جایگاه مسجد در شهرهای اسلامی

 چکیده:

در تمدن اسلامی و در شهر اسلامی، پیوندی ناگسستنی بین زندگی مادی و معنوی وجود دارد، پیوندی که تداعی کننده عدم جدایی بین شهروندی، اقتصاد و مذهب که در شکل گیری شهر اسلامی نقش محوری داشته است. این مطالعه بر آن است تا با تعیین ابعاد مختلف مکان یابی مساجد معیارها ، چالش ها واهداف و سیاست های مهم آنها را طبقه بندی نماید تا بتواند به مؤثرترین راهکار در مکان یابی مساجد دست یابد. برای یافتن راهکار مناسب در مکان یابی مساجد از روش تحقیق کیفی و کمی که شامل ابزارهایی چون ادبیات موضوعی و تحقیق تحلیلی می باشند استفاده شده است . با بررسی این موارد این نتیجه حاصل می شود که با در نظر گرفتن مجموعه ی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی(بازار) پیرامون مسجد و در انطباق با نیازهای متناظر انسانی در مکان یابی مساجد می توان به بسیاری از اهداف مکان یابی مساجد دست یازید .

واژه های کلیدی: مکان یابی، مسجد، شهر اسلامی

۱- مقدمه:

مسجد در میان اندامهای درون شهری هر شهر همیشه جای ویژه ی خود را داشته و از دیگر اندام ها نمایان تر و چشمگیرتر است .در گذشته هر شهر یک مسجد جامع و هر محله چند مسجد داشته و با توجه به مقیاس، در صورت نیاز به مساجد بزرگتر ساخته می شده است.. احداث مسجد در دوران اسلامی بیش از هر نوع بنای دیگر مورد نظر بوده تا جایی که اگر شهری فاقد مسجد جامع یا آدینه بود نمی توانست به عنوان یک شهر معرفی شود. مساجد، تکایا، حسینیه ها ،مصلی ها، مخازن آب، رباط ها و دیگر اماکن عمومی در مسیر گذرهای اصلی و درجای ویژه ای در بافت محله ها و شهرهای اسلامی جای داشتند.

با توجه به اینکه مسجد، یک حالت رکنی و اساسی برای جوامع اسلامی از لحاظ معنوی و عبادی دارد و از صدر اسلام، این مکان پایگاه اجتماعی وحدت بخش و حضور در صحنه مردم و مرکز حل مشکلات جامعه بوده است، مکان یابی مساجد حائز اهمیت است بنابراین در این تحقیق ابعاد مختلف مکان یابی مساجد در عصر حاضر بررسی و طبقه بندی شده است که امید است دریچه ای نو به روی مدیران و برنامه ریزان شهری درجهت مکان یابی مساجد بگشاید.

 

۲- روش تحقیق :

برای یافتن راهکار مناسب در مکان یابی مساجد از روش تحقیق کیفی و کمی که شامل ابزارهایی چون ادبیات موضوعی و تحقیق تحلیلی می باشند استفاده شده است. ابتدا مؤلفه ها و معیارهای ابعاد مختلف مکان یابی مساجد بر اساس مطالعات کتابخانه ای بیان می شود. سپس با آسیب شناسی در مکان یابی مساجد امروز و بررسی نیازها و چالش ها ، اهداف و سیاست های مهم در جایگیری مساجد بررسی شده و در نهایت راهکار مناسب که بتوان با آن به اهداف بیشتری دست یافت معرفی می شود.

 

-۳ مکان یابی مساجد:

مسجد در اوایل اسلام از اهمیت خاص برخوردار بود ، از پایه های اصلی شهر به شمار می رفت و مرکز روحانیت شمرده می شد محل تدریس علوم دینی، قضاوت بین مسلمین، پناهگاه مظلومین و بالاخره گاهی مرکز تصمیم گیری سیاسی بوده است. مسلمانان صدر اسلام اطراف مسجد را با تأسیس رباط، مدرسه آشپزخانه و دیگر امکانات رفاهی رونق بخشیدند و از این مرکز مهم با ارائه ی امکانات شهری به رفاه اهل شهر همت گماشتند.

مساجد که در گذشته به عنوان پایگاه اجتماعی و فرهنگی حکومت اسلامی بودند امروزه هویت خود را از دست داده و به صورت منفک از دیگر عملکردهاى شهرى در کنار نوعى معبر قرار گرفته اند و ارتباطى با دیگر انواع کاربرى هاى شهرى ندارند.در این مقاله به منظورایجاد پیوند مردم و شهر با مسجد ابعاد مکان یابی مسجد به چهار بعد کالبدی، زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی دسته بندی شده است:

 

-۳ بعد فضایی– کالبدی در مکان یابی مساجد

۱-۱-۳ – معیارها در بعد فضایی– کالبدی

-۱-۱-۱-۳ مرکزیت: مسجد از هر دسته که باشد (مسجد جامع،منطقه ای، ناحیه ای، محله ای و …) به عنوان محور کلیه فعالیت ها و مرکز تجمع مردم در مرکز حقیقی آن مجموعه در نظر گرفته می شود. واقع شدن مسجد جامع در مراکز شهرها ، به وظایفى برمى گردد که این مساجد برعهده داشتند. یعنى مسجد جامع به حکم وظیفه اى که برعهده دارد، باید در مرکز شهر واقع شود تا به تمام مناطق مسکونى نزدیک باشد و نمازگزاران به راحتى بتوانند براى اداى نمازهاى جمعه آن بیایند.

 

۲-۱-۱-۳ – جهت گیری در سایت:

در شکل گیری مسجد جهت قبله مهم است. لازم است موقعیت استقرار بنا در سایت با توجه به محور قبله در فرآیند طراحی انتخاب گردد. در اصفهان مساجد دارای اهمیت کل بدنه مسجد در جهت قبله شکل گرفته است در مساجد دیگر مثل مساجد بازار کل بنا با بافت مجاور منطبق شده است اما دسترسی به فضاهای اصلی مسجد با چرخش صورت می گیرد (حبیبی و دیگران ۷۸۱۳:۷۶)

 

-۳-۱-۱-۳ خوانایی: خوانایی مسجد با توجه به محدوده ى عملکرد آن، داراى اهمیت بسیار است از نظر سیمای شهری، مسجد به عنوان مرکز عبادی باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند.

 

۴-۱-۱-۳ – نفوذ پذیری: مساجد گذشته با استقرار در مسیرهای اصلی ارتباطی، ایجاد دسترسیهای متنوع و تراکم فعالیت های پیرامون آن از پویایی فضایی در سه زمینۀ قابلیت دسترسی، نفوذپذیری و عملکردی برخوردار بوده اند. دسترسی های مسجد باید به گونه ای باشد که اولاً به عنوان مکانی جذاب و مردمی ، به راحتی برای عموم قابل استفاده باشد، در ثانی با توجه به عملکردهای همجوار به عنوان مفصل کلیه فعالیت ها مطرح شود. بنابر این باید از ساخت مسجد در زمین ها یی که دسترسی مناسبی ندارد، جدا خودداری شود . مساجد باید به گونه ای مکان یابی شوند که ورودی اصلی آن ها تا حد امکان به لحاظ دسترسی با شبکه های حائز اهمیت بیشتر، در ارتباط قرارگیرد.

۵-۱-۱-۳– سلسله مراتب فضایی: در مساجد گذشته حرکت به سوی مسجد حرکتی پیاده، تدریجی ، پرمعنی و جاذب بود که تعریف مقصد می کرد. به دنبال تعیین جهت حرکت عابر با گذر از فضاها و اتفاقات متنوع تا رسیدن به صحن و بنای اصلی مسجد به نحوی تدبیر شده به سوی مسجد هدایت می شد .بنابر این مکان یابی متناسب و متناظر با فعالیت مسجد در نزدیکی و جوار آن عابر را از نزدیک شدن تدریجی به مکان مسجد آگاه می کرد (پروند و دیگران ۴۳:۱۳۷۸ )

-۶-۱-۱-۳ توسعه پذیری: در مکان یابی مساجد توسعه پذیری آن را باید در نظر گرفت.بسیاری از مساجد در طول تاریخ با شهر توسعه یافته اند .نمونه بارز آن مسجد جامع عتیق اصفهان است. لازم است در مساجد پیش فضا به عنوان تجمع افراد (جدا از مساحت مفید مسجد) و توسعه آتی پیش بینی شود. در خصوص دینی اشاره هایی درباره ی وسیع ساختن مسجد وجود دارد (محمدی ریشهری۱۳۸۷: ۴۵)

مساحت مسجد باید به گونه ای باشد که زمینه ی حضور فراوان و طولانی در مسجد و فعالیت های مختلف را فراهم سازد. مسجد را باید متناسب با میزانی که از آن بهره وری می شود ساخت طبیعی است که در این زمینه تنها به شرایط و اوضاع کنونی توجه نمی شود بلکه عواملی مانند طول عمر بنا،میزان رشد جمعیت و … نیز مورد توجه قرار می گیرد.

 

۷-۱-۱-۳ – رعایت حریم: در روایات به حریم چهل گز و چهل خانه از هر طرف برای هر مسجد اشاره دارد که به نظر می رسد حریم چهل گزی برای پیش بینی مسجد در آینده و جلو گیری از اختلاط کاربری ها بوده و حریم چهل خانه به منظور تعریف محدوده ی محله با مرکزیت مسجد و تعیین فاصله ی مناسب بین دو مسجد باشد. (عطایی همدانی و دیگران ۹:۱۳۹۰)

 

-۲-۱-۳ چالش ها در بعد فضایی– کالبدی

-۱-۲-۱-۳ انفکاک فضاییمکانی،دوری گزیدن ورها شدن در میان واحدهای پراکنده شهر: امروزه معمولاً مساجد به صورت منفک از دیگر عملکردهاى شهرى در کنار نوعى معبر قرار گرفته اند و ارتباطى با دیگر انواع کاربرى هاى شهرى ندارند. از آنجا که تلفیق بناى مسجد با نوعى کاربرى عمومى مناسب موجب افزایش تعداد مراجعه و نیز طول مدت حضور افراد در مسجد مى شود، هرچه بیشتر زمینه هاى انسجام را فراهم مى آورد.

 

-۲-۲-۱-۳ ناخوانایی مسجد در سیمای شهر: از نظر سیمای شهری، مسجد باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند، اما امروزه مراکز تجاری خود را با قدرت بر بناهای ارزشمندی چون مسجد تحمیل می کند روابط سنتی عناصر موجود معمارانه در شهرهای ممالک اسلامی از هم گسسته شده اما روابط جدیدی بر آن تعریف نشده است.

۳-۲-۱-۳ – ترافیک: گاهی استفاده کنندگان از خودرو مزاحمت برای همسایگان مسجد ایجاد می کنندکه برای ساکنان حوالی مساجد به دلایلی از جمله مراسم ترحیم ویا اجتماعات مهم به شدت آزاردهنده است.

 

۴-۲-۱-۳ – عدم سلسله مراتب فضایی: چون در مکان یابی غالب مساجد به ویژه مساجد احداث شده طی دهه های گذشته انجام فعالیت های اجتماعی در نظر گرفته نشده به ندرت می تواند به صورت جامع پاسخگوی نیازهای اجتماعی باشدو غالباً با کمبود فضا و آشفتگی مواجه بوده و ارتباط فضاها و فعالیت های مختلف از یک نظم و هماهنگی و سلسله مراتب منطقی برخوردار نیستند که باید در مکان یابی توجه جدی به آن مبذول شود.

 

-۵-۲-۱-۳ عدم توزیع مناسب مساجد: عدم رعایت اصول شهرسازی درگذشته بخصوص دربنای مسجد بار منفی و اجتماعی خود را امروزه به روشنی آشکار می سازد بطوریکه اغلب در محلی از محلات شهرها با تورم مسجد و در محله ای دیگر با نبود و یا کمبودآن مواجهیم. توزیع مساجد در سطح شهر باید ا ز یک آهنگ منطقی عمل کند در مناطقی که از حسینیه ها زیاد استفاده می کنند، توصیه می شود که مساجد به صورت ترکیبی از مسجد و حسینیه پیش بینی شود.

 

۳-۱-۳ – اهداف و سیاست ها در بعد فضایی– کالبدی

-۱-۳-۱-۳ حفظ انسجام مسجد با ساختار شهر: حضور مسجد بایستی به عنوان عنصری از مراکز اصلی شهر در مراکز فرعی بازتاب یابد و از این طریق الگوی توزیع مکانی آن در ساختار شهر مشخص شود. انسجام فضایی -مکانی مساجد باید در ارتباط تنگاتنگ با کلی وسیع تر در پیرامون خود قرار بگیرد و ضمن ایجاد همجواری منطقی با عملکردهای اطراف کارایی اجتماعی آن را تقویت کند. بدین ترتیب شهروند رابطه ی مسجد محله خود را با سایر عناصر آن انعکاسی از این رابطه در مرکز اصلی شهر می داندکه تجلی گاه هویت شهر است.

 

۲-۳-۱-۳ – ارتقاء نقش مسجد در سیمای شهر و خوانایی آن: از نظر سیمای شهری، مسجد باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند. موقعیت استقرار بنا در سایت با توجه به خیابان ها، آکسهای اصلی، محور قبله و همچنین دیده شدن و شاخص بودن از نقاط مختلف محله و بافت مجاور در فرآیند طراحی انتخاب گردد .تقویت محورهای دید(کریدورهای بصری) به مساجد در مکان یابی آنها مهم است.. ارتفاع ابنیه اطراف مساجد(حداقل تا سه پلاک) بایستی کمتر و یا هم ارتفاع مساجد پیش بینی شده باشد(وزارت مسکن و شهرسازی۱۳۸۷)

 

اتصال مساجد به گذرهای اصلی و فرعی اطراف از طریق استقرار ورودی های قابل دید و نمایان در مسیر حرکت فرد، هدایت او را به نقاط داخلی آن برعهده دارد.گاه تعدد این ورودی ها و اتصال آن به صحن مسجد عرصه ای برای تداوم و تنوع حرکت های عبوری افراد پدید می آورد.

 

۳-۳-۱-۳ – سهولت دسترسی به مساجد: مسجد جامع باید نزدیک به تمام نقاط شهر باشد تا نمازگزاران به راحتى بتوانند به آن دسترسى پیدا کنند. این بدان معناست که طراحى خیابانها باید متناسب این نیاز باشد .دسترسى به مسجد، با توجه به محدوده ى عملکرد آن، داراى اهمیت بسیار است؛ یعنى امکان رفت و آمد به مسجد به صورت گوناگون پیاده، سواره، یا با وسیله نقلیه شخصى یا عمومى، باید در شرایط مطلوب وجود داشته باشد. بنابر این باید حمل و نقل عمومی جهت سهولت دسترسی به مسجد تقویت گردد. مکان یابی مساجد محله ای باید به گونه ای باشند که اهالی با پای پیاده قادر به آمدن به مسجد باشند و مردم صدای اذان را بشنوند.

 

۴-۳-۱-۳ – کاهش ترافیک در اطراف مسجد از طریق در نظر گرفتن پارکینگ وسایل نقلیه :

مستحب است انسان پیاده به مسجد وارد شود(ابن بابویه ۱۴۱۳ ). از جمله اموری که زمینه ی عمل به این کار را فراهم می کند احداث پارکینگ مناسب برای وسایل نقلیه در کنار مسجد است. این کار هم مایه ی آرامش خاطر نمازگزاران است و از ورود وسایلی همچون موتورسیکلت که گاهی زمین و فضای مسجد را آلوده و اشغال می کند، جلوگیری شود. به علاوه این کار زمینه ی مزاحمت های احتمالی برای همسایگان مسجد و ایجاد ترافیک در کوچه و خیابان را نیز از بین می برد. تعیین محدوده ای پیرامون مسجد به عنوان حریمی که ورود اتومبیل به آن ممکن نباشد توصیه می شود الا برای ماشین های آتش نشان و آمبولانس.

 

۵-۳-۱-۳ – ایجاد سلسله مراتب فضایی از طریق فضاهای واسط: پهنه شهر به ظاهر محل فعالیت های دنیوی و مسجد محل عبادت است برای گذر از فضای اول به فضای دوم مقدماتی لازم است که باید در مکان یابی مساجد مورد توجه قرار داد. همجواری با فعالیت های فرهنگی و آموزشی و اجتماعی به عنوان فضاهای میانی در این زمینه می تواند راهگشا باشد. مسیرهای پیاده منتهی به مسجد اعم از پیاده روهای خیابان ها و کوچه ها ویژگیهای خاصی را طلب کندکه عمدتاً بایستی در جهت آسایش پیاده ها و فرصت تفکر عمل کنند .غرض اصلی انعطاف ذهن رهروان از ذهن مادی به ابعاد معنوی و روحانی و آماده کردنشان برای ورود به مسجد است.

 

-۶-۳-۱-۳ توزیع مناسب مساجد در سطح شهر: عدم رعایت اصول مسلم شهرسازی در گذشته به خصوص دربنای مسجد بار منفی و اجتماعی خود را امروزه به روشنی آشکار می سازد به طوری که اغلب در محلی از محلات شهرها با تورم مسجد و در محله ای دیگر با نبود و یا کمبود آن مواجهیم.توزیع مساجد در سطح شهر باید ا ز یک آهنگ منطقی عمل کند.

 

بعد فضایی- کالبدی در مکان یابی مساجد

اصول-معیار-سازو کار

چالش-مسائل

اهداف-سیاست ها

مرکزیت

انفکاک فضایی-مکانی

حفظ انسجام مسجد با ساختار شهر

نفوذپذیری

ترافیک

کاهش ترافیک و درنظر گرفتن پارکینگ

خوانایی

ناخوانایی

ارتقاء نقش مسجد در سیمای شهر و خوانایی آن

سلسله مراتب

عدم سلسله مراتب فضایی

ایجاد سلسله مراتب فضایی از طریق فضاهای واسط

توسعه پذیری

عدم توریع مناسب مساجد

توزیع مناسب مساجد

حریم

سهولت دسترسی

جهت گیری

جدول ۱- بعد فضایی- کالبدی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

 

   -۲-۳ بعد اقتصادی در مکان یابی مساجد

۱-۲-۳ – معیارها در بعد اقتصادی

منابع درآمدی مساجد ایران عمدتاً شامل موقوفات، اعانات مردم و دریافتی از برگزاری مجالس ترحیم می باشد. اصولاً متولیان مساجد زمانی کارایی لازم را در ارتباط با اهداف و مسئولیت های خود در قبال جامعه اسلامی بروز می دهند که دارای بنیه اقتصادی مناسب بوده و منابع مستمر د ر آمدی را در اختیار داشته باشد . در نظر گرفتن صندوق قرض الحسنه در کنار مساجد می تواند در این امر راهگشا باشد.

-۲-۲-۳ چالش ها در بعد اقتصادی

واقعیت این است که منابع مالی مساجد هر چقدر هم باشد تنها پاس خگوی هزینه های تعمیر و نگهداری، آب، برق، گاز و تلفن و حق الزحمه مبلغان و خادمان مسجد را تکافو می نماید . بنابراین کمتر مسجدی می تواند خارج از برنامه های سنتی خود حرکتی داشته باشد و زمینه های فرهنگی موثر و جذابی تو أم با مقتضیات زمان تدارک ببیند.

 

-۳-۲-۳ اهداف و سیاست هادر بعد اقتصادی

با وصفی که در مورد منابع درآمدی مسجد شد ضمن حفظ منابع در آمدی سنتی، بایستی نسبت به کشف پشتوانه مالی جدید نیز اهتمام شود تا مساجد توان جذب هر چه بیشتر افراد جامعه و رویارویی با تهاجم فرهنگی را در خود ایجاد کنند با ایجاد مراکز تجاری جانبی، مراکز فرهنگی و آموزشی همجوار با مساجد منابع در آمدی آنها را تا حدودی می توان افزایش داد.

در جدول زیر بعد اقتصادی مکانیابی مساجد به طور خلاصه آورده شده است:

بعد اقتصادی مکان یابی مساجد

اصول-معیار-سازو کار

چالش-مسائل

اهداف-سیاست ها

کارایی

کاهش کارایی

افزایش کارایی از طریق همجواری مسجد با مراکز

تجاری جانبی، مراکز فرهنگی و آموزشی

جدول ۲-بعد اقتصادی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

 

۳-۳- بعد زیست محیطی در مکان یابی مساجد

-۱-۳-۳ معیارها در بعد زیست محیطی

-۱-۱-۳-۳ بسترمناسب: بنای مسجد نباید در مسیر رودخانه یا اماکن آبگیر قرار گیرد.

-۲-۱-۳-۳ دسترسی به آب: آب چه روان و چه ساکن همواره در مسجد حضور داشته است . در واقع حضور حالتهای مختلف آب، تعابیر متفاوتی است از طبیعت و به نوعی ذات حق چرا که طبیعت آینه ذات حقیقت است و به عنوان نشانه ذاتی خداوندی مورد توجه و احترام واقع میگردد(اینانلوداعلی لو و دیگران ۴۲:۱۳۸۰)

-۳-۱-۳-۳ مطلوبیت و آسایش: حیاط مسجد باغی است به مثابه بهشت. برای مسلمانان باغ ها نه تنها دارای ارزش و اهمیت کالبدی هستند بلکه ارزش نمادین نیز دارند.درست است که تمامی مساجد در گذشته در میان باغ بنا نشده اند، ولی از لحاظ مکان یابی در نقاطی قرار گرفته اند که به طریقی آرامش و سکوت لازم برای تفکر و پرستش را فراهم سازند و جدایی از دنیای مادی و ورود به دنیای ملکوتی طی مراحلی انجام گیرد.

-۴-۱-۳-۳ پاکیزگی: پاکیزگی و طهارت مسجد از هر مکان دیگر شایسته تر است .از آنجا که در آیین مقدس اسلام به پاکیزگی و نظافت مساجد توجه خاص شده و در احکام اسلام دستورهای مشخصی در این باب وجو دارد. بنابر این در انتخاب بستر برای ساحت مسجد و مکان یابی آن باید به بهداشت مساجد و پاکیزگی آن مورد توجه قرار گیرد.

 

 

-۲-۳-۳ چالش ها در بعد زیست محیطی

امروزه در برخی از شهرهای جدید مساجد در محل هایی قرار گرفته اند که مسیرهایی که به آنها منتهی می شود فاقد همواری، آرامش ، پاکیزگی و…. هستند. اطراف مساجد عاری از هرگونه پوشش گیاهی و سایه اندازی است که موجب شده در فصول گرم مساجد مطلوبیت کافی را نداشته باشند.

-۳-۳-۳ اهداف و سیاست ها در بعد زیست محیطی

مجاورت مساجد با فضاهای سبزو زمین های هموار و پاکیزه در افزایش مطلوبیت مکان مسجد تأثیرگذار است.

مصفا بودن اطراف مسجد از اهمیت زیادی برخوردار است اساساً معماری اسلامی از طبیعت جدا نیست و ارتباط دین با طبیعت باید در فضای نیایشی حس شود(همان: ۴۷ ). مسیر حرکت نمازگزاران از مبدأ تا مسجد بایستی مطلوبیت ویژه ی خود را داشته باشد. ازجمله همواری، آرامش ، پاکیزگی و…. لذا توصیه می شود مساجد در مکانی قرار گیرند که رهروان از گزند تابش آفتاب تابستان در امان باشند.

 

در جدول زیر بعد محیطی مکانیابی مساجد به طور خلاصه آورده شده است:

بعد زیست محیطی در مکان یابی مساجد

اصول-معیار-سازو کار

چالش-مسائل

اهداف-سیاست ها

بسترمناسب

عدم مطلوبیت

افزایش مطلوبیت

دسترسی به آب

مطلوبیت و آسایش

پاکیزگی

جدول ۳-بعدزیست محیطی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

 

 

-۴-۳ بعد اجتماعی -فرهنگی

-۱-۴-۳ معیارها در بعد اجتماعی – فرهنگی

-۱-۱-۴-۳ همبستگی اجتماعی: مخاطبان مسجد هر گروه سنی وقشری از جامعه را شامل می شود. ازکودکان و نوجوانانی که درکلاسهای آموزشی مساجد شرکت می کنند تا جوانانی که در عرصه های فرهنگی مساجد مشغولند. مخاطبان مساجد بر اساس مقیاس، کارکرد و کاربری های همجوار آن متفاوتند. مساجد بسته به اینکه با چه کاربری هایی همجوار باشد مخاطبین خاص خود را دارند. به طور مثال مخاطبان مساجدی که در مجاور بازار هستند ببیشتر بازاریان می باشند.همچنین مخاطبان مسا جد بسته به اینکه مساجد در چه مقیاسی باشند متفاوتند به طورمثال مخاطبین مسجد محله اهالی آن محل و مخاطبین مسجد جامع شهر اهالی یک شهر می باشند. مساجد توسط همه اقشار جامعه اداره می شوند و کاربران آن اعم از نوجوانان، جوانان و متخصصین همگی در تصمیماتی که برای آینده آن گرفته می شود نقش دارند. همبستگی اجتماعی موجب مشارکت شهروندان می شود. مشارکت عمومی در مساجد را می توان به دو دسته شاخص های کالبدی – فرمی ( به طور مثال عجین شدن مساجد با بافت مسکونی) و شاخص های برنامه ریزی مدیریتی( مثلاً مراسم وآیین های مختلف در مساجد) تفکیک کرد(مهدوی نژاد،۶۹:۱۳۸۹) باید گفت مکان یابی مساجد باید درجستجوی کیفیتی باشد که بیش از هر چیز بر ارتقاء حضور شهروندان در بخشهای مختلف مسجد و در طول تمام شبانه روز تکیه کند، مسجدی که بخشی از زندگی محله های شهری است.

 

-۲-۱-۴-۳ هویت مسجد و نمادین بودن آن: نقش مسجد به عنوان یک عنصر عملکردی و نمادین با تظاهرات کالبدی در یک شهر اسلامی بسیار بنیادی است. مسجد یک شهر می تواند به عنوان نشانه ای در ذهن شهروندان نقش بسته علاوه بر آنکه آنان را به معنای معنوی متذکر گردیده و هدایت معنوی اهالی شهر را به عهده دارند هدایت مادی آنها را بر عهده گرفته و به صورت نشانه ای شاخص در کل شهر (مسجد جامع )و محلات(مسجد محله)ایفای نقش کنند. علاوه بر جنبه ی کالبدی برگزاری فعالیت های مختلف در این زمینه می تواند مؤثر باشد.علاوه بر برگزاری نماز، مراسم و جشن در ساعات مختلف نیز فعالیته ای اجتماعی، فرهنگی و آموزشی در مساجد می تواند برگزار می شود.

 

-۳-۱-۴-۳ حس تعلق مکانی مسجد: پیوستگی مسجد با فضاهای شهری پیرامون که در فرد حس تداوم ، تنوع و تحرک فضایی را القا می کند پیوند استفاده کننده با اهداف و نیازهای متفاوت را به همراه دارد . بافت متنوع و منسجم فضای مکانی مسجد ، ترکیب ادراکی و عملکردی توانمندی ها را در پیرامون مسجد شکل می دهد که به لحاظ هم خوانی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با نیازها و الگوهای رفتاری متنوع و متعارف جامعه چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی به القای حسی از آشنایی و تعلق به مکان می انجامد(پروند و دیگران۱۳۷۸ ).

 

-۴-۱-۴-۳ امنیت: با توجه به اینکه مخاطبین مسجد که از هرگروه سنی و از هر قشری می باشند امنیت مساجد مهم به نظر می رسد. همچنین به دلیل برگزاری مراسم اعتکاف در مسجد جامع در مکان یابی آن باید به امنیت توجه کرد. مکان یابى مساجد در سطح شهر باید به گونه اى باشد که دسترسى به آن به آسان ترین و امن ترین شکل امکانپذیر باشد. عناصر و عملکردهاى شهرى مجاور آن نیز باید با دقت و هماهنگ با مسجد انتخاب شوند. دسترسى مناسب همه آحاد جامعه به امکانات عمومى، مکان یابى مطلوب عناصر شهرى و مجاورت متناسب آنها با هم، از طریق تناسبات مطلوب بین ابعاد فضا و کالبد، همراه با حفظ ویژگی هاى روانى و جسمانى انسان از طریق رجحان انسان بر ساخته خویش، تسهیل ارتباط انسانها با یکدیگر و حذف امکان تجاوز به حقوق دیگران فراهم می شود.

 

-۲-۴-۳ چالش ها، مسائل و نیازها

-۱-۲-۴-۳ کاهش همپیوندی اجتماعی: مساجد در کنار مهمترین فضاهاى عبور و مرور زندگى روزمره مردم، مثل بازارها، میدانها و میدانچه ها و مکانها واقع شده اند .زندگى دنیوى مردم با زندگى اخروى آنها در هم آمیخته است و عبادت و سلوک معنوى در بطن زندگى اجتماعى مردم جارى است. عبادت که هدف خلقت آفرینش جن و انس ذکر شده، در ظاهر و باطن جارى است هم از این جهت است که مساجد در کنار بافت پیرامونى خود معناى حقیقیشان را بازمى یابند. تقلیل دادن جایگاه مسجد به نمازخانه برداشتی بسیار ناقص و محدودی از مفهوم مسجد است و باید مورد بازنگری قرار گیرد .

 

-۲-۲-۴-۳ بحران هویت و کاهش حس تعلق مکانی: پراکندگی و انفکاک فضایی مساجد با کاربری های مجاور و تقلیل جایگاه مساجد به نمازخانه موجب عدم ایجاد روابط اجتماعی شده و بحران هویت و کاهش حس تعلق اهالی به مساجد را در پی داشته است.

-۳-۲-۴-۳ کاهش امنیت: از مهمترین مشکلاتی که بر سر راه فعالیت مسجد در این بازه های زمانی وجود دارد بیتوته افراد متفرقه در مسجد، احتمال سرقت از مسجد و ایجاد اختلافات دیگر است که کاهش امنیت در مساجد را موجب شده است.

 

-۴-۴-۳ اهداف و سیاستها

-۱-۴-۴-۳ تقویت روابط اجتماعی: در جایگیری مساجد توجه به ایجاد همزیستی میان عناصر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ضروری است. با استقرار مسجد در دیواره ی فضایی مداوم اطراف رابطه را باساختار موجود برقرار می کند و از این راه مانع انفکاک فضایی – مکانی می شود. قرار گرفتن مسجد در کنار کاربری های سازگار و همجواری منطقی عملکردها در فضا، تنوع کاربری آن را افزایش می دهد و امکان توقف برای منظورهای جنبی و مکمل را برای مردم شهر فراهم می کند که این مهم خود زمینه ساز مشارکت و همپیوندی اجتماعی می باشد. از سویی دیگر این هم جواری ها کاهش فاصله بین عناصر و تراکم فعالیت ها را در پی دارد که با افزودن بر دامنه ی تعاملات اجتماعی می تواند زمینه ی روابطی نیرومند تر از روابط حاکم بر محیط های شهری با عناصر از هم جدا را آماده سازد.

 

 

-۲-۴-۴-۳ ایجاد هویت:

عناصر کالبدی شاخص در شهر اسلامی خصوصا مسجد به علت دارا بودن بعد عقلانی و معنوی به شهروندان، هویت و اعتباری ویژه می بخشد. رسول خدا(ص) به عنوان اولین اقدام عملی و سمبولیک در تغییر بافت معنوی و فرهنگی یثرب و پایه گذاری مدینه النبی (( مسجد )) ساخت. باید توجه داشت که مساجد بهمثابه عوامل هویت بخش شهر می بایست در محورهای دید بصری مکان یابی گردند.

راهکار دیگر در هویت بخشی به مساجد ایجاد سلسله مراتب از طریق همجواری با کاربری های سازگار فرهنگی – اجتماعی و اقتصادی است که موجب می شود حرکت به سوی مسجد حرکتی پیاده، تدریجی ، پرمعنی و جاذب صورت گیرد که تعریف مقصد می کند. هم چنین عابر با گذر از فضاهای متنوع تا رسیدن به صحن و بنای اصلی فعالیت های متفاوتی را نیز در مسیر خود تجربه می کند و به نحوی تدبیر شده به سوی مسجد هدایت می شود . بنابر این مکان یابی متناسب با فعالیت مسجد در نزدیکی و جوار آن عابر را از نزدیک شدن تدریجی به مکان مسجد آگاه می کند و به نقش نشانه ای آن قوت می بخشید. (پروند و دیگران۳۷۸ ۴۷:۱)

 

-۳-۴-۴-۳ افزایش حس تعلق مکانی :

انتقال تدریجی فرد از بیرون به درون از طریق ساماندهی مدبرانه ی فضاهای متنوع ، ارتباط او را از دنیای مادی و پرهیاهو ی بیرون گسسته و زمینه ی او را در فضای درون آماده می سازد. این مطلوبیت تعلق خاطر و دلبستگی به مسجد را تقویت می کند. در واقع آنچه در مکان یابی مساجد باید توجه نمود حذف میان فضای مقدس مسجد و مکان زندگی جاری مردم است .تأکید بر همجواری و پیوند زندگی مادی و معنوی موجب می شود فرد خود را آشنا و جزیی پیوسته به فضای مکانی مسجد احساس کند این حس با نفی (( ازخود بیگانگی فضایی)) فضایی- مکانی با حس آرامش بخش و خوشایندی همراه است که تعلق خاطر و دلبستگی فرد به فضای مکانی را فراهم می آورد (همان).

 

-۴-۴-۴-۳ افزایش امنیت: با تغییر نگرش در ساختارهای کالبدی مسجد بسیاری از مشکلات امنیتی که در بخش چالشها بیان شد را می توان مرتفع نمود. مشکل بیتوتۀ افراد در مسجد و دائمی شدن حضور آنان تا حدودی بوسیلۀ ایجاد محدودیت اداره کنندگان مسجد بر طرف می شود؛ ولی، این مسئله از شرایط و عوامل اجتماعی نیز متأثر است همجواری مسجد با کاربری های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قادر است اقشار مختلف را به دلایل متفاوت و در زمان های مختلف به فضای مکانی مسجد جذب کند و با ایجاد حرکت و پویایی اجتماعی در اطراف آن بر حس هویت و سرزندگی آن بیفزاید . وجود چنین تحرکی زمینه ی نظارت اجتماعی غیر رسمی را نیز افزایش می دهد و با ایجاد بافت اجتماعی در فضای مکانی مسجد محیطی امن مهیا می سازد.

 

در جدول زیر ابعاد اجتماعی- فرهنگی مکانیابی مساجد به طور کلی آورده شده است.

بعد اجتماعی- فرهنگی در مکان یابی مساجد

اصول-معیار-سازو کار

چالش-مسائل

اهداف-سیاست ها

همبستگی اجتماعی

کاهش همبستگی اجتماعی

تقویت همبستگی اجتماعی

هویت

بحران هویت کاهش حس تعلق مکانی

ایجاد هویت

حس تعلق

کاهش حس تعلق مکانی

افزایش حس تعلق

امنیت

کاهش امنیت

افزایش امنیت

جدول ۴-بعداجتماعی – فرهنگی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

 

 نتیجه گیری:

مساجد که در گذشته به عنوان پایگاه اجتماعی و فرهنگی حکومت اسلامی بودند امروزه هویت خود را از دست داده و به صورت منفک از دیگر عملکردهاى شهرى در کنار نوعى معبر قرار گرفته اند و ارتباطى با دیگر انواع کاربرى هاى شهرى ندارند. از آنجا که مساجد مراکز مذهبی و فرهنگی – اجتماعی شهر اسلامی محسوب می شوند ابعاد اجتماعی و فرهنگی مکان یابی مساجد از اهمیت خاصی برخوردارند . بابررسی ابعاد مکان یابی مساجد می توان نتیجه گرفت با مجموعه سازی وهم جواری مساجد باکاربری های سازگار می توان به بسیاری از اهداف مکان یابی دست یازید .توضیح آنکه در نظر گرفتن مج موعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی(بازار)) پیرامون مسجد و در انطباق با نیازهای متناظر انسانی در مکان یابی مساجد، می تواند با انسجام بخشی فضایی مساجد با ساختار شهر موجب ارتقا بعد کالبدی مکان یابی مساجد شود . ایجاد کاربری های مختلف و سازگار در اطراف مسجد با ایجاد مطلوبیت در جایگیری و مسیر رسیدن به آنها در اثر انتقال تدریجی فرد از بیرون به درون ارتقا محیطی در مکان یابی مساجد را نیز به همراه دارد .

علاوه بر آن مکانیابی مساجد در جوار کاربری های مختلف اجتماعی و فرهنگی و بخصوص اقتصادی همچون بازار می تواند ضمن افزایش درآمد مساجد که در بعد اقتصادی مکان گزینی مهم است شبکه ای در هم تنیده از روابط اجتماعی و اقتصادی را در جوار مسجد شکل دهد. مجموعه سازی درارتقاء بعد اجتماعی و فرهنگی مکان یابی مساجد نبز مؤثر است. توجه به این ویژگی موجب همبستگی اجتماعی و ارتقاءکارکرد فرهنگی و اجتماعی مساجد نیز می شود که افزایش حس تعلق مکانی مساجد را در پی دارد. چنین مکانیابی متناسب با فعالیت مسجد در نزدیکی آن عابر را از نزدیک شدن تدریجی به مکان مسجد آگاه می کند و به نقش نشانه ای آن قوت می بخشد و موجب خواهد شد که مسجد به عنوان عنصری شاخص در شهر اسلامی هویت خویش را باز یابد .

 

 

مجموعه سازی در مکان یابی مساجد حفظ انسجام مسجد با ساختار شهر ارتقاء بعد فضایی- کالبدی
ارتقاء نقش مسجد در سیمای شهر و خوانایی آن
ایجاد سلسله مراتب فضایی از طریق فضاهای واسط
افزایش کارایی از طریق همجواری با مراکز تجاری جانبی، فرهنگی و آموزشی ارتقاء بعد اقتصادی
افزایش مطلوبیت به دلیل فراهم شدن آسایش محیطی مورد نیاز کاربری هایدیگربطور مثال سایه بان های مراکز تجاری ارتقاء بعد زیست محیطی
تقویت همبستگی اجتماعی ارتقاء بعد اجتماعی -فرهنگی
ایجاد هویت
افزایش حس تعلق
افزایش امنیت

جدول ۵- نقش مجموعه سازی در ارتقاء ابعاد مکان یابی مساجد

مراجع

-ابن بابویه، محمد بن على، ( ۱۴۱۳ ق)، من لا یحضره الفقیه،( علی اکبر غفاری)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

-اینانلوداعلی لو، شبنم و فرخی،علیرضا،( ۱۳۸۰ )، طبیعت در معماری مساجد، ، درمجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مسجد – افق آینده ، جلد اول، تهران، دانشگاه هنر.

-پروند، شادان و تولایی، نوین ، ( ۱۳۷۸ )، آشنایی با ویژگی فضایی- مکانی مسجد در ایران، در مجموعه مقالات همایش معماری مسجد،گذشته، حال، آینده، تألیف محمد قره چمنی ،جلد دوم، تهران، دانشگاه هنر.

-حبیبی،محسن. واهری، زهرا،( ۱۳۷۸ )، معماری شهری مسجد در مکتب اصفهان، در مجموعه مقالات همایش معماری مسجد،گذشته، حال، آینده،تألیف محمد قره چمنی، جلد دوم ،تهران، دانشگاه هنر.

-عطایی همدانی ، محمدرضا ، حمزه نژاد، مهدی و نقره کار،عبدالحمید،( ۱۳۹۰ )، بررسی و الگوشناسی مکانیابی مساجد عصر نبوی در مدینه(مقدمه ای برای دستیابی به اصول مکانیابی مسجد در شهر اسلامی)، باغ نظر،- ۱۶ ،۳-۱۶

-محمدی ریشهری،محمد،( ۱۳۸۷ )، فرهنگنامه مسجد، قم،دارلحدیث.

-مهدوی نژاد، محمدجواد و مشایخی ، محمد، ( ۱۳۸۹ )، بایسته های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی – اجتماعی، آرمانشهر ۵ ، ۶۵۷۸ –

-وزارت مسکن و شهرسازی، ( ۱۳۸۷ )، ضوابط و مقررات مکان یابی مساجد در طرح های توسعه شهری و روستایی، پیش نویس چهارم، شورای عالی شهرسازی و معماری ایران.

 https://online-architect.ir/جایگاه-مسجد-در-شهرهای-اسلامی/