*****...مراحل مطالعات و طراحی مهندسی و نقش مدیریت مهندسی دفاعی در آن...*****

منتشر شده در ایثار پرس 

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

نشانی منبع نشر:

http://www.isarpress.ir/?p=6395

گروه : صفحه اول / ویژه

شناسه : 6395 

25 مرداد 1400 - 17:46

مهندس حسین بختیاری – دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

1. چکیده

اقدامات مهندسی، از آنجا که سبب شکل گیری کالبد ساختمان ها و تأسیسات و زیرساخت های کشور شده و این آثار به مدت چند دهه به حیات خود ادامه داده و متناسب با کیفیت آن تأثیرات مطلوب یا نامطلوب بر عرصه های مختلف جامعه می گذارد، پس می توان گفت که مهندسی نقش راهبردی تعیین کننده ای در تأمین ایمنی و پایداری کشور در برابر تهدیدهای ناشی از جنگ دارد.بر این اساس زمانی مهندسی میتواند خوش بدرخشد که ما درک عمیقی از حوزه های مرتبط با ابنیه داشته باشیم تا ضمن ارائه خدمت در آن حوزه بتوانیم اقدامات مربوط به حوزه مهندسی دفاعی را در حین ساخت اعمال نماییم  و این مهم محقق نخواهد شد مگر اینکه درک صحیحی از مدیریت نیز در این حوزه داشته باشیم .این پژوهش در واقع به معرفی عوامل تشکیل دهنده پروژه می پردازد و در خلال آن ضمن معرفی فاز های مختلف پروژه ی عمرانی به ارائه راهکارهای مرتبط با حوزه مدیریت مهندسی دفاعی در راستای بالابردن تاب آوری ابنیه در برابر آثار ناشی از امواج انفجارنیز می پردازد .

واژگان کلیدی : مدیریت مهندسی ، مهندسی دفاعی ، پدافندغیرعامل در حوزه ساخت

 2.اهمیت و ضرورت

 با توجه به عصر امروز و بروز شدن تهدیدات مربوط به حوزه ابنیه که عمدتا ناشی از آثار انفجار است میطلبد در حوزه مهندسی کار ویژه ای صورت گیرد و به مدیرت و دفاع که دو بال مهندسی در حوزه مهندسی دفاعی هستند توجه به خصوص صورت گیرد و با شناخت هرحوزه و جایگاه آن در ایفای نقش مربوط به خود ارتباطی عمیق میان این دوبال ایجاد نمود. در واقع برای تحقق کاهش آسیب پذیری و بالابردن تاب آوری باید تمهیدات مدنظر را با حوزه های مختلف ساخت ابنیه در گیر کرد و ملاحظات مربوطه را در تک تک مراحل اعمال کرد تا بتوان گام موثری در این حوزه برداشت ؛ در پژوهش حاضر ضمن معرفی فازهای مختلف پروژه ؛ به نکاتی در خصوص ملاحظات پرداخته شده تا بااعمال آن بتوانیم به اهداف مدنظر در این خصوص برسیم .

وظایف مهندسین مشاور :
مرحلة اول :     مطالعات مقدماتی     (  1. بررسی و شناسایی  اولیه   2. تهیه طرح مقدماتی )
مرحلة‌دوم :     انجام مطالعات تفصیلی ( نقشه فاز 2   و   مشخصات فنی و تهیه اسناد مناقصه )
مرحلة سوم :   انجام مناقصه   و  نظارت بر اجرای کار  و دوره نگهداری

مطالعات مقدماتی شامل دو قسمت اساسی می باشد  :

الف – شناسایی و بررسی اولیه ( فاز صفر):

1.   مذاکره و تبادل نظر با کارفرما و کسب اطلاعات از نیازمندی‌های طرح
2 .   مطالعه و بررسی نیازمندیهای کنونی و آتی طرح
3. تحقیق و بررسی مثل تحقیق و بررسی در مورد مصالح ساختمانی محلی، لوازم و تجهیزات و تأسیسات، نیروی انسانی و همچنین پیش بینی نوع مصالح اصلی و تأسیسات ساختمان که مورد استفاده قرار خواهد گرفت  .
4.  تعیین فضاهاوسطوح لازم،مقیاس‌ها وروابط بین قسمت‌ها و اجزاء تشکیل دهنده‌طرح
5.تهیه نقشه‌های شماتیک (خام )
6.  تهیه یک برآورد اولیه از هزینه اجرای طرح

در فاز صفر، مطالعات لازم جهت توجیه فنی و اقتصادی طرح صورت می‌گیرد. در این مطالعات ابتدا باید هدف طرح تعیین شود.

مثلاً اگر طرح عمرانی، ساخت فرودگاه است، باید دید هدف از ساخت این فرودگاه در فلان منطقه برای چیست؟ و در صورت ساخت، اجزای متشکله این فرودگاه شامل چه قسمت‌هایی خواهد بود. آن‌گاه با تجزیه و تحلیل این‌‌ها می‌توان تشخیص داد که این فرودگاه برای فلان منطقه ضروری است یا نه.

مطالعه بعدی راجع به طرح فرودگاه این است که این طرح از نظر محل اجرای طرح، مصالح موجود ساختمانی محل، تجهیزات و ماشین‌آلات و نیروی انسانی و نیز تکنولوژی مورد نیاز و سایر امکانات، امکان پذیر است یا خیر.

اگر پاسخ مثبت باشد برآورد حدود سرمایه‌گذاری را نیز باید بررسی کرد. سپس این امر قابل مطالعه است که زمان اجرای طرح چه مدت به طول خواهد انجامید.

 پس از آن نوبت به محاسبات اقتصادی می‌رسد و باید دیده شود که اجرای طرح فرودگاه اساساً توجیه اقتصادی دارد، یا نه ممکن است با تجزیه و تحلیل هزینه آن به این نتیجه رسید که فرودگاه جز ضرر مالی، چیزی عاید نخواهد داشت. بنابراین، بهره‌وری طرح نیز باید مد نظر باشد.

 

یکی دیگر از مطالعات در این مرحله(فاز صفر ) این است که اثرات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست‌محیطی و دفاعی  ناشی از اجرای طرح (ساخت فرودگاه )   موردبررسی قرار گیرد. و در نهایت لازم است اثرات متقابل طرح فرودگاه بر روی طرح‌های دیگر و یا در ارتباط با آن‌‌ها مورد لحاظ واقع شود. مطالعات فوق، مطالعات بنیادی و تحقیقاتی است که نتایج حاصل از آن می‌تواند منجر به تصمیم‌گیری کلی در مورد برنامه و شناخت طرح (مثلاً فرودگاه) شود. در مطالعات بنیادی و تحقیقاتی، اصولاً مطالعه و تحقیق باید در قالب روش‌های معتبر در تحقیقات علمی و آخرین دستاوردهای مطالعات جهانی در زمینه‌های مرتبط باشد و حداکثر استفاده از منابع و امکانات داخلی مد نظر قرار گیرد.

به طور کلی در استقرار و مکان یابی مراکز و استقرارگاه های نظامی، هم چنین واحدهای تولیدی و صنایع و کارخانه های استراتژیک (پتروشیمی، ذوب آهن، صنایع غذایی )، زیر ساخت ها و مراکز حساس و حیاتی دو دسته از مباحث و عوامل مشاهده می شود. یک دسته عوامل مؤثر غیر نظامی شامل عوامل و مباحث اقتصادی، فنی، طبیعی و مدیریت تولید است. از جمله این عوامل می توان به دسترسی مناسب به مواد اولیه، منابع نیروی انسانی و نقاط مصرف، شبکه های ارتباطی، رعایت ضوابط زیست محیطی، هم جواری ها، وضعیت توپوگرافی، منابع آب و ... اشاره کرد. دسته دیگر واقعیت ها و عوامل نظامی هستند که به طور عمده در قالب ملاحظات دفاعی - امنیتی مطرح می باشند.

الزامات دفاعی و امنیتی در استقرار و آمایش سرزمینی مراکز و تأسیسات دفاعی:

1- دارا بودن حداقل ۲۰ کیلومتر فاصله از شهرها و مراکز اصلی جمعیتی

۲- عدم استقرار نداشتن در دالان های هوایی

٣- وجود فاصله حداقل ۵ کیلومتر با نیروگاه ها، پالایشگاه ها، کارخانه های بزرگ و حیاتی

4- عدم وجود کابل های فشار قوی برق، لوله گاز، نفت در منطقه پیش بینی شده

5- داشتن حداقل ۱۰۰ کیلومتر فاصله از خطوط مرزی

6- قابلیت پدافند هوایی از منطقه مورد نظر برای پدافند عامل و غیر عامل

۷- داشتن حداقل صد کیلومتر فاصله با مناطق بحرانی

8- در امان بودن از تهاجم هوای دشمن خارجی، به طوری که در اولین هجوم خود امکان دسترسی به آن را پیدا نکند؛

9- قابلیت پدافند هوایی از منطقه مورد نظر برای پدافند عامل و غیر عامل

الگوی سه بخشی آمایش و استقرار مراکز و استقرارگاه های دفاعی

در کنار عوامل و متغیرهای مذکور در استقرار و مکان گزینی مراکز نظامی، پژوهشگران نیز الگویی را برای استقرار مناسب مراکز نظامی ارائه کرده اند. اساس این الگو بر یک ساختار فضایی سه بخشی استوار است، به این ترتیب فضای جغرافیایی ایران به سه قلمرو ژئو استراتژیک شامل: ۱- قلمرو حاشیه یا ریملند؛ ۲- قلمرو سرزمین میانه؛ 3- قلمرو سرزمین مرکزی یا هارتلند تقسیم شده است. سپس بر اساس ماهیت، واحدهای نظامی به چهار نوع مختلف شامل واحدهای عملیاتی و رزمی، واحدهای پشتیبانی، واحدهای تکنولوژی و تولید و واحدهای فرماندهی و ستاد تقسیم شده است.

در نهایت با رعایت ملاحظات امنیتی دفاعی این چهار نوع واحد نظامی مختلف واحدهای عملیاتی و رزمی، واحدهای پشتیبانی، واحدهای تکنولوژی و تولید، واحدهای فرماندهی و ستاد در این فضای سه بخشی تعیین موقعیت شده اند.

شرح مختصر جزئیات الگو به شرح زیر است:

به طور کلی فضای جغرافیایی ایران را می توان به سه قلمرو ژئو استراتژیک به شرح زیر تقسیم کرد:

١- قلمروی حاشیه یا ریملند؛

۲- قلمروی سرزمین میانه یا میدلند که در منطقه مرتفع و به عبارتی بر اسکلت پیرامونی فلات ایران تطبیق دارد؛

۳- قلمروی سرزمین مرکزی یا هارتلند.

از سوی دیگر اصولا واحدهای نظامی به لحاظ ساختاری به 4 دسته کلی تقسیم می شوند :

• واحدهای عملیاتی و رزمی که در صف قرار می گیرند؛

• واحدهای پشتیبانی؛

• واحدهای تکنولوژی و تولید که اصولا صنایع نظامی هم جزء این واحدها به حساب می آیند؛

• واحدهای فرماندهی و ستاد؛

• در اولین قلمروی ژئو استراتژیک که موسوم به حاشیه یا ریملند می باشد، باید واحدهای عملیاتی را با در نظر گرفتن پارامترها و متغیرهای مختلف مانند منبع، جهت و سطح تهدیدات یا مشخصات زمین مکان یابی کرد؛ به طور مثال رقبای سنتی یا جدید، روند تاریخی تهدیدات، تحولات سیاسی استراتژیک در پیرامون ایران، ساختار فیزیکی و کالبدی فضا نظیر جنس زمین، توپوگرافی، آب و خاک؛ ساختار انسانی فضا نظیر جمعیت، ترکیبات فضایی و قومی جمعیت، بنیادهای زیستی؛ دسترسی و ارتباطات؛ شکل هندسی مرز و مشخصات مرز و سایر عناصر فضایی باید در مکان گزینی مد نظر قرار گیرد. ما در فضای جغرافیایی واحدهای سیستماتیک داریم که عناصر فضایی در بخش های مختلف آن تجلی پیدا کرده و از نوعی رابطه سیستماتیک با سایر عناصر فضایی برخوردارند. عناصر فضایی دفاع و امنیت نیز جدای از سایر عناصر فضایی بخش های دیگر توسعه ملی نمی باشند و باید هماهنگ با آنها مکان یابی شوند.

• در دومین قلمروی ژئواستراتژیک (میدلند) باید فعالیت های حلقه پشتیبانی نظیر آموزش، تجهیز نیروی انسانی، تدارکات و لجستیک قرار گیرند.

• در سومین قلمرو یا هارتلند (بخش مرکزی ) باید تکنولوژی تولید و خدمات برتر نظیر صنایع نظامی و نیز بخش فرماندهی و ستاد مکان یابی شده و استقرار پیدا کند.

بر اساس ویژگی های فوق، هر منطقه در کشور دارای لایه عملیاتی، لایه پشتیبانی و لایه فرماندهی و ستاد همراه با لایه تکنولوژی و خدمات عالی است که به ترتیب از حاشیه به بخش مرکزی استقرار پیدا می کنند.

تجربه کشورهای دیگر نشان داده است که رعایت ملاحظات دفاعی - امنیتی در آمایش سرزمینی، استقرار مراکز و تأسیسات نظامی و غیر نظامی، به طور قطع در افزایش قابلیت های دفاعی این گونه مراکز و کاهش خطر آسیب پذیری آنها در مواقع جنگ و بحران نقش اساسی داشته است. حال آن که متأسفانه تاکنون ملاحظات دفاعی امنیتی در برنامه های آمایش کشور ایران نقش و جایگاهی نداشته است. اگر چه در سیاست های کلی برنامه سوم توسعه ملاحظات دفاعی امنیتی در سرلوحه برنامه آمایش قرار گرفته است، اما همچنان نقش و جایگاه ملاحظات دفاعی - امنیتی در آمایش مراکز و استقرارگاه های نظامی و هم چنین مراکز و تأسیسات حیاتی،حساس و مهم غیر نظامی مورد غفلت مسئولان و برنامه ریزان قرار گرفته است. نبود ادبیات و مباحث نظری جامع و کامل در مورد اصول و جایگاه ملاحظات دفاعی امنیتی در طرح های آمایش ملی و استانی شاهدی بر این مدعا است. از سوی دیگر برخی سازمان ها و مراکز نظامی بنا بر وظایف سازمانی خود مطالعاتی را در این حوزه ها انجام داده اند، اما نتایج این نوع مطالعات به دلیل محرمانه و طبقه بندی بودن اطلاعات کمتر در اختیار طراحان و تدوین کنندگان برنامه های آمایش قرار گرفته است.

ب – تهیه طرح مقدماتی ( فاز   یک ):

1. بررسی راه حل‌های مختلف و تعیین بهترین و مناسب ترین آن‌ها با توجه بــه اعتباراتی که برای اجرای طرح پیش بینی شده است در این بررسی باید نهایت کوشش برای صرفه جویی صورت گیرد.
2.مهندس مشاور در طرح مقدماتی باید نیازهای کنونی را تعیین کرده و طرح مقدماتی را که شامل این قسمت‌ها است؛ تنظیم و برای تصویب به  کارفرما تسلیم کند :

الف – اطلاعات دربارة نیاز‌های کنونی و گزارش توجیهی دربارة طرح پیشنهادی شده
ب – ذکر مشخصات اصلی اجزای طرح و تنظیم صورت برآورد هزینه با توجه به حدود خدمات موضوع قرارداد
ج   – نقشه‌های مربوط به طرح مقدماتی
د   – گزارش ضمیمه از قبیل نتایج آزمایش‌های خاک ، آب  و…
هـ   – زمان تقریبی لازم برای اجرای مراحل مختلف طرح و برنامه در مرحله دوم

پس از حصول نتیجه در فاز صفر، مطالعات مقدماتی یا مطالعات پایه در فاز یک شروع می‌شود. در این فاز، طراحی‌های مقدماتی انجام و نقشه‌های مقدماتی تهیه و مشخصات کلی تعیین می‌شود. هم‌چنین با تعیین محل‌های مناسب اجرای طرح، ابعاد و حجم کار نیز برآورد می‌گردد. از مواد و لوازم و تجهیزات عمده و اساسی باید لیستی تهیه و هزینه‌های مربوط به راهکارهای مناسب مختلف دیده شود.

لازم است نقاط مثبت و منفی هر راهکار تعیین   و برنامه زمان‌بندی مقدماتی  ارجاع طرح   مورد مطالعه قرار گیرد.   آن‌گاه بازده اقتصادی هر راهکار و اثرات اجتماعی هر یک از آن راهکار‌‌ها بررسی و مناسب‌ترین راهکار توصیه و پیشنهاد شود.

گزارشی که در مطالعات فاز یک تهیه می‌شود باید شامل موارد زیر باشد: 

نتیجه مطالعات ؛مبنای محاسبات، برآورد‌‌ها و روش انجام مراحل بعدی

هرگاه گزارش فوق به تصویب رسید، راهکار مناسب نیز باید انتخاب شود.

در یک جکع بندی کلی می توان گفت ، مراحل عمده‌  فاز  یک عبارتند از :

·     تشخیص اینکه یک پروژه باید انجام‌شود
·     تخمین اینکه پروژه چه‌چیز را باید ارائه‌دهد
·     تعریف اهداف ‌کلی پروژه 
·     تعیین انتظارات کلی مشتریان ، مدیریت  سایر افراد مهم‌ درگیر
·     تعیین محدوده‌ کلی پروژه
·     انتخاب اعضای اولیه‌ تیم‌پروژه

الزامات دفاعی در طراحی معماری مرتبط با فاز 1:

- همه جانبه گری (تلفیق مسئله دفاع با دیگر عوامل اثرگذار در معماری)

- استفاده از طبیعت برای دفاع (دفاع غیر عامل طبیعی در مکانیابی)

- پایداری معماری ( استفاده در زمان صلح و جنگ)

 - اقتصادی بودن طرح (نسبت سود به هزینه و بهترین جوابگویی به دیگر تهدیدها)

 - قدرت مرمت پذیری معماری (ادامه حیات پس از اصابت بمب و کاهش خسارت)

 - پراکندگی منسجم ( کم کردن میزان قطر)

- طراحی الگوهای مختلف نظیر همسان سازی و توزیع ابنیه های حساس با رعایت الگوی خطی ، شطرنجی و...

 - استحکام مناسب با مصالح بومی و قابل دسترس(  محاسبات سازه های امن)

 - طراحی سایت برای ورودی و خروجی اضطراری

 - طراحی تأسیسات با قدرت مرمت پذیری در اصابت بمب

- معماری داخلی برای استقرار مناسب اشیا و انسان هنگام اصابت بمب

بین منابع خارجی نیز مجموعه دستورالعمل های سازمان مدیریت وضعیت اضطراری فدرال( فما) در زمینه حفاظت در برابر بارهای انفجاری از جامعیت مناسبی برخوردار است. در این سری دستورالعمل ها، مواردی که در ارتباط معماری به عنوان راهکارهای مؤثر برشمرده شده، عبارت است از: وجوه خارجی ساختمان (شکل و هندسه، تزیینات، دیوار خارجی، پنجره ها / نوع شیشه، قاب و چارچوب)، دربها، مکانیابی، معماری داخلی، توجه به حیاط، محوطه، فضای سبز و دید و منظر، توجه به حیاط اندرونی به عنوان نور گیر و کاهش پنجره های خارجی، فضای امن، مبلمان داخلی و توجه به نوع و ساختار سازه توجه شده است.

رعایت ملاحظات دفاعی  در طراحی معماری به عنوان یک ابزار، قدرت دفاعی را  افزایش می دهد و به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در دفاع مؤثر است. این امر در طراحی و اجرای فضاهای داخلی ساختمان و چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر و اطراف، امکانات ویژه ای برای حفظ جان افراد در مقابل مخاطرات و بهبود عملکرد سامانه در وضعیت تهدید و کاهش آسیب پذیری آن فراهم می شود. تعیین طرح هندسی بنا، موقعیت و ابعاد بازشوها، چگونگی دسترسیها و هم چنین پیش بینی فضای امن به صورت چند عملکردی برای هر ساختمان بر عهده مهندس معماری است. مهندس معمار باید با توجه به کاربری بنا و نیازهای آن، فضاها را به گونه ای طراحی کند که علاوه بر کاربردهای عادی بتواند در وضعیت اضطراری موجب حفظ جان مردم و کاهش آسیب پذیری و مدیریت بهینه در موقعیت بحران شود

مرحلة دوم : انجام مطالعات تفصیلی و تهیه اسناد مناقصه  ( فاز 2 )

با توجه به مطالعات انجام شده در فاز یک و انتخاب راهکار مناسب که توسط دولت (کارفرما) به تصویب رسیده است، فاز دو در خصوص تهیه نقشه‌ها و مشخصات اجرایی طرح  فعال می‌شود. در این فاز(فاز دو )  نقشه محل و زمین طرح مورد نظر تهیه و نتایج آزمایش‌ها، مشخصات فنی تعیین و نقشه‌های اجرایی تهیه می‌شود. برنامه زمانی اجرای کار و نیز منابع تهیه مصالح مشخص و برآورد مقادیر کار معین می‌گردد. قیمت و بهای هر یک از اقلام کار منظور شده و در نهایت هزینه اجرای کار دقیقاً مشخص می‌شود. چون طرح برای اجرا آماده شده لذا اسناد و مدارک لازم جهت انعقاد قرارداد (پیمان) مهیا می‌گردد.

فاز سه : انجام مناقصه و نظارت
شروع مرحله مناقصه و نظارت با ابلاغ کتبی کارفرما خواهد بود . این مرحله خود شامل سه قسمت اساسی است :
اول- انجام مناقصه و تعیین پیمانکار یا پیمانکاران
دوم – نظارت بر اجرای کار
سوم – نظارت در دوره نگهداری

در فاز 3 انتخاب پیمانکار، عملیات اجرایی و نظارت بر حسن اجرا تا مرحله تحویل کار به‌کارفرما جهت بهره‌برداری را شامل می‌شود.

در رابطه با انتخاب پیمانکار در پروژه های نظامی و خاص ؛ پیمانکار مورد نظر باید پس از اخذ تاییدات لازم و گواهی های امنیتی ضمام امور را به دست گیرد .

-1 نقش مهندس مشاور  در بخش مقدماتی اجرای طرح:

 در پایان فاز دو که دولت (کارفرما) تصمیم به اجرای طرح می‌گیرد، باید مقدماتی برای آن فراهم شود. اجرای طرح منوط به انعقاد قرارداد است. اما انعقاد قرارداد دولت با طرف خود، شبیه انعقاد قرارداد اشخاص خصوصی با هم نیست. زیرا، دولت به نمایندگی از سوی ملت به انعقاد قرارداد مبادرت می‌ورزد و در این میان آن چه اهمیت دارد، مصالح عمومی ملت و کشور است. در این بخش از فاز 3، مهندس مشاور می‌تواند در تهیه و تکثیر اسناد مناقصه در زمینه انتخاب پیمانکاران واجد صلاحیت جهت دعوت به مناقصه و انجام تشریفات مناقصه و تعیین برنده مناقصه و انعقاد پیمان با پیمانکار همکاری کند.

           -2 نقش مهندس مشاور  در بخش اجرای طرح:

 در این بخش، پس از امضای پیمان بین کارفرما (دولت) با پیمانکار، عملیات اجرایی پیمان، آغاز می‌شود. پیمان، قراردادی است که بین کارفرما و پیمانکار امضا و از 3 بخش موافقت‌نامه، شرایط عمومی و شرایط خصوصی تشکیل می‌شود.

نظارت بر حسن اجرای کار و تطابق عملیات انجام شده با مشخصات فنی و برنامه زمان‌بندی اجرای عملیات، تهیه و ارسال گزارش‌های لازم، تهیه نقشه‌های تکمیلی و جزییات مورد نیاز اجرای کار، پیشنهاد تغییرات و کاهش و افزایش مقادیر کار در صورت لزوم، رسیدگی به ادعای پیمانکاران و اظهارنظر نسبت به آنها، نظارت بر انجام آزمایش‌های لازم از نظر کنترل کیفیت عملیات انجام شده، تهیه و تأیید صورت‌وضعیت‌ها، تهیه صورت مجلس‌‌ها و دستور کارهای مربوط، انجام خدمات مربوط به تحویل موقت و نظارت بر رفع نواقص و تحویل قطعی و سرانجام نظارت بر بهره‌برداری آزمایشی در دوره تحویل موقت از جمله وظایف و اختیاراتی است که در حین اجرای طرح به عهده مهندس مشاور می‌باشد

3-نقش مهندس مشاور  دربخش بهره‌برداری:

 این بخش پس از پایان عملیات اجرایی طرح، شروع می‌شود. در این بخش، مهندس مشاور کادر بهره‌بردار را به‌کارفرما پیشنهاد می‌دهد و برنامه آموزشی آن‌‌ها را تهیه می‌کند. هم‌چنین، مهندس مشاور نسبت به تهیه دستورالعمل‌های بهره‌برداری اقدام می‌کند و از اقدامات انجام شده در حین بهره‌برداری گزارش لازم تهیه می‌نماید.

این گزارش شامل نکات مهم فنی و اجرایی طرح، مسائل و مشکلات مربوط، عوامل تأخیر و تسریع بهره‌وری است.

فاز چهارم : هدایت و کنترل

فاز کنترل ، مرحله‌ایست که در آن بر چگونگی انجام پروژه نظارت ‌می‌شود . در واقع این فاز و فاز قبل (سه اجرا ) همزمانی‌هایی دارند و کل فازهای دوم تا چهارم تشکیل یک چرخه می‌دهند . در این مرحله به اندازه‌گیری میزان دست‌یابی به اهداف تعیین‌شده    پرداخته می شود.   تاکید این فاز بر روی چگونگی برخورد موثر مدیر با تاخیرات ناخواسته،‌ تخطی از سقف بودجه یا تغییر محدوده‌ پروژه است . در این فاز است که مدیر باید بهترین گزینه را برای حل مشکلات پروژه انتخاب ‌کند .

فاز پنجم : بستن پروژه
آخرین فاز پروژه ، بستن پروژه است ؛ زمانی که بازتاب همه‌ فعالیت‌ها و تلاش‌های انجام‌شده را می‌توان ‌دید . بی‌شک مهم‌ترین فاز پروژه ، بستن آن است و هنر مدیر در اتمام موفقیت‌آمیز پروژه است . اغلب پایان پروژه با تمام‌ شدن بودجه و مناقشات پیمانکار و کارفرما همراه ‌است . گرفتن تاییدیه‌ قبول نتایج پایانی پروژه ، مهمترین فعالیت این فاز است .
ملاحظات معماری در حوزه دفاع غیرعامل

گروه بندی ساختمان هابرحسب اهمیت

گروه 1- ساختمان های « با اهمّیت ویژه»

این ساختمان ها محل استقرار افراد و یا انجام فعالیت های کلیدی و مرتبط با امنیت ملی و ارکان حاکمیتی کشور می باشند،

مانند: ساختمان های مربوط به مقام معظم رهبری، روسای قوای سه گانه، شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی امنیت ملی، فرماندهی مدیریت بحران ملی، فرماندهی و ستاد کل نیروهای مسلح، فرماندهی و ستاد کل (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، ساختمان های اصلی وزارت خانه های اطلاعات، کشور، دفاع، امورخارجه، بانک مرکزی، ساختمان های مرکز و مراکز ضبط و پخش ویژه  صدا و سیمای جمهوری اسلامی، برج های مخابراتی و ارتباطی، برج های مسکونی، تجاری، اداری بیش از بیست طبقه و بیمارستان های بیش از 500 تختخواب.

گروه 2- ساختمان های « با اهمّیت بسیار زیاد »

این ساختمان ها محل استقرار افراد و یا انجام مأموریت های اصلی کشور می باشند مانند: ساختمان های اصلی وزارتخانه ها، برج های مسکونی چهارده الی بیست طبقه، مخازن آب وتأسیسات وابسته، بیمارستان های صد الی پانصد تختخواب، مرکز فرماندهی و مدیریت بحران کشور، ساختمان فرماندهی و ستاد (سپاه و ارتش، نیروی انتظامی در استانها) مراکز تولید محصولات کشور مانند فولاد، نفت، پتروشیمی، گاز، سیمان، ورزشگاه ها با بیش از پنجاه هزار نفر ظرفیت، مراکز خرید و فروش تجاری یا عملکرد فراشهری ، مجتمع های مسکونی و صنعتی.

گروه 3- ساختمان های « با اهمّیت زیاد »

این ساختمان ها محل استقرار، مراجعه و انجام فعالیت های تولیدی، اداری، تجاری و سکونت می باشند.

 مانند :ساختمان های مسکونی 9 الی 13 طبقه، مراکز فرماندهی و مدیریت بحران استان، بیمارستان ها 50 الی 100 تختخواب، ورزشگاه های پانزده الی پنجاه هزار نفر، مرکز خرید و فروش با عملکرد منطقه ای شهری برای ساختمان های اداری و دولتی و خصوصی در سطح استان، زندان های مرکزی.

گروه 4- ساختمان های « با اهمّیت متوسط »

 این ساختمان ها محل استقرار، مراجعه و فعالیت مسکونی ، اداری، تجاری و تولیدی می باشند.

مانند : ساختمان های مسکونی 4 الی 8 طبقه ، مراکز فرماندهی و مدیریت بحران شهرستان ها ، ورزشگاه ها با ظرفیت پانزده هزار نفر، مراکزنگه داری اسناد ، سینما، تئاتر، آمار واطلاعات ، مدارس، مساجد، با ظرفیت بیش از یکصد نفر، بیمارستان و کلینیک های تا  ظرفیت 50 تخت، مراکز خرید و فروش با عملکرد ناحیه ای شهری برای ساختمان های اداری، دولتی، خصوصی در سطح شهرستان

گروه 5- ساختمان های « با اهمّیت کم »

این ساختمان ها محل استقرار، مراجعه و فعالیت مسکونی ، اداری، تجاری و تولیدی می باشند.

مانند :ساختمان های یک الی سه طبقه مسکونی،اداری ، تجاری، مراکز خرید و فروش و عملکرد محله ای شهری ، درمانگاه ها

با توجه به مراحل تهاجم دشمن که شامل شناسایی، حضور، بازشناسی، نشانه روی، ایراد خسارت و فرار است، به کارگیری هر یک از این الزامات و عوامل در طراحی پدافند غیر عامل به نوبه خود در یک یا چند مرحله از مراحل تهاجم دشمن خلل ایجاد کرده و دشمن را از دستیابی به هدف ناکام خواهد گذاشت.

الزامات معماری به گروه های خاصی طبقه بندی شده است این گروه ها عبارتند از:

 ۱. برنامه ریزی شامل مکان یابی و آرایش استقرار، موانع، پراکندگی و مدیریت ساخت و بهره برداری؛

 ۲. اغتشاش در دید دشمن شامل ضد مراقبت؛

٣. طراحی شامل معماری داخلی، فضاهای چند عملکردی، ورودی و خروجی های معمولی و اضطراری، مرمت پذیری،

نمای داخلی و خارجی ساختمان؛

4. ساخت شامل شبکه های زیر ساخت، تأسیسات و استحکامات؛

5. نوع برخورد با یک مکان جمعی در لحظه بحران (تهدید نظامی)؛

در هنگام بروز یک تهدید نظامی، مجموعه اقدامات پدافند غیرعامل که در ارتباط با ساختمان های عمومی محله ها صورت می گیرد، شامل موارد زیر است:حفظ و پایداری  ؛ تخلیه، تغییر کاربری ، ایزوله کردن

   حفظ و پایداری  :به این معنی که در هنگام تهدید نظامی باید این مکان از تیررس دشمن محفوظ بماند و در نتیجه بتوان آن را از حمله مستقیم مصون داشت. لیکن در صورت اصابت یک بمب یا موشک متعارف بتواند تا حد امکان خود را حفظ نموده و پایداری کند. اما نظر به ساختار جنگ های نسل ششم که دقت آتش از ویژگی های آن است و هم چنین سلاح های مدرن که قادر به تخریب هرگونه سازهای هستند، بحث پایداری از مقوله پدافند غیر عامل خارج می شود ؛ اقداماتی چون ایجاد اغتشاش در ردیابی و هدف گیری موشک های هوشمند و سایر اقدامات دفاعی که در حوزه پدافند غیر عامل قرار می گیرند. بنابراین در صورتی که مکانی به عنوان نقطه راهبردی شناسایی می شود و باید از کالبد و عملکرد آن محافظت کرد، با در نظر گرفتن شرایط جنگ مدرن، دفاع از این گونه اماکن از نوع دفاع مستقیم و به تعبیر بهتر پدافند عامل خواهد بود و کلیه اقدامات پدافند غیر عامل - از جنس معماری - تأثیر مهمی در حفظ و پایداری یک ساختمان عمومی نخواهند داشت.

تخلیه: دومین شکل برخورد با یک تهدید نظامی در اماکن جمعی شهری، تخلیه آن مکان از افراد غیر نظامی و شهروندان است. به دو دلیل تخلیه ساختمان های عمومی به منظور حفظ جان شهروندان دارای اهمیت است. اول آن که در اثر حمله به مراکز مهم راهبردی احتمال آسیب های غیر مستقیم و جانبی حملات وجود دارد. به خصوص که اگر از سلاح های هسته ای ضعیف شده استفاده شود. در آن صورت امواج و تشعشعات انفجار، آسیب های قابل توجهی را به کاربری ها و اماکن مجاور وارد خواهد کرد. دلیل دوم اهمیت تخلیه، بحث جنگ روانی است که در صورت تشخیص دشمن در به راه اندازی جنگ روانی به منظور دستیابی به اهداف خود، از حمله به مراکز جمعیتی غیرنظامی دریغ نخواهد کرد. بنابر این اماکنی که در نتیجه تحلیل ها به رویکرد تخلیه منتهی می شوند، باید در طراحی آن ها مسیرهای فرار و دسترسی سریع و راحت در نظر گرفته شود. همچنین مکانی امن در شهر به جهت پناه گرفتن ساکنان آن باید از پیش اندیشیده شود

تغییر کاربری: نوع دیگری از مکان های جمعی وجود دارند که از دید دشمن نقاط راهبردی نیستند و همچنین نیازی به تخلیه جمعیت درون آن نیست. بلکه باید با تغییر کاربری و رفع نیازهای اساسی هنگام بحران از پتانسیل فضایی آن بهره جست. تغییر کاربری ها باید با طرحی از پیش اندیشیده شده باشد و شناسایی اماکن دارای پتانسیل صورت پذیرد چرا که اشتباه در انتخاب این گونه اماکن اثرات ناخوشایند و غیر قابل جبرانی خواهد داشت.

ایزوله کردن: برخی از اماکن جمعی در شهر که در هنگام بروز تهدید باید به سرعت مورد محافظت غیر عامل قرار گیرند؛ یعنی کالبد معماری آن ها به گونه ای باشد که با کمترین دخالت نیروی انسانی (عامل) بتواند از محتویات درون خود محافظت نماید. شایع ترین و بارزترین این اماکن موزه ها و مرکز اسناد دولتی می باشد. این اماکن به دلیل کارکردشان نیاز به نوعی محافظت غیرعامل دارند که هنگام تهدید و یا هرج و مرج با کمترین مداخله انسانی قادر به حفظ محتویاتشان باشند. اقدامات از این جنس در حوزه معماری بسیار گسترده و مؤثر هستند و با اندکی توجه و رعایت برخی اصول در هنگام طراحی این گونه اماکن به نتایج بسیار ارزشمندی دست یافت و میزان امنیت عامل را حتی المقدور کاهش داد.

پایداری نقاط راهبردی و یافتن راه حل هایی برای حفظ کالبد و عملکرد از نتایج شناسایی و اولویت بندی اماکن به شمار می رود. با لحاظ کردن چهار نوع برخورد با یک مکان جمعی در هنگام تهدید و انواع اقداماتی که در خصوص معماری پدافند غیر عامل آن ها صورت می پذیرد، می توان چنین نتیجه گرفت: در اماکنی که اولویت اول حمله هستند، باید راهبردها و رهنمودها معطوف به تخلیه باشد؛ یعنی دسترسی برای خروج افراد، خوانا و مناسب جمعیت طراحی شود. در گزینه هایی که برای تغییر کاربری مناسب هستند، باید سعی در استحکام بخشی و تقویت بنا صورت گیرد و ایده ها معطوف به افزایش پایداری این اماکن باشد. بناهایی که ایزوله کردن در برابر نفوذ و آسیب، مدنظر بوده است، رهنمودها معطوف به افزایش امنیت در برابر ورود و خروج و افزایش مقاومت نسبی بنا نسبت به تخریب خواهد بود. در خصوص اماکنی که باید کالبد و کاربری حفظ شوند باید گفت، در صورتی که اولویت اول حمله نباشند، رهنمودها از نوع تقویت نسبی بنا به استفاده از پتانسیل های موجود در بنا به منظور افزایش مدت زمان مقاومت در برابر حملات است. در مجموع این اقدامات متناسب با شناخت نسبی ما از سناریوی حمله نظامی مدرن است که مشمول محدوده زمانی نیز می باشد. بدین معنی که زمان در جنگ های نوین بسیار کوتاه است؛ بنابراین رویکرد اقدامات برای افزایش مقاومت - حتی تا چند روز - می تواند سرنوشت جنگ را تغییر دهد. از آنجا که پدافند غیرعامل یک مانور جنگی تمام عیار محسوب می شود، هر گونه طراحی در این حوزه بدون توجه به اصول جنگ و ویژگی های فضای عمل پدافند غیر عامل یقینا شکست خواهد خورد و الزاما باید مطالعات وسیع چندجانبه ای صورت پذیرد تا خطر دقیقا درک شده و بتوان نقاط ضعف شبکه های آفندی دشمن را شناسایی نمود لذا اماکن موجود دارای پتانسیل پدافند غیر عامل نقش مهمی در ارتقاء زمان حیات شهری و به تبع آن افزایش زمان مقاومت نیروهای مدافع را به همراه خواهد داشت.

راهکارهای بهسازی و طراحی معماری :

اماکن جمعی شهری با ارائه راهکارهایی می تواند رویکردی پدافندی کسب نماید که در شرایط بحران آمادگی لازم را جهت پایداری و حیات فعالیت های خود داشته باشد. این راهکارها هم طراحی معماری ساختمان های جدید الاحداث آینده و هم بهسازی ساختمان های موجود را تحت پوشش قرار می دهد.

- ساختمان های آموزشی :

•  با توجه به سن کاربران، پناهگاه ها در دانشگاه ها بیشتر هدف اسکان و امداد به سایرین و در مدارس هدف پناه ایمن

ولی موقت و رساندن دانش آموزان به خانواده را مدنظر داشته باشد.

• طرح محیط هیچ گونه فرصتی را برای غارتگران و افراد فرصت طلب یا خطرناک فراهم نماید.

• پله های فرار حتی در یک طبقه بالای همکف وجود داشته باشد.

• ابعاد راه پله ها برای تسهیل خروج اضطراری وسیع تر از اندازه استاندارد معمول باشد.

• خروج اضطراری از کلاس ها در طبقات همکف، اول و دوم از طریق پنجره ممکن باشد.

• کف مسیرهای حرکتی لغزنده نباشد.

• درب ها به سمت خارج باز شوند.

• ساختمان های دانشکده ها از چهار طرف باز و محصور در میان فضاهای سبز باشند.

• فضاهای حساس (آزمایشگاه، کتابخانه و تأسیسات) در زیرزمین یا نهایتا سطح همکف بنا شوند.

• از شیشه های نشکن استفاده شود.

 • پنجره های با شیشه های بزرگ به پنجره های با قاب بندی کوچک تبدیل شوند.

- ساختمان های تجاری :

•  در زیر تمام پاساژها فضاهای مستحکم پناهگاهی ایجاد شود. این فضاها چندمنظوره و قابل تبدیل به انبار کالا و

تجهیزات مهار آتش یا پارکینگ و محل بارگیری یا تخلیه کالا باشند.

• توصیه می شود که پناهگاه های زیر پاساژهای تجاری با یک شبکه به هم پیوسته به یکدیگر ارتباط فیزیکی داشته

باشند، این شبکه باید از خروجی های متعدد امکان خروج سریع از منطقه بازار را فراهم نماید.

• بخش قابل توجهی از انبارهای ذخیره کالا در زیر زمین طراحی و تجهیز شوند

• بازار مواد آسیب پذیر مانند قماش، پارچه، کاغذ و غیره برای ایمنی در برابر آتش سوزی، دارای سطح ایمنی بالاتری

در برابر آتش و مجهز به سیستم مهار آتش فوری باشند.

• عرض دسترسی های اطراف بازار و مراکز تجاری، امکان تسریع عملیات تخلیه اضطراری را فراهم نمایند. در این

مناطق دسترسی های اضطراری هم به صورت پیاده و هم به صورت سواره ایجاد شوند.

- ساختمان های درمانی:

• توصیه می شود که بیمارستانها در نقاطی که از نظر نظامی با ارزش محسوب نمی شوند، مکان یابی و برپا شوند.

• موقعیت شهری بیمارستان ها نباید در مجاورت مراکز حساس و یا کاربری های پرمخاطره (مانند پمپ بنزین) باشد.

• چادر امدادی جهت بستری کردن اضطراری بیماران و ارائه خدمات درمانی همواره موجود باشد.

• ساختمان های درمانی به تعداد کافی آمبولانس (یک آمبولانس به ازای هر پنج تخت) مجهز باشند. ایمنی کامل تأسیسات بیمارستان (لوله کشی آب، گاز و اکسیژن، سیم کشی برق و تلفن، تهویه و غیره) از طریق قرار گیری در شن تأمین شده باشد.

• عرض معابر منتهی به بیمارستان به نحوی باشد که دسترسی افراد به بیمارستان آسان بوده و وسایل نقلیه امدادی به سهولت به آن دسترسی داشته باشند.

• محوطه اورژانس بهتر است، در نزدیکی بخش های پشتیبانی مانند آزمایشگاه و رادیولوژی و اتاق عمل و اتاق ریکاوری و بخش های مراقبت ویژه بوده یا در موقعیت مناسب نسبت به این اماکن واقع شده باشد.

• پیشنهاد می شود فضاهای مکمل اورژانس در جداره خارجی و مرتبط با ورودی قرار گیرند. این فضاها باید مجهز به

تجهیزات پرتابل باشند.

• ورودی اصلی بیمارستان وسیع و ترجیحا در قسمت میانی آن و مستقیما مجاور خیابان اصلی باشد.

• دربهای خروجی از داخل با کمک علائم، چراغ های چشمک زن، خطوط راهنما روی زمین و .... مشهود باشد.

-مترو

 • دسترسی بین مترو و ابنیه ویژه یا فضای بیرونی برای ایمنی، خوانایی، سرعت و سهولت تردد به دقت طراحی شود.

پیشنهاد می شود، حداکثر شعاع قابل قبول دسترسی به پناهگاه مترو ۵۰۰ متر باشد.

 • در شعاع دورتر از ۵۰۰ متر، دسترسی به مترو با واسطه یعنی از طریق ایجاد دسترسی های زیر سطحی از ساختمان ها

به فضای زیرسطحی به مترو که آن هم در درون شعاع ۵۰۰ متری قرار دارد، صورت گیرد.

• مسیر ورودی ایستگاه های مترو نباید مستقیم باشند. وجود حداقل یک تغییر زاویه ۹۰ درجه در مسیر ورودی اصلی

ایستگاه های مترو ضروری است.

• ورودی ایستگاه های مترو باید برای شرایط اضطراری برخوردار از درب های متحرک مستحکم باشد، تا امکان نفوذ

نیروهای انفجاری به سطوح پایینی مترو بیش از پیش کاهش یابد.

• نور پردازی شبکه مترو با سیستم های برقی اضطراری باید برای ساعات شب طراحی و پیش بینی شود.

 • به سطوح کف و دیواره ها برای تقویت نورپردازی از رنگ سفید یا رنگ های براق، آینه ها و شبرنگ ها استفاده شود.

 • مکان مشخصی به عنوان محل انبار و ذخیره و نگهداری آذوقه و مواد غذایی در مترو پیش بینی شود.

- پایانه های مسافری (فرودگاه ها، ایستگاه راه آهن و پایانه های اتوبوس های بین شهری)

• ظرفیت سالن های انتظار کاهش یافته و تعداد آنها افزایش یابد.

• انبارها از سالن های انتظار از هم تفکیک شوند.

• مناسب است که کلیه فرودگاه ها دارای مکانی مجهز به عنوان مرکز هدایت و ناوبری و مخابرات اضطراری و جایگزین

باشند تا در صورت انهدام تأسیسات اصلی یاد شده، امکان تداوم فعالیت های فوری به طور بدون وقفه تا مدت حداقل

۳۰ دقیقه پس از آغاز درگیری ها وجود داشته باشد.

• در ساختمان های حساس و مهم مناسب است، پناهگاه مستحکم ایجاد شود. امکانات این پناهگاه ها اقامت مسئولین

کلیدی را در مدت حداقل دو هفته به طور متوالی، پشتیبانی نماید.

• بیمارستان های مجهز و نیز بیمارستان های اضطراری در محیط استقرار یابند

• ورودی ها و خروجی های فضاهای جمعی همچون سالن های انتظار، از نظر معماری به نحو مقاوم در برابر امواج انفجار

طراحی شوند.

• در اطراف مسیرها و خروجی ها عنصر معماری سست و شکننده (شیشه، قفسه یا غیره) که امکان سقوط داشته باشد، قرار نگیرد.

• برای تخلیه سریع فضاهای پرخطر مانند سالن های انتظار از پله های با عرض زیاد استفاده شود.

 

- مجموعه های فرهنگی (فرهنگسراها، سینماها، تئاترها و غیره) و پارک ها

• فرهنگسراها و پارکها دارای خروجی های متعدد سطحی و تعداد محدودی خروجی مستحکم و زیرسطحی باشند.

• این فضاها به عنوان فضاهای پناهگاهی واسط، دارای پناهگاه ها و شبکه دسترسی های زیر سطحی به ساختمان های

عمومی مجاور تا شعاع ۵۰۰ متری باشند.

• ورودی های این فضاها لازم است از طرح مناسبی به منظور کاهش اثر موج انفجار برخوردار شوند.

 • بهتر است فرهنگسراها و پارکها در شعاع ۵۰۰ متری یکی از ایستگاهها یا مسیرهای عبور تونل های مترو قرار داشته

و با آنها دارای ارتباط فیزیکی اضطراری باشند.

• بناهایی که محل تجمع هستند مانند تالارهای هنری در فرهنگسراها و پارکها در ارتفاعی بیش از طبقه همکف

توسعه نیابند.

• بناهای مستقر در فرهنگسراها و پارکها مشروط بر این که محل تجمع نباشند، می توانند حداکثر تا دو طبقه بالاتر از

همکف توسعه یابند. بهتر است این ساختمان ها تا شعاع حداقل ۱۰ متری در فضای سبز انبوه احاطه شده و پله های

فرار در چهار جهت این ساختمان ها نصب شود.

 • تمامی ساختمان های چند طبقه در پارکها و فرهنگسراها محصور و مستور در میان توده های انبوه گیاهی و درختی

باشند.

- مساجد

• در شهرهای جدید با نظر به مصونیت نسبی مساجد در برابر حملات نظامی ، به ازای هر واحد محله ای حداقل یک مسجد احداث شود.

• مساجد همچون سایر ساختمان های محل تجمع، نباید در مجاورت کاربری ها و ساختمان های عمومی حساس قرار گیرند.

• مساجد قادر به ارائه اصلی ترین کاربری های زمان بحران (بیمارستان اضطراری، محل اسکان موقت، انبار موقت، مرکز

مدیریت بحران در مقیاس عملکردی مسجد و مانند آن) بوده و تا حد امکان در نزدیکی پناهگاه های عمومی و نیز

مترو باشند.

• مساجد به عنوان مراکز درمانی اضطراری محلات آمادگی فضایی و تجهیزاتی لازم را داشته باشند.

 • مساجد دارای قابلیت انبار و نگهداری تجهیزات ارتباطی و مخابراتی درمانی و غذایی لازم باشند.

- کتابخانه ها

• کتابخانه ها و مراکز نگهداری اسناد نسبت به سایر انواع ساختمان ها تا حد امکان از استانداردهای به مراتب بالاتری در

برابر حریق برخوردار باشند.

تجهیزات مهار آتش در این گروه از ساختمان ها کمیت و کیفیت بالاتری داشته باشند.

سازه کتابخانه ها و مراکز نگهداری اسناد، تا حد امکان بسیار مستحکم باشند.

مخزن کتابخانه ها تا حد امکان به سرعت قابل جابه جایی به زیرزمین های مستحکم و ایمن باشد.

• دسترسی به مخزن اصلی نگهداری اسناد و کتب برای افراد غیر شاغل در کتابخانه، بسیار دشوار و گمراه کننده باشد

تا افراد غارتگر و فرصت طلب، به سادگی قادر به دسترسی به مخزن کتب و اسناد نباشند.

• مخزن اصلی باید تا حد امکان پنهان و پوشیده باشد (مثل ایجاد دیوارهای متحرک و مخفی).

دسترسی به مخزن اصلی فقط باید پس از عبور از موانع بسیار مستحکم و چند لایه (مانند ورودی ها و دیوارهای رمزدار) امکان پذیر شود.

 نتیجه گیری این بخش اینکه  امروزه جنگ های مدرن را می توان جنگ هایی مبتنی بر سلسله ای از حملات دقیق و فشرده بر دسته های منتخبی از اهدافی که در یک نظام سلسله مراتب عملکردی گزینش شده اند، محسوب نمود؛ که روش های دفاع در برابر این حملات باید مبتنی بر دفاع سطح بندی شده از منابع دارای اهمیت های عملکردی سلسله مراتبی باشد. از این رو در این فضای بحرانی، که حوادث با شدت و سرعت زیاد پیاپی بر کم و کیف آسیب ها می افزایند در صورت عدم وجود زیرساختها و امکانات مناسب دفاعی، حفاظتی و پشتیبانی، بروز فاجعه انسانی در پهنه مناطق مورد تهاجم احتمال نیرومندی محسوب می شود. در این راستا تمهیدات طراحانه در معماری ساختمان های عمومی برای حفظ پایداری و حیات و تداوم فعالیت های خود در شرایط بحران ملزم به رعایت معیارهایی خاص می باشند. معیارهای ارائه شده جهت بهسازی و طراحی معماری ساختمان های عمومی بر مبنای پاسخگویی به ویژگی های زیر است:

.1معیارها متناسب با ویژگی های جنگ های مدرن است.

.2از مقیاس کلان (سلول شهری) به مقیاس خرد (تک بناها) می رسد.

3. به تفکیک کاربری های منتخب ارائه شده است.

۴. هم بر بهسازی و هم بر طراحی معماری ساختمان های عمومی (منتخب) تأکید دارد.

 ۵. بر تأمین مهم ترین و حیاتی ترین نیازهای زمان بحران تمرکز می نماید.

 ۶ بر سازماندهی، استفاده بهینه از امکانات، تأسیسات، فضاها و ساختمان ها در شرایط اضطراری توجه دارد.

رابطه معماری و پدافند غیرعامل

 لزوم رعایت ملاحظات

رعایت ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی معماری به عنوان یک روش و ابزار ،باعث افزایش قدرت دفاعی است.

اثرات موج انفجار ناشی از بمباران هوایی نه تنها باید در برنامه ریزی کلان و طراحی مجتمع های زیستی (ساختگاه، ساختمان ها و محوطه)، منظور گردد، بلکه باید در جزئی ترین حوزه مهندسی مانند جزئیات اجرایی و انتخاب جنس مصالح ساختمان مانند روابط اجزا و اجزای نما نیز به صورت همه جانبه و متعادل بررسی شده و مورد ملاحظه قرار گیرد تا مجموعه پایدار و مقاوم در شرایط بحران حاصل گردد.

ملاحظات طراحی محوطه

طراحی محوطه براساس اصول پدافند غیرعامل، هدایت سریع و مطمئن افراد به پناهگاه های داخل و خارج ساختمان و اتخاذ تمهیداتی جهت کاهش خطرات ناشی از ریزش آوار بر سر افراد خارج از ساختمان، تسهیل اقدامات امداد و نجات برای کاهش خطرپذیری ساختمان ها می باشد. بدین منظور بر اساس ارزیابی جامع از خطرات و تهدیدات غیرطبیعی ضروری است که طراحی محوطه در جهت کاهش خطر پذیری و آسیب پذیری، انجام گیرد.

جانمایی ساختمان

در مجتمع های مسکونی و ساختمان های مسکونی گروه 2 و 3، ضروری است از تمرکز افراد، سرمایه ها و فعالیت ها در یک محدوده فضایی و کالبدی خودداری گردد. به منظور کاهش خطر ریزش آوار در مسیر امداد رسانی، پهنای مسیرهای دسترسی به ساختمان (معبر) می بایستی حداقل برابر یک سوم ارتفاع ساختمان باشد.

فرم معماری

معماری یعنی خلق و ساماندهی فضاها  ، فضای معماری، فضایی کالبدی است که به صورت بصری قابل درک می باشد. آفرینش معماری همواره با دو  مقوله اساسی سر وکار داشته است: فرم  و مفهوم .

این دو مقوله به ترتیب جنبه های صوری و معنایی معماری را تشکیل می دهند. فرم صورت یا شکل خارجی شئ که به وسیله اشکال و نحوه ارتباط سطوحی که حدود حجم را تعریف می کند معین می شود . شهرسازی و معماری به ابعاد کالبدی انسانی فضا می­پردازد. فضا اصلی­ترین عامل در طراحی معماری است، و ارتباط تنگاتنگ فضا و معماری چنان است که معماری را در تعریف، علم و هنر شکل­دهی به فضای زیست انسان می­دانند.

شاید در نظر اولیه از دیدگاه معماران بهترین فرم، فرمی است که در نگاه نخست­عملکرد و کارآیی خود را به ظهوروثبوت برساند،

اما ازنظر پدافندغیرعامل فرمی مطلوبیت داردکه علاوه بر رعایت وانطباق با شرایط اقلیمی و فرهنگی وفنی دربرابرحوادث وخطراتی مانند انفجاردرمحیط پیرامون نیز بتواندازخود پایداری ومقاومت نشان دهد، بصورتی که اگر در خارج از ساختمان انفجاری رخ دهد تاثیر موج فشاری به سطوح خارجی ساختمان باعث شکست عناصر باربر ، دیوارها، عناصر نما و شیشه‌ها نشده وهمچنین چنانکه موج تابشی در جهت باز شوها ادامه یابد، داخل ساختمان نشده و باعث تخریب سقف‌ها و طبقات نگردد.

مقاومت یک ساختمان در برابر موج انفجار بستگی به شکل وفرم ، تعداد بازشوها، قدرت و جنس ساختمان دارد. بطور مثال درموردشکل وفرم یک ساختمان باریک و طویل اگر از قسمت باریک خود در معرض موج انفجاری قرار گیرد خسارت کمتری خواهد دید تا از قسمت پهن در معرض موج قرارگیرد.

دررابطه با انفجار وتاثیرآن بر حجم وفرم ساختمان می توان تاکید کردکه فرم های افقی وخوابیده درمرحله اول و فرم های با تناسبات مساوی درمرحله دوم نسبت به فرم های عمودی وایستاده دارای مقاومت وپایداری بیشتری است ، زیرا افزایش ارتفاع از سطح زمین و فرمهای کشیده مرتفع باعث آسیب پذیری بیشتری دربرابر انفجار می شود. همچنین می توان برای عبور موج انفجار از فرمهای نرم (آیرودینامیک) استفاده نمود زیرا فرم های هندسی و غیرآئرودینامیک باعث افزایش تخریب در اثر موج انفجار  می گردد.

حجم کلی و فرم ساختمان در پایداری  و تاثیرانفجار بسیار موثراست. هر قدر نسبت پوسته خارجی ساختمان به زیر بنای آن کوچکتر باشد، انتقال امواج کمتری خواهد داشت. توصیه می شود در ساختمان های با اهمیت زیاد ساختمان به صورت متراکم طراحی شده و از مقدار سطح پوسته خارجی (نسبت به سطح زیر بنای آن) کاسته شود.

جهت گیری ساختمان نسبت به محیط پیرامون و فضای باز در تاثیرانفجاربرفرم وعوامل موثر بر پایداری  فرم ها بسیار موثر است جهت گیری مناسب به این معنی است که جدارهای ساختمان نسبت به محیط پیرامون وفضای باز دارای کمترین سطوح آسیب پذیر باشد. برای مقابله با آثارانفجار در حجم وفرم ساختمان می بایست از گوشه های با زاویه تیز در طبقات همکف و اول اجتناب شود.

به دلیل اجتناب ناپذیر بودن استفاده ازپنجره وبازشو دراکثر نماهای اصلی ساختمان لازم است از ریخته شدن شیشه ها با کوچک نمودن قاب پنجره ها، استفاده از شیشه های نشکن، ساخت قاب عمیق برای پنجره ها، عقب نشینی نمای شیشه ای نسبت به معبر، تبدیل پنجره های دارای شیشه به گشودگی در جدار بیرونی ویا ایجاد نماهای دوجداره اقدام نمود .

از آنجا که طبقه همکف ساختمان قسمت اتصال به زمین یا کف پیاده رو است، طبقه همکف اهمیت ویژه ای درمقابله با آثارانفجار دارد. از این رو نماوفرم این قسمت دارای اهمیت زیادی است و مصالح مورد استفاده در این قسمت باید نسبت به بقیه ساختمان با دوامتر و مستحکم تر باشد . ساختمان‌هایی که طبقه همکف آنها عملکرد تجاری دارد ویا دارای بازشوهای بزرگ می باشند درمقابله با آثار انفجارنیز دارای آسیب پذیری بیشتر می باشند.

به دلیل اهمیت وتاثیر انفجار درنمای ساختمان های دارای تراس وبالکن ، وجود بالکن‌ها نباید حالت موقت و ناپایداری داشته که در این صورت درصورت وقوع انفجار این عناصر باعث تشدید خسارت وآسیب می گردد همچنین از نظر روانی نیز پیش آمدگی نباید در بیننده تصورجدا شدن از بدنه ساختمان القا شود را داشته باشند.

درفرم هایی که طبقات ساختمان بصورت پلکانی طراحی وایجاد می گردد میزان آسیب نیز میتواند به مقدار زیادی کاهش یابد لذا می بایست درساختمان های دارای اهمیت زیاد از فرم مورب یا پلکانی به منظور کنترل خطر ریزش آوار به فضای باز استفاده شود.

وجودفضاهای پر وخالی دربرابرآثارانفجار می تواند تاثیرگذار بوده وحتی در مواردی بکمک کاهش شدت وبازگشت امواج می تواند ازمیزان آسیب به ساختمان بکاهد .درصورت استفاده از فضاهای پر وخالی درفرم اصلی ساختمان می بایست دقت کافی درپیشگیری از تشدید موج انفجاردریک نقطه خاص ازساختمان انجام پذیرد.

درساختمان هایی که ورودی وسایل نقلیه به پارکینگ با ورودی خود ساختمان یکی شودبصورتی که طبقه همکف بصورت پیلوت طراحی واجرا گردد در این حالت تناسب ورودی و حجم ساختمان می تواند نقش مهمی در توجیه عملکرد و شکل ساختمان درمقابله با آثارانفجار داشته باشد.

سنجش وارزیابی یک بنا درخصوص میزان تاثیر موج انفجار می تواند به ساختمان های همجوار نیز بستگی داشته باشد . همچنین قرارگیری وارتباط یک ساختمان نسبت به ساختمان های مجاور مانند عقب نشینی ویا پیش آمدگی ، طول و ارتفاع ساختمان های مجاور نیز تاثیر زیادی درمقابله با آثار انفجار دارد.بصورتی که می تواند ازشدت آسیب کاسته ویا بر شدت آن بیفزاید.

در مجتمع های مسکونی و ساختمان های مسکونی گروه 2، محل مناسبی در محوطه برای فرود بالگرد در شرایط اضطراری به منظور امداد رسانی لحاظ گردد. لبه های تیز و گوشه دار از فرم کلیه عناصر مبلمان شهری و داخل ساختمان می بایست حذف شده و از فرم های نرم و گرد گوشه استفاده شود. بدین منظور زاویه لبه ها ( توده ساختمان، جوی آب، آب نما، سکو، گلدان، حفاظ میله ای یا عناصر و تجهیزات نوک تیز) تا حدود ارتفاع سه متر از کف محل استقرار، نباید راست گوشه باشد.

محوطه فضای باز در مجتمع های مسکونی و ساختمان های مسکونی گروه 2 و 3 و 4، می بایست دارای وسعت و امکانات فضایی کافی برای شرایط اضطراری مانند انجام فوریت های پزشکی، فضا برای جمع آوری فوت شدگان احتمالی و استقرار مجروحان باشد.

  ورودی ها

ساختمان های مسکونی گروه 2 و 3، باید حداقل دارای دو ورودی و دو خروجی باشد که در شرایط عادی یکی از آنها فعال باشد و در مواقع بحرانی جهت خروجی اضطراری استفاده گردد.

ابعاد ورودی های اضطراری برای شهرک های مسکونی و صنعتی و ساختمان های مسکونی گروه 3، باید متناسب با حجم تردد سواره و پیاده در زمان بحران پیش بینی شود و آن را تسهیل نماید. ابعاد مذکور تابع عرض، تعداد، جهت حرکت، نوع وسایل نقلیه امدادی عبور کننده ازاین جزء فضا و نیز وسعت مجموعه، میزان خسارات و میزان خودکفایی مورد نظر مجموعه از لحاظ امکانات امدادی خواهد بود.

طرح ورودی ها و شهرک های مسکونی و صنعتی و ساختمان های مسکونی گروه 3، باید به گونه ای باشد که در صورت تخریب کامل، موجب انسداد دسترسی سواره نشود و به سرعت قابل ترمیم باشد.

مسیرهای دسترسی

مسیرهای دسترسی باید به نحوی طراحی شوند که علاوه  بر به حداقل رساندن تداخل میان حرکت عابرین پیاده و وسایل نقلیه، کارایی را به حداکثر رسانده و حرکت را تسهیل نمایند. طراحی لبه ها و عناصر درون محوطه باید به گونه ای باشد که مسیریابی هنگام حرکت اضطراری افراد تسهیل شود. تحت هیچ شرایطی ریزش آوار نباید موجب انسداد کامل مسیرهای دسترسی شود. این محدوده تابع نسبت ارتفاع توده ساختمانی به فضای باز بین آن است.

در امتداد مسیرهای سواره و پیاده بایستی یک ردیف فضای سبز به عنوان جان پناه جهت افزایش قابلیت جذب موج انفجار ایجاد شود. در طراحی شبکه مسیرهای سواره داخل مجموعه های گروه 2 و 3 و جمعیت بیش از یکصد نفر حداقل یک مسیر دسترسی سواره با عرض زیاد و با پوشش دسترسی سراسری ایجاد شود تا در شرایط پس از وقوع سانحه، در برابر خطر انسداد بر اثر ریزش آوارهای ساختمانی مصون بماند. در طراحی مسیرهای پیاده رو در محوطه و فضای باز باید موانع و عوامل محدود کننده فرار از خطر، حذف شده و حرکت سریع تسهیل شود. کف معابر نباید ناهموار و دارای موانع مزاحم باشد تا در موقع بحران، حرکت سریع (دویدن) و فرار از خطر امکان پذیر باشد.

جان پناه ها ودیوارهای محافظ

در فضاهای باز بهره گیری از عوارضی مانند تپه ها و فرورفتگی های کوچک و نسبتاً متعدد، ضمن ارتقاء محیط برای تأمین فعالیت های مورد انتظار در شرایط عادی (مانند بازی و نشستن)، به ایجاد لبه های متعدد برای شکل گیری جان پناه های آنی منتهی می گردد. محل استقرار جان پناه ها باید خارج از محدوده ریزش آوارهای ساختمانی تعیین شود. جان پناه هایی با ظرفیت کم و پراکنده در محوطه ایجاد گردد. جان پناه ها در امتداد مسیر تمام دسترسی های داخلی مجموعه ایجاد شوند. لبه فوقانی این جان پناه ها باید دارای برآمدگی هایی از قبیل گلدان ها و باغچه های طولی، زمین های بازی و سطوح سبز و ... باشد.

طراحی پله ، شیب راه در محوطه ومصالح سطوح کف معابر

ابعاد پله در فضای باز برای حفظ ایمنی و راحتی باید به صورت زیر باشد:

عرض پله حداقل 5/1 متر باشد.

ارتفاع پله حداکثر 17 سانتیمتر باشد.

حداقل کف مفید پله 30 سانتیمتر باشد.

 شیب شیبراه نباید بیش از 5 درصد باشد. عرض شیبراه برای خروج سریع و همزمان دو نفر کمتر از 8/1 متر نباشد.

در مسیرهای حرکتی از ایجاد سطوحی که حرکت بر روی آنها دشوار است (مانند سطوح شن و ماسه خشک و نرم و یا سطوح گلی و چسبنده) اجتناب گردد. جنس مصالح جداره جان پناه ها باید مقاوم در برابر انفجار باشد. لبه های قائم بتنی حتی با ارتفاع کم فقط امکان درازکش را فراهم می کنند از این جمله اند. مصالح کف شیبراه باید از جنس زبر، سخت و آجدار باشد.

طراحی حجم ساختمان

 در ساختمان های بیش از 6 طبقه، فرم ساختمان بایستی به صورتی باشد که در صورت آسیب دیدن، آوار آن باعث مسدود شدن دسترسی به ساختمان نگردد. شکل (فرم) کلی ساختمان های مجاور خیابان اصلی شهر بایستی به گونه ای طراحی شود که در صورت تخریب سبب مسدود شدن معبر اصلی نگردد.

جداره خارجی ساختمان

عناصر الحاقی

استفاده از عناصر سست و شکننده مهار نشده در نمای ساختمان مجاز نیست. بکارگیری عناصر سست و شکننده وسیع و نیز پنجره ها در محیط بیرونی و در سطح نمای ساختمان، بام و تجهیزات نصب شده در ساختمان ها ممنوع می باشد.

ورودی ساختمان در ساختمان های گروه 2 و 3، باید با ایجاد سقف و یا هرگونه حائل مقاوم در برابر ریزش آوار، محفوظ و ایمن سازی شود. در کلیه ساختمان ها بکارگیری بیش از 30 درصد سطح نما جهت بازشو ممنوع بوده و شیشه هر بازشو باید مقاوم باشد. اتصال دیوارهای خارجی به سازه باید کاملاً مستحکم باشد.

مسیرهای حرکت

در ساختمان های گروه 2، بایستی از طراحی فضاهای طرح خطی با راهروهای طولانی و مستقیم اجتناب شود.

در ساختمان های گروه 2، باید دیوارهای هال ورودی و نیز درب های متوالی داخلی و خارجی به صورت غیر متقابل اجرا شده و روبروی هم نباشند.

 در طراحی فضاهای ورودی در ساختمان های گروه 2 و 3، با رعایت سایر الزامات معماری، جهت جلوگیری از موج انفجار، باید مانع فیزیکی ایجاد گردد.

طراحی نمای جداره خارجی ساختمان

برای ساختمان ها گروه 2 و 3، استفاده از پنجره های بزرگ، به شرط رعایت تمهیدات ضروری مقاومت در برابر انفجار، بلامانع می باشد. برای فضاهای امن و سقف نورگیر استفاده از صفحات نورگذر نشکن توصیه می شود. بعلاوه در ساختمان های گروه 2 و 3 ، حتی المقدور از این نوع مصالح استفاده شود. در طراحی فضاهای ورودی در ساختمان های گروه 2 و 3، با رعایت سایر الزامات معماری، جهت جلوگیری از موج انفجار، باید مانع فیزیکی ایجاد گردد.

طراحی قاب و مهاربندی پنجره

در ساختمان های گروه 2 و 3، به جهت مقاومت و پایداری پنجره در برابر انفجار، پنجره می بایستی دارای شرایط زیر باشد:

چهارچوب به سازه ساختمان مهار گردد.

استفاده از بلوک های شیشه ای (موزاییک شیشه ای) مشروط به استفاده از نگهدارنده مجاز می باشد.

 قطعات بزرگ و یکپارچه شیشه باید توسط قابهای پنجره، به اجزای کوچک تر تقسیم شود.

سایر بازشوها

در ساختمان های گروه 2 و 3، مهاربندی درب ها، کرکره ها و دیگر بازشوهای جداره خارجی به سازه تکیه گاهی باید به گونه ای باشد که استحکام کافی در برابر انفجار تأمین گردد. در ساختمان های گروه 2 و 3، دربهای نصب شده در پوسته خارجی ساختمان باید به سمت خارج باز شوند و چارچوب دربها نیز باید به هنگام، فشار ناشی از آن را تحمل نمایند.

تبصره: در ساختمان هایی که معابر عمومی باز می شوند بایستی تمهیدات لازم (عقب نشینی) در نظر گرفته شود. جهت افزایش مقاومت، برای همه گروه های اهمیت ساختمان، بایستی چارچوب دربهای خارجی با کلاف متصل و همه با مصالح محکم پر شود.

تیغه بندی و عناصر غیره سازه ای

اجزا غیر باربر جدا کننده اعم از دیوار، سقف و کف کاذب بایستی طوری طراحی شوند که در برابر موج انفجار سبب افزایش تلفات انسانی نشوند. از این رو بایستی موارد زیر در نظر گرفته شود:

عدم استفاده از مصالح برنده مانند شیشه.

عدم کاربرد وسایل سنگین در سقف مانند یونیت هیتر.

عدم استفاده از شیشه در سقف کاذب.

اتصال و مهار دیواره های جداشونده به سازه ساختمان

آسانسور و پلکان

در مورد آسانسور باید تمهیداتی در نظر گرفته شود تا از انتقال موج انفجار، دود و آتش از طریق چاه آسانسور و آسیب رسانی به پلکان و راهروها جلوگیری شود.

چاله آسانسور باید به تشخیص طرح از پلکان فاصله داشته باشد تا در صورت نفوذ موج انفجار به آسانسور، پلکان محفوظ باشد.

در ساختمان های بلند مرتبه باید آسانسور در یک محور به چند آسانسور با محورهای متفاوت تبدیل شود تا چاه آسانسور شکسته شده مانند دودکش عمل نکند. این بند برای ساختمان های با اهمیت درجه 2 الزامی است.

کلاهک بام اتاق تأسیسات آسانسور (در بالای چاه آسانسور) در ساختمان های گروه 2 و 3، باید مقاومت کافی در برابر موج انفجار را دارا باشد. در ساختمان های بلند مرتبه با درجه اهمیت 2 و 3، جهت تخلیه اضطراری باید بالابرهایی در جدارهای خارجی ساختمان پیش بینی شود.

فضاهای امن و پناهگاه ها

تعریف فضای امن

فضای امن تمام یا بخشی از فضاهای یک ساختمان با عملکردهای مختلف در زمان صلح است که با تمهیداتی، ایمنی و حفاظت جانی افراد را در مقابل تهدیدات تأمین می کند و باید دارای شرایط زیرباشد:

ایمن در برابر فرو ریزش آوار.

مقاوم در برابر موج و آسیب های ناشی از آن.

مقاوم در برابر ترکش های ثانویه.

دارای حداقل نفوذ دود و غبار به داخل آن.

شرایط فوق برای فضای امن در هر ساختمان، باید حداقل یک درجه بالاتر از سطح عملکرد مورد انتظار آن ساختمان، تأمین گردد.

در ساختمان های بزرگ فضای امن می تواند قسمتی از فضاهای عمومی مانند کتابخانه، تالار اجتماعات، فروشگاه و نمازخانه باشد و در ساختمان های کوچک نظیر واحد های مسکونی، بخش کوچکی از آن (مثلاً یک اتاق اندرونی و یا قسمیت از نشیمن ) بدون مجاورت به خارج و بدون اشراف مستقیم به پنجره های خارجی می تواند به عنوان فضای امن در نظر گرفته شود.

جانمایی فضای امن

فضای امن باید حتی الامکان از برخورد مستقیم با موج انفجار فاصله داشته باشد. لذا لازم است در بین سایر فضاها و در مرکز ثقل ساختمان قرار گیرد که تا جداره خارجی حداقل یک ردیف دیوار داخلی به عنوان مانع وجود داشته باشد. در هر ساختمان راهروهای داخلی اتاق ها و انبارها و سایر فضاهای مشابه، این عملکرد را می توانند داشته باشند. در طراحی فضای امن باید از جداره محافظ در برابر انفجار در اطراف آن استفاده گردد. جانمایی فضای امن باید به گونه ای باشد که دسترسی به راه خروج به راحتی و در امنیت حاصل شود.

رابطه فضای امن با سایر فضاها

در طرح کلی برنامه فضایی ،عملکردی فضاهای امن، ساختمان باید از سایر فضاها کاملاً مجزا و ایمن باشد. فضاهای امن در هر طبقه باید در محدوده مرکزی پلان قرار گیرند.

مصالح و اعضای داخلی

در فضای امن باید از مصالحی با ضریب اطمینان مناسب از نظر استحکام جهت کاهش میزان ترکش های ثانویه استفاده شود. لازم است از مصالح و اجسام تیز، لبه دار، شکننده و ناپایدار استفاده نشود.

پناهگاه

پناهگاه به مکان اسکان موقتی اطلاق می گردد که در مقابل تهدیدات متعارف (بمباران غیر مستقیم)، نسبت به ساختمان های معمولی از ایمنی و پایداری به مراتب بالاتری برخوردار می باشد.

 

نکات تکمیلی در رابطه با اجرای پروژه :

پیشرفت پروژه‌های ساختمانی طبق برنامه کاری و زمانی که از قبل  مشخص شده است مستلزم ایجاد هماهنگی‌های لازم میان بخش‌های  مختلف پروژه و همچنین کنترل و نظارت همیشگی بر تمامی فعالیت‌های  به اجرا در آمده در پروژه است. دست‌یابی به این مهم با بهره‌ گیری از  یک سرپرست کارگاه ساختمانی با تجربه و کاردان ممکن خواهد شد.  وجود این نیرو در تمامی پروژه‌ها هم به لحاظ قانونی و هم به لحاظ  حرفه‌ای لازم و ضروری است.

 

سرپرست کارگاه ساختمانی

سرپرست یا رئیس کارگاه ساختمانی در واقع یک شخص حقیقی است که توسط پیمانکار تعیین می‌شود تا اجرای پروژه
در کارگاه را به طور کامل هدایت و سرپرستی کند. به همین دلیل هم سرپرست کارگاه به عنوان یکی از کلیدی‌ترین
نیروها در پروژه‌های ساختمانی در نظر گرفته می‌شود که نقش بسزایی در  پیشبرد اهداف تعیین شده در پروژه دارد.

ویژگی‌های یک سرپرست کارگاه ساختمانی
سرپرست کارگاه ساختمانی باید از توانایی لازم برای مدیریت، به کارگیری و همچنین استفاده مناسب و بهینه از تمامی نیروهای اجرایی را داشته باشدبه طوری که باید شناخت و درک کافی و مناسب از نیروهای تحت نظارت خود داشته باشد و از توانمندی‌ها و قابلیت‌های هر یک از نیروها در بهترین زمان و مکان ممکن و به بهترین نحو بهره ببرد.

سرپرست کارگاه ساختمانی باید استراتژی‌های مدیریتی را در پیش گیرد که بتواند استقلال رای خود را در کارگاه تا حد امکان ثابت کند و از دخالت نیروهای خارجی در کارگاه جلوگیری کند. به عبارتی سرپرست باید خود را به عنوان مسئول اصلی محیط کارگاه و ناظر بر فعالیت تمامی نیروهای اجرایی نشان دهد

سرپرست کارگاه ساختمانی باید مسلط به مسائل فنی کارگاه و همچنین به بهترین نحو الگوی مناسب برای دیگر نیروهای اجرایی کارگاه ساختمانی باشد و تمامی سعی و تلاش خود را در جهت راضی نگه داشتن نیروهای خود صورت دهد. وی باید از ابزارهای تشویق و توبیخ در بهترین زمان و مکان مناسب استفاده کند.

سرپرست کارگاه ساختمانی باید با مدیریت پروژه و کارفرما ارتباط بسیار خوب و پیوسته‌ای داشته باشد و در مورد موضوعاتی همچون مدیریت مالی کارگاه و مسائلی از این قرار بدون هماهنگی وارد عمل شود.

مسئولیت های سرپرست کارگاه ساختمانی

کنترل بودجه

• برآورد تمامی هزینه‌های اجرایی و انطباق آن‌ها با هزینه‌هایی که تاکنون صورت گرفته است.
• کنترل دقیق بر تمامی هزینه‌های مربوط به اجرا و جلوگیری از هرگونه بی برنامگی در مصرف بودجه.
• برآورد و اعمال تمامی هزینه‌هایی که پیمانکاران مسئول آن هستند.
• تهیه و تنظیم صورت وضعیت پیمانکاران.
• اقدام به خرید تمامی مصالح و لوازم ضروری و مورد نیاز پروژه با مد نظر قرار دادن بودجه.

کنترل مصالح و لوازم

• پیش بینی و تأمین مصالح مورد نیاز پیمانکار پروژه.
• کنترل و نظارت دقیق بر میزان مصرف تمامی مصالح.
• کنترل و نظارت بر اجناس خریداری شده و ورودی.
• کنترل دقیق بر مصالح موجود در انبار و انطباق آن با نیازهای پروژه.
• تهیه و تنظیم صورت وضعیت کارگاهی در خصوص مصالح ورودی به کارگاه و ثبت آن در دفتر انبار دار
• پیش بینی و تهیه مصالح مورد نیاز پروژه همزمان با پیشرفت کار.
• نظارت و کنترل دقیق بر تمامی هزینه‌های کارگاه و مقایسه آن با درآمدهای حاصل از کارگاه و برنامه ریزی به منظور ایجاد و حفظ منافع و سود شرکت از بابت اجرای پروژه.
• تأیید تمامی هزینه‌ها و اسناد و مدارک ارسال شده از کارگاه و ارائه آن‌ها به شرکت.
• ارائه به موقع گزارش‌های مربوط به سود و زیان احتمالی پروژه و اعلام هشدارها و راهکارهای مناسب به شرکت و کارگاه در جهت حفظ منافع شرکت.

کنترل ماشین آلات و ابزار های ساختمانی

• تهیه تمامی ماشین آلات و لوازم کارگاهی ضروری برای پروژه متناسب با بودجه.
• نظارت بر تمامی ماشین آلات و لوازم کارگاه ساختمانی و بررسی آن‌ها از لحاظ کیفیت و سالم بودن.
• مشخص کردن ماشین آلات و لوازم کارگاهی معیوب و فرستادن آن‌ها به واحد تعمیرات.
• پیگیری دقیق و منظم تعمیر لوازم و ماشین آلات کارگاهی    

 

پیشرفت پروژه

• کنترل کیفیت تمامی عملیات‌های اجرایی صورت گرفته در طول پروژه.
• نظارت بر برقراری دقیق تمامی موارد و اصول ایمنی در کارگاه در تمامی طول مدت اجرای پروژه.
• در نظر گرفتن برنامه زمانی از پیش مشخص شده پروژه و تنظیم یک برنامه عملیاتی اجرایی مناسب.
• تهیه نقشه‌های کارگاهی تاسیسات برقی و مکانیکی در همکاری با مدیریت پروژه.
• کنترل و نظارت اجرای واقعی در مقایسه با اجرای فعلی.
• نظارت بر نحوه عملکرد پیمانکاران.
• کنترل پروژه به لحاظ پیشرفت فیزیکی و مالی.
• تعیین صلاحیت و تعهدات اجرایی پیمانکاران.
• تهیه و تنظیم گزارش‌های روزانه پیشرفت فیزیکی پروژه و حذف عملیات انجام شده.
• ثبت و مستندسازی تمامی وقایع کارگاهی رخ داده.
• ارائه دستور کار در خصوص امور و مواردی در قرارداد ذکر نشده‌اند.
• حفاظت فیزیکی از کارگاه و اموال.

 

وظایف و تعهدات سرپرست کارگاه ساختمانی

سرپرست کارگاه ساختمانی متعهد می‌شود که فقط در یک کارگاه ساختمانی مشغول به فعالیت باشد و ملزم است که در تمامی ساعات کاری پروژه در کارگاه حضور پیوسته داشته باشد.

سرپرست کارگاه شخصی حقیقی است که باید دارای شرایط سازمان نظام مهندسی، تخصص و تجربه لازم باشد و مورد تایید مجری پروژه قرار گیرد. رعایت تمامی مسائل ایمنی و بهداشتی کارگاهی، حفاظت ایمنی کارگاه و تنظیم دفتر گذارش روزانه کارگاه مطالعه و بررسی دقیق نقشه‌های ساختمان و تمامی دستورالعمل‌های مصوب شده توسط سازمان نظام مهندسی و اجرای هماهنگی‌های لازم با ناظر و مجری پروژه.

 

کنترل تمامی موارد اجرایی و عوامل مربوط به کارگاه، ثبت زمان بتن ریزی‌های مختلف، ثبت شروع عملیات سازه فلزی در دفتر کارگاه، ثبت آزمایشات لازم با هزینه کارفرما و حفظ مدارک کارگاهی لازم و همچنین ابلاغ مواردی که باید از طرف مجری به مالک ارائه شود، اعلام کالاهای ایمنی، مصالح و تجهیزات ساختمانی مورد نیاز کارگاهی با هماهنگی مجری پروژه به صاحب کارگاه. سرپرست کارگاه ساختمانی با توجه به تمامی وظایف و مسئولیت‌هایی که در طول مدت زمان اجرای پروژه به او واگذار می‌شود، یکی از کلیدی‌ترین نیروهای اجرایی در هر پروژه ساختمانی به شمار می‌رود. سرپرست کارگاه ساختمانی مسئولیت مواردی همچون بودجه، مصالح و لوازم، ماشین آلات و ابزار و کنترل پروژه را بر عهده دارد. از این رو، به کارگیری یک سرپرست کارگاه ساختمانی متخصص و باتجربه یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید در تمامی پروژه‌های ساخت و ساز لحاظ شود.

        

شرح وظایف مهندس ناظر مقیم

 

منظور از عبارت(مقیم کارگاه بودن) اینست که در تمام اوقات کار ناظر مقیم در کارگاه حاضر باشد .

تعریف ناظر مقیم ناظر مقیم : کسی است که از طرف کارفرما یا دستگاه نظارت ( مشاور ) برای نظارت مستقیم در اجرای عملیات کارگاه تعیین و کتبا" به پیمانکار معرفی می شود و اصولا" مقیم کارگاه خواهد بود .

ناظر مقیم کارگاه معمولا" در محدوده همان شهریکه کارگاه مورد نظارت وی در آن واقع شده زندگی می نماید مگر در مواردی که از طرف کارفرما  دستورات دیگری صادر شود .

 

آشنایی با مدارک پروژه

ناظر مقیم کارگاه باید در اولین فرصت ( از روز شروع کار) کلیه نقشه ها ، مشخصات فنی عمومی و خصوصی فهرست مقادیر و قیمت ها برای انواع کارهای مورد نظارت و متن قرارداد را دقیقا" مطالعه نماید به نحوی که کاملا" به پروژه آشنا و مسلط شود و متناسب با حجم پروژه این مطالعه در مدت معقولی که مورد توافق قرار می گیرد انجام و در صورت صلاحدید و لزوم گزارش ، نظریه خود را کتبا" از طریق مهندس مشاور ( در صورت وجود ) برای کارفرما ارسال نماید .
باید توجه داشت که این مطلب حائز اهمیت فوق العاده است و ناظری که به مشخصات پروژه مورد نظارت خود آشنا نباشد صلاحیت ادامه کار را نخواهد داشت .

 

آشنایی با محیط کار

ناظر مقیم کارگاه از بدو شروع بکار باید با محل اجرای پروژه دقیقا" آشنا شود محلی که ساختمان اجراء می شود محدوده آن محدوده به زمین کارگاه نمی باشد بلکه موارد مشروحه زیر و یا نظایر آن بایستی دقیقا" مورد مطالعه قرار گیرد :
-محل تهیه لوازم و مصالح محلی و فواصل آن از محل کارگاه و نرخ آنها .
-دستمزد روزانه انواع کارگران در محل .
-انواع کارگران ماهر ، نیمه ماهر و ساده محلی که امکان استفاده از آنها وجود دارد .
-انواع و تعداد کارگران با تخصص های مورد نیاز که استخدام آنها در محل مقدور نمی باشد .
-لوازم و مصالحی که باید از خارج از محیط محل اجرای پروژه تامین گردد .
-متوسط حداکثر و حداقل درجه حرارت محیط و حدود آنها و امکان کار کردن در این ایام در محل .
-وضع راههای ورودی به محیط کار ، امکان استفاده از این راهها در مواقع بارندگی و زمستانها .
-نحوه تامین آب و برق و سایر تاسیسات ضروری برای کارگاه .
-نحوه استقرار و بررسی محل مناسب برای دفتر نظارت کارگاه و پرسنل نظارت .
-محل تخلیه خاکها و اضافات کارگاه و فاصله آن از محل اجرای کار .

 

تعیین نقاط اصلی و تحویل کارگاه

ناظر مقیم کارگاه موظف است که در بدو تحویل کارگاه ساختمانی به پیمانکار و در اولین فرصت نقاط مبنا و خطوط اصلی ساختمان را بطریقی که تا پایان کار باقی بماند با همکاری نماینده مهندس مشاور یا دستگاه نظارت و نماینده پیمانکار دقیقا" تعیین نموده و صورت مجلس نماید .
این نقاط و خطوط باید بنحوی باشد که تا پایان کار باقی بماند و در صورتیکه لزوم تغییر آن وجود داشته باشد باید مراتب را قبلا" به اطلاع مهندسین مشاور یا دستگاه نظارت رسانده و کسب تکلیف نماید و در صورتیکه بعلل غیر مترقبه یکی از این نقاط از بین برود باید بلافاصله مراتب را گزارش و نسبت به ترمیم و مرمت آن بوسیله پیمانکار اقدام نماید .
مهندسین مشاور باید نقاط مبنا را که بر این اساس تعیین می گردد دقیقا" مطالعه نموده و انجام هر گونه تغییرات احتمالی را که امکان دارد در ساختمان بوجود آید بررسی نماید و در صورتیکه این تغییرات احتمالی را که امکان دارد در ساختمان بوجود آید بررسی نماید و در صورتیکه این تغییرات اساسی و مستلزم تامین اضافه اعتبار باشد پس از تصویب کارفرما به پیمانکار ابلاغ نماید و در صورت عدم نیاز به اعتبار اضافه می تواند مستقیما" به پیمانکار ابلاغ شود . پس از تعیین نقاط مبنا و کنترل دقیق ابعاد زمین محل اجرای پروژه و تطبیق آنها با نقشه ها کارگاه را طی تنظیم صورت جلسه ای با حضور نمایندگان مهندس مشاور و کارفرما و دستگاه بهره بردار به پیمانکار تحویل می نماید .

 

پیاده کردن نقشه ها

ناظر مقیم کارگاه موظف است پلان وضعیت ساختمانها را با مشخصات زمین محل اجراء کنترل نموده و در صورتیکه اشکالی از نظر ابعاد ، وضعیت قرار گرفتن ساختمانها از نظر شرایط اقلیمی و سنتی وضعیت فنی زمین از نظر جنس خاک و عوارض موجود ، دسترسی به ورودی های مناسب ( و سایر نکات فنی که ممکن است توسط مهندس مشاور و یا دستگاه نظارت ابلاغ شده باشد ) وجود نداشته باشد نسبت به پیاده نمودن دقیق نقشه ها با همکاری پیمانکار اقدام نموده و یکبار دیگر نقشه های پیاده شده را از نظر صحت عمل کنترل نماید .

در صورتیکه هر گونه اشکال از نظر اصول فنی در پیاده نمودن نقشه وجود داشته باشد که مانعی در اجرا و یا بهره برداری صحیح از پروژه باشد بایستی ناظر مقیم قبل از شروع کار مراتب را به مهندسین مشاور یا دستگاه نظارت کتبا" اعلام نماید .

 

پس از انجام عملیات گود برداری و پی کنی توسط پیمانکار به میزان مندرج در نقشه ها ناظر مقیم باید مراتب را به مهندس مشاور یا دستگاه نظارت اعلام نماید تا در معیت ایشان از کارهای انجام شده بازدید بعمل آمده و در صورتیکه وضعیت زمین انجام آزمایشاتی را برای تعیین مقاومت زیر شالوده ایجاب نماید دستور انجام آزمایشات لازم صادر شود پس از حصول به مقاومت مورد نیاز قبل از دستور پی سازی بایستی وضعیت گود برداری و پی کنی ها با نماینده پیمانکار و مهندس مشاور یا دستگاه نظارت صورتمجلس شود در این صورتجلسه بایستی کلیه اطلاعات لازم از قبیل عوارض پیش بینی شده مانند ریشه درختان ، چاه ، قنات ، خاک دستی و یا گودالهای قدیمی و غیره منعکس شود ، چون این صورتجلسه ملاک پرداخت هزینه به پیمانکار خواهد بود بایستی دقت لازم در تنظیم آن بعمل آمده و یک نسخه از آن بلافاصله برای کارفرما ارسال شود .

دستور پی سازی که پس از مراحل فوق و تنظیم صورتجلسه پی کنی توسط ناظر مقیم و در معیت مهندس مشاور به پیمانکار داده می شود بایستی حاوی دستور کارهای لازم برای رفع و مقابله با عوارض فوق باشد .

 

شرح جایگاه و وظایف سرپرست دستگاه نظارت

وقتی یک مهندس به سمت سرپرست دستگاه نظارت یک کارگاه برگزیده می شود در حقیقت در حساس ترین نقطه یک کارگاه قرار می گیرد . یک سرپرست دستگاه نظارت بسته به کوچک و بزرگی کارگاه دارای یک گروه مهندسین ناظر میباشد که در شاخه های مختلف مسئول نظارت بر حسن انجام کار میباشند .

 یک گروه نظارتی میتواند دارای مهندسینی با گرایشهای مکانیکال، الکتریکال، سازه ، اجرا و حتی گروهی برای رسیدگی به صورت وضعیت ها باشد که این گروه آخر را گروه دفتر فنی دستگاه نظارت می گویند که وظیفه رسیدگی به کارهای فنی و صورت وضعیت ها را برعهده دارند .

سرپرست دستگاه نظارت مسئولیت هماهنگی تمامی این مهندسین برای رسیدن به بالاترین حد راندمان کاری را داشته و سعی می کند تا با ایجاد هماهنگی مابین این گروه ها کارگاه را بطور کاملا شفاف و مسلط رهبری کند .

سرپرست دستگاه نظارت می بایست نسبت به تمامی کارهای مهندسین زیر دست خود کاملا مطلع باشد و در تمامی بخشها خلاء ها را پر نماید . اغلب مواقع گروه های نظارت و اجرا در حین کار دچار درگیریهایی می شوند که منجر به تنش می گردد . این وظیفه سرپرست دستگاه نظارت است که این تنشهای پیش آمده را راهبری و به صلح منتهی نماید .

سرپرست دستگاه نظارت میبایست سیاستمدار توانایی باشد چرا که محل تلاقی کارفرما و پیمانکار بوده و میبایست انچه را که در کارگاه به وقوع می پیوندد را بر اساس توانایی پیمانکار به صورتی طراحی نماید که رضایت کارفرما را نیز تامین نماید .

 فراموش نکنید که پیمانکار در صورتی که توانایی انجام کاری را نداشته باشد یا هزینه های انجام داده اش را کارفرما تامین ننماید کار هیچگاه به سرانجام نخواهد رسید چرا که سرانجام یک کار یعنی رسیدن به نقطه پایان کار آنهم با تامین خواسته های تمامی طرفین در گیر در کار منطبق با شرایط عمومی و خصوص پیمان منعقده فی مابین کارفرما و پیمانکار .

همه مهندسین میبایست این نکته را هرگز فراموش نکنند که هر پیمانکار در طی عمر کاری خود میتواند روزی هم یک ناظر گردد و همینطور هر ناظر یک روز یک پیمانکار شود بنابراین از پیمانکار خود به عدل و انصاف انتظار داشته باشید تا از شما هم به عدل و انصاف انتظار داشته باشند.

 

4.نتیجه گیری

 بر اساس آنچه گفته شدکه خود قطره ای از مطالب مرتبط با حوزه ساختمان است ، ارکان دارای نقش مهندسی در حوزه ساختمان در عصر جدید، می بایست توجه ویژه به موارد ذیل در رابطه با فاز مطالعات تا  اجرای پروژه داشته باشند :

- برخورداری فرمی پایدار برای سازه جهت مقاومت در برابر موج انفجار و برخورد ترکشهای اولیه و ثانویه احتمالی و همچنین تحمل

آوار یک ساختمان در صورت قرار گیری در طبقات ابتدایی

 - یاری رساندن به معماری برای ایجاد فرم های غیر کاذب آیرودینامیک با کمک سازه هایی چون سازه فضاکار.

 - اجرایی کردن ساختمان چند لایه، به کمک عناصر ثقلی و همچنین بهره گیری از منعطف کننده های دینامیکی پوشش فضاهای       ارتباطی جهت جلو گیری از ریزش آوار و مقاومت در برابر موج انفجار در صورت تعبیه فضا برای تخلیه نیروی شو ک.

   - برخورداری از مقاومت مناسب در برابر آتش و حرارت ناشی از انفجار در اجزا و عناصر سازه.

 - قابلیت توسعه و رشد در فضا در شرایط بعد از بحران برای اسکان موقت بازماندگان

- امکان طراحی سازه های توسعه یابنده برای قرار گیری آنها در فضاهای باز بوستان ها و یا میادین.

 از آنجا که نمای ساختمان در مقابل تهدیدات از اهمیت بسزایی برخوردار است و به طور مستقیم عوامل و عناصر درونی (معماری داخلی و بیرونی (محوطه) را تحت تأثیر قرار می دهد، لزوم پژوهش و تحقیق که منتج به تدوین ضابطه و توصیه گردد؛ بسیار حائز اهمیت است. ملاحظات باید به گونه ای باشد که در برگیرنده کاهش خسارات برای درون و برون ساختمان باشد. البته به دلیل تراکم درونی ساختمان از منابع انسانی، تجهیزات، تولیدات و امثال آن، معمولا کاهش خسارات درونی بنا از اهمیت بیشتری برخوردار است، بنابراین رعایت ملاحظات پدافند غیر عامل معماری داخلی نظیر توجه به مبلمان، تزئینات، سطوح بدنه ها، پله، آسانسور، خروج اضطراری و امثال آن باید مد نظر باشد و ضرورت دارد هماهنگی میان همه اجزاء معماری، سازه، تاسیسات و معماری داخلی ساختمان رعایت شود . زیرا کلیه وجوه ساختمان در هم تنیده اند و با نگاهی وسیع تر، ملاحظات پدافند غیرعامل از طرح های آمایشی باید آغاز و تا جزء ترین عناصر مانند دستگیره در می بایست گسترش یابد. همه جانبه نگری راهبردها و ملاحظات پدافند غیر عامل، باعث پایداری کشور در شرایط بحرانی و به عنوان یک ابزار، باعث ارتقاء قدرت دفاعی و پاسخگوی نیاز به امنیت است.در نهایت باید گفت بستر قوانین و شرح وظایف دستگاه های مختلف مرتبط با حوزه ساختمان از جایگاه مطلوبی برخودار است اما آنچه حلقه مفقوده است لزوم توجه به حوزه مهندسی دفاعی مرتبط با حوزه پدافند غیرعامل است چراکه ملاحظات مربوطه  غالبا به صورت همزمان در تمام مراحل مطالعات تا اجرا ؛ جنبه عملی پیدا نمیکند و معمولا مسئولان مرتبط با این حوزه در مراحل پایانی در معرض به  اجرا درآوردن این ملاحظات قرار میگیرند که عملا کارایی مناسبی ندارد ؛امید است تا با بروزکردن قوانین و نیز راغب ساختن مسئولان بتوان نقش روزافزون مهندسی دفاعی را در صنعت ساختمان به کار بست .

5.منابع

1. مبحث بیست و یک  مقررات ملی ساختمان

2. میرهاشمی روته، سید احسان،1390،الزامات معماری دفاع غیرعامل، راهکاری برای طراحی ساختمان های مقاوم،چهارمین https://civilica.com/doc/133655 همایش ملی مقاوم سازی و حفظ بناهای ماندگار،اراک،  3.سید هادی زرقانی، هادی اعظمی، (۱۳۹۰). تحلیل ملاحظات نظامی- امنیتی در آمایش و مکان گزینی مراکز و استقرارگاه های نظامی با تاکید بر استان خراسان رضوی، فصلنامه مدرس علوم انسانی (برنامه ریزی و آمایش فضا)، ۱۵(۲)،141 magiran.com/p965687                                                                                                             

4. حسینی،و محسن کاملی، (۱۳۹۴). معیارهای پدافند غیرعامل در طراحی معماری ساختمانهای جمعی شهری، نشریه magiran.com/p1527362 معماری و شهرسازی آرمان شهر، ۸(۱۵)، ۲۷.

5. سید محمد مهدی صفوی همامی ، سید بهشید حسینی ، علیرضا عندلیب، (۱۳۹۶). معماری پایدار دفاعی در طراحی منازل magiran.com/p1887943 مسکونی، فصلنامه سیاست دفاعی، ۲۵(۱۰۰)، ۱۳۱-۱۵۲.  

Omaranyar6. سایت :       موضوع : مطالعات فازهای پروژه

www.mmbalaghi.com 7.سایت :         موضوع : وظایف دستگاه نظارت /11 بهمن 1395

 

https://emaratsp.com  8.سایت :         موضوع : نکات فنی در حین مطالعات و اجرای پروژه عمرانی

wikisakhtemoon.com9.سایت :