شیوه های تحصیل در دوره ی مقدمات و سطح
1 برخی امتیازات مکتب سامرا
مجتهد پروری مکتب سامرا معروف است و لذا افرادی مثل آخوند خراسانی، میرزای نائینی، شهید شیخ فضل الله نوری، سید محمد فشارکی و ... از دست پروردگان این مکتب هستند.[9]
فعال کردن شاگردان که امروزه مورد توجه روان شناسان تعلیم و تربیت است،[10] امتیاز دیگر این مکتب است؛ همان طور که توجه به تحقیق و دقت و تکیه بر فکر کردن نیز از نقاط قوت این روش است.
در این مورد شیوه های مختلفی وجود دارد که کامل ترین آن ها شیوه ای است که شامل مراحل زیر می شود:
1 پیش مطالعه: یعنی مطالعه ی کتاب درسی مربوط، پیش از شروع درس استاد که موجب می شود شاگرد آمادگی ذهنی و حساسیت روحی پیدا کند و مطالب را در کلاس زودتر دریافت نماید و اشکالات علمی و با ارزشی مطرح سازد.
هر چند ممکن است در روزهای اول پیش مطالعه، تنها 20 % مطلب فهمیده شود، ولی کم کم زیادتر می شود.
2 حضور در درس: حضور در کلاس سبب کسب برکات علمی و معنوی است؛ بدین منظور از نوار نیز می توان استفاده کرد، ولی این مورد برای مواقع ضروری است.
3 مطالعه ی درس پس از تدریس استاد که با مراجعه به حواشی و کتاب هایی که در شرح آن کتاب درسی نوشته شده، همراه است و سبب تعمیق فهم مطالب می گردد و طلبه را برای مباحثه آماده می سازد.
4 مباحثه ی مطالب تدریس شده که موجب تثبیت آن در ذهن می گردد و ابهامات درس را برطرف می کند. این مطلب از امتیازات حوزه است که بسیاری از مراکز علمی از آن بی بهره اند.
5 خلاصه یا شرح نویسی: پس از مراحل فوق، طلاب پرتلاش اقدام به خلاصه نویسی کتاب های مفصل می کنند. همان گونه که بر کتاب های موجز و مختصر شرح می نویسند تا مطالب در ذهن آنان تثبیت و در دفتر ثبت شود.
تذکر: برخی از طلاب ممکن است بعضی از مراحل فوق را حذف کنند که در درازمدت موجب ضعف علمی آنان می گردد
بررسی: درباره ی شیوه ی تحصیل دوره ی مقدمات و سطح حوزه، نقاط قوت و ضعف فراوانی گفته شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
الف) نقاط قوت
1. آزادی طلاب در انتخاب درس و استاد.
2. مباحثه کردن.
3. تعلیم ادبیات عرب به طور عمیق و مستدل.
4. بحث و مناظره بین استاد و شاگرد با رعایت احترام استاد.
5. آزادی طلاب برای رشد علمی و جهش های علمی متناسب با استعداد خویش.
6. اهمیت دادن به تزکیه ی نفس.
7. میسر بودن تدریس همراه با تحصیل برای طلاب در دوره ی سطح.
8. آشنایی طلاب با سبک استدلال فقیهان سلف.
ب) نقاط ضعف
1. ضعف حافظه ی طلاب؛ زیرا در این دوره بر قدرت فهم تکیه می شود و کم تر بر حفظ مطالب و قواعد تأکید می شود.
2. ضعف قدرت نگارش، به دلیل اجباری نبودن نوشتن مقالات و مطالب تحقیقی؛ (البته این دو مطلب در سال های اخیر تا حدودی در حال جبران است).
3. طولانی بودن دوران تحصیل در مقدمات سطح.
4. تعداد افراد در کلاس ها از حد معمول و متعارف زیادتر است که موجب پایین آمدن کیفیت درس می شود.
شیوه های تدریس درس خارج
روش های تدریس خارج را از چند نظر می توان تقسیم کرد:
اول: از نظر شکل درس
الف) سبک سامرایی (شاگرد محوری) ؛ ب) سبک کلاسیک (استاد محوری) ؛ پ) سبک دو مرحله ای؛ ث) تحقیق جمعی.
دوم: از نظر محتوا و کیفیت درس
الف) ترتیب و چینش درس:
1 روش قدما؛ 2 روش آیت الله بروجردی؛ 3 روش امام خمینی؛ 4 روش سه بخشی؛ 5 روش چهار بخشی.
ب) سبک های خاص در فقه:
1 سبک فقه الحدیث؛ 2 فقه مبتنی بر اصول؛ 3 فقه مقارن؛ 4 فقه پویا (هماهنگ با زمان و مکان).
پ) سبک های خاص در اصول:
1 سبک فلسفی؛ 2 سبک عرفی.
سوم: از نظر خصوصیات درس
الف) زمان مطلوب یک دوره ی اصول:
1 دوره های طولانی؛ 2 دوره های کوتاه؛ 3 زمان استنباط.
ب) زمان مطلوب یک دوره ی فقه و لزوم تخصص در آن.
پ) زمان و مکان مطلوب هر جلسه ی درس.
ث) تعداد شاگردان در هر جلسه ی درس.
ت) تعداد جلسات درس در طول سال تحصیلی.
اول: شیوه های تدریس درس خارج از نظر شکل درس
درباره ی این شیوه ها توضیح مختصری می دهیم و به نقاط ضعف و قوت آن ها اشاره می کنیم.
1 سبک سامرایی یا مکتب سامرا و یا روش شاگرد محوری
این روش درس خارج میرزای شیرازی بزرگ است که بعد در کربلا ادامه یافت.[1]
متأسفانه این روش اکنون در حوزه های علمیه به فراموشی سپرده شده است. در این شیوه، میرزای بزرگ فرعی فقهی را مطرح می کرد و تمامی مطالب مربوط به آن را به کمک شاگردان و با بحث های دو طرف، مورد بررسی قرار می داد و حتی چیزی را به عنوان «اصل موضوعی» نمی پذیرفت. در این سبک شاگردان محور بحث هستند و استاد، سخنران جلسه نیست. بلکه در پایان به جمع بندی نظریات و نتیجه گیری می پردازد. در این روش، ساعت شروع درس مشخص بود، اما پایان آن روشن نبود و گاهی تا هفت ساعت ادامه می یافت.[2]
2 سبک کلاسیک (استاد محوری)
این روش متأخران حوزه ی نجف و قم است و امروزه متداول ترین روش تدریس در حوزه ی علمیه ی قم است.
در این سبک، استاد یک فرع فقهی یا اصولی را مطرح می کند و اقوال و دلایل آن را بررسی می کند و در پایان نظر خویش را بیان می کند. در این شیوه استاد فعال است و مانند سخنران عمل می کند و شاگردان کم تر فعال هستند.[3] این سبک خود به دو قسمت فرعی تقسیم می شود که عبارتند از:
الف) روش مرحوم آخوند خراسانی: در این شیوه، شاگردان قوی و مستعدتر، در جلسه ی دوم، درس استاد را برای شاگردان ضعیف تقریر می کنند و آن را مورد بحث و بررسی قرار می دهند تا طلاب ضعیف بتوانند بهتر از درس استفاده کنند و ابهام های درس برای آنان برطرف شود.[4]
مرحوم آیت الله بروجردی نیز اصرار داشتند تا همین شیوه را در قم پیاده کنند که عملی نشد.[5]
ب) روش مرحوم آیت الله سید محمدباقر درچه ای: ایشان صبح ها در مسجد نو اصفهان درس فقه و اصول، تدریس می کردند و عصرها هم همان درس را برای افرادی که در کلاس صبح حضور نداشتند و یا درس را خوب درک نکرده بودند، تکرار می کردند.
پ) روش جلسه ی پرسش و پاسخ همراه با درس روزانه: در این شیوه استاد، بعد از جلسه ی اول درس، ساعتی را تعیین می کند تا شاگردان در کنار او جمع شوند و پاسخ گوی سؤالات و اشکالات آنان می شود.
ت) روش مرحوم اصفهانی (کمپانی): در این شیوه، استاد درس را از چند روز قبل می نویسد و متن آن تکثیر می شود و در اختیار طلاب قرار می گیرد. این روش سبب می شود تا طلاب فرصت پیش مطالعه و دقت و اشکال پیدا کنند و خود را برای بحث با استاد آماده کنند و در حقیقت این جزوه ها، جای یک جلسه درس را می گیرد. این شیوه برای اولین بار به دست مرحوم کمپانی در نجف اجرا شد[6] و اکنون نیز در حوزه ی علمیه ی قم برخی از اساتید معظم درس خارج از این روش استفاده می کنند.
ث) استفاده از نوار درسی قبل از درس استاد: برخی از اساتید درس خارج که قبلاً یک دوره درس را القا فرموده اند و به صورت نوار درآمده است، شاگردان می توانند قبل از درس از نوار استفاده کنند و به پیش مطالعه ی درس بپردازند و خود را برای سؤال و اشکال در جلسه ی درس استاد آماده کنند.
3 سبک تحقیقی جمعی
در این روش، استاد و شاگرد به روش معمول وجود ندارد، بلکه چند نفر موضوعی فقهی یا اصولی را انتخاب می کنند و آن را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهند.
آن گاه در جلسه ای علمی، یافته های خود را با دیگران در میان می گذارند و به نظریات یک دیگر اشکال می گیرند یا در مقابل اشکالات دیگران از نظریات خود دفاع می کنند و در نهایت هر کس نظری را انتخاب می کند. این شیوه خود به چند صورت انجام می گیرد:
الف) بدون حضور استاد؛
ب) با حضور یکی از اساتید درس خارج؛
پ) همراه با متن ثابت مثل جواهرالکلام در فقه؛
ت) بدون متن ثابت، ولی گاهی فردی درباره ی موضوعی تحقیق می کند و حاصل آن تکثیر می شود و در اختیار دیگران قرار می گیرد تا محور بحث قرار گیرد.
این سبک مورد توجه مرحوم عیاشی و علامه مجلسی بوده است[7] و اکنون نیز در جلسات استفتای برخی مراجع مورد استفاده واقع می شود که از با برنامه ترین و جالب ترین آن ها، جلسه ی تحقیق جمعی مقام معظم رهبری است.[8]
در دانشگاه ها نیز برای تدوین پایان نامه ها، وقتی استاد راهنما تعیین می کنند، در حقیقت همین روش را دنبال می کنند.
بررسی: هر کدام از این شیوه ها امتیازات خاص خود را دارد، هر چند ممکن است اشکالاتی را نیز در پی داشته باشد.
در این نوشتار کوتاه فرصت آن نیست که تمامی نقاط قوت و ضعف بیان شود و مورد ارزیابی قرار گیرد، ولی به برخی از آن ها اشاره می کنیم و قضاوت را به عهده ی خوانندگان گرامی می گذاریم.
الف) نقاط قوت
1 برخی امتیازات مکتب سامرا
مجتهد پروری مکتب سامرا معروف است و لذا افرادی مثل آخوند خراسانی، میرزای نائینی، شهید شیخ فضل الله نوری، سید محمد فشارکی و ... از دست پروردگان این مکتب هستند.[9]
فعال کردن شاگردان که امروزه مورد توجه روان شناسان تعلیم و تربیت است،[10] امتیاز دیگر این مکتب است؛ همان طور که توجه به تحقیق و دقت و تکیه بر فکر کردن نیز از نقاط قوت این روش است.
2 سبک استاد محوری
اداره ی کلاس درس به صورت منظم و مرتب و نظم در بیان (در برخی اقسام فرعی آن) از نقاط قوت این سبک است.
همان طور که مشخص بودن موضوع درس سبب می شود تا مباحث به زودی به نتیجه برسد و بحث از موضوع خارج نشود.
3 سبک دومرحله ای
فعال بودن شاگردان در جلسه ی دوم درس باعث می شود تا عمل یادگیری بهتر صورت گیرد. هم چنین این جلسات موجب پرورش اساتید قوی برای آینده ی حوزه و معرفی چهره های با استعداد می شود. به علاوه شاگردان را به مطالعه و دقت برای حضور در جلسه ی دوم، وادار می کند.
4 سبک تحقیقی جمعی
این شیوه برای افرادی که چند سال درس خارج گذرانده اند و کسانی که در بیرون از حوزه ها مشغول فعالیت هستند، بسیار مفید است و افراد را به فعالیت علمی مفیدی می کشاند و پیش رفت بیشتری را در پی دارد و سبک مجتهدپروری است؛ به همین دلیل بزرگان بر اجرای آن اصرار دارند.[11]
در حقیقت اگر این سبک تحت نظر استاد صورت پذیرد، همان سبک سامرایی است.
ب) نقاط ضعف
به هر کدام از این شیوه ها اشکالاتی وارد کرده اند که احتیاج به بررسی دقیق دارد تا بتوانیم قضاوت صحیحی داشته باشیم.
1. در مکتب سامرایی: نپذیرفتن اصل موضوعی در بحث و مشخص نبودن زمان پایان درس، موجب بی نظمی در بحث و خستگی شاگردان می گردد.
2. در روش استاد محوری: فعال نبودن شاگردان و عدم فرصت کافی برای سؤال و رفع اشکال کردن و نامنظم بودن یا مغلق گویی در برخی از اقسام فرعی این شیوه، می تواند به صورت اشکال مطرح شود.
3. در سبک دو مرحله ای: این روش وقت زیادی را از اساتید محترم و شاگردان می گیرد.
دوم: شیوه های تدریس درس خارج از نظر محتوا و کیفیت
الف) چینش و ترتیب درس
1 روش قدما: تا قبل از مرحوم آیت الله بروجردی روش بر این بود که ابتدا «اصل» در مسأله و سپس دلایل آن بیان می شد[12]
2 روش آیت الله بروجردی: ایشان ابتدا سیر تاریخی مسأله را بررسی می کردند و سپس دلایل مسأله را مورد نقد و بررسی قرار می دادند و اگر دلیلی نبود، به سراغ ادله ی فقاهتی (اصول عملیه) می رفتند.[13]
3 روش امام خمینی: ایشان ابتدا دلایل مسأله را بررسی می کردند و سپس اقوال علما را تجزیه و تحلیل می کردند. می فرمودند: «اول ببینیم خودمان از ادله چه می فهمیم». آن گاه به بررسی نظریات دیگران می پرداختند.[14]
4 روش سه بخشی: در برخی از درس های حوزه ی علمیه ی قم به این ترتیب عمل می شود:
اول، ذکر اقوال علما در مسأله تا سیمای کلی و عمومی مسأله روشن شود؛
دوم، بیان دلایل موافق و مخالف و نقض و ابرام آن ها؛
سوم، جمع بندی و نتیجه گیری.
5 روش چهار بخشی: این روش نیز در برخی از درس های فعلی حوزه ی علمیه ی قم مرسوم است که بدین ترتیب عمل می شود:
اول، ذکر موضوع مسأله و تقسیم بندی های آن؛
دوم، بیان اقوال موافق و مخالف؛
سوم، بیان دلایل از قرآن، روایات، عقل و اجماع و نقد آن ها و در صورت لزوم بیان اصل در مسأله؛
چهارم، جمع بندی اقوال و دلایل و نتیجه گیری.
بررسی: هر کدام از این روش ها، نقاط قوت و ضعفی دارد که مجال بیان آن ها در این مختصر نیست، ولی شیوه ی چهارم کامل ترین روش به نظر می رسد؛ هر چند از نظر عدم بیان سیر تاریخی مسأله، ناقص است.
ب) سبک های خاص در فقه
در تدریس خارج فقه حوزه های علمیه، روش های مختلفی به کار گرفته می شود که در این جا به آن ها اشاره می کنیم:
1 سبک فقه الحدیث
این شیوه ی درسی آیت الله بروجردی در علم فقه بود. در این روش برای بررسی فرعی فقهی، به علم «اصول فقه» کم تر توجه می شود و سعی می کنند با بررسی پیشینه ی تاریخی هر مسأله و با توجه خاص به علم رجال و طبقه بندی راویان حدیث و برطرف کردن تقطیع احادیث، حکم هر مسأله را از احادیث مربوط به آن استخراج کنند و در صورت ضرورت و لزوم، به علم اصول یا اصول عملیه پناه می برند.[15]
2 سبک فقه مبتنی بر اصول
در این شیوه، تکیه ی اصلی بر اصول است و سعی می کنند با تکیه بر قواعد اصولی، دلایل را بررسی کنند.
در این روش، به علم رجال توجهی نمی شود و گاهی فرض هایی در فقه مطرح می شود که در طول عمر انسان یک بار هم اتفاق نمی افتد. بدین سبب برخی از بزرگان بر این شیوه خرده گرفته اند که افراط اصول، سبب دوری انسان از فهم عرفی می شود که شارع طبق آن سخنان خود را القا فرموده است.[16]
3 سبک فقه مقارن
این شیوه که یادگار شیخ طوسی است بر استفاده از اقوال عامه و بررسی آن ها تکیه می کند. اولین کتاب در این زمینه «خلاف» شیخ است که در آن سعی شده، نظریات شیعه و سنی آورده و مقایسه شود. مرحوم آیت الله بروجردی این سبک را احیا کرد. ایشان همان طور که به شأن نزول آیات اهمیت می داد، به سیر تاریخی و موقعیت صدور حدیث هم اهمیت می داد و آن را در فهم احادیث مؤثر می دانست.[17]
4 سبک فقه پویا (هماهنگ با زمان و مکان)
این شیوه از دیرباز مورد توجه علمای شیعه بوده است. آثار تأثیر زمان و مکان در اجتهاد را در فتوای میرزای بزرگ در تحریم تنباکو می توان ملاحظه کرد. امام خمینی این سبک را حیاتی تازه بخشید و فرمود: «زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند»،[18] البته درباره ی مقدار و حدود دخالت زمان و مکان در مصادیق، موضوعات، متعلق احکام و در نتیجه در اجتهاد و صدور حکم و فتوا، بحث بسیار است،[19] ولی این مطالب منافاتی با این که فقه پویا سبکی فقهی است ندارد.
پ) سبک های خاص در اصول فقه
اصول فقه در درس های خارج حوزه ی علمیه با دو روش متفاوت مورد بحث قرار می گیرد:
1 سبک فلسفی
بیان مطالب و قواعد اصولی براساس اصطلاحات فلسفی و داخل کردن مباحث فلسفی و حقیقی با مباحث اعتباری و عرفی اصول، از خصوصیات این روش است. این شیوه در زمان شیخ انصاری کم کم پا به عرصه ی وجود گذاشت، در حوزه ی نجف به اوج خود رسید و علم اصول به صورت علم نیمه معقولی درآمد که در حواشی مرحوم کمپانی کاملاٌ ظاهر شد.[20]
به همین دلیل برخی بزرگان بر این شیوه خرده گرفته اند که سبب خلط مباحث اصول و فلسفه شده، آن را از عرفی بودن دور کرده و باعث تورم علم اصول شده است.
2 سبک عرفی
پیدایش علم اصول برای کمک به فهم و تحلیل مفاهیم قرآن و حدیث است و آن دو براساس لغات و اصطلاحات عرف شکل گرفته است.
پس اساس علم اصول در مباحث خود مثل عام و خاص، مطلق و مقید و .... مبتنی بر ارتکازات عرفی مردم است.
این شیوه از زمان شیخ طوسی پدید آمده و تا زمان حاضر ادامه داشته است.[21]
شیوه های تحصیل درس خارج
همان گونه که روش های تدریس درس خارج گوناگون بود، شیوه های تحصیل آن نیز متفاوت است. طلاب با توجه به استعداد و ذوق خود شیوه های متفاوتی را در درس خارج برمی گزینند که ما آن ها را به هفت روش تقسیم می کنیم:
اول: روش شاگرد محوری
در این شیوه شش مرحله طی می شود که عبارتند از:
1. پیش مطالعه یعنی با توجه به منابع و کتب علمای پیشین به بررسی اقوال و دلایل هر فرع فقهی یا اصولی می پردازند و نظریه ای را انتخاب می کنند.
2. پیش مباحثه، یعنی قبل از شروع درس، مطلب درس آینده را با هم مباحثه ای خود بررسی می کنند و به اشکال بر یک دیگر و تبادل نظر می پردازند.
3. شرکت در درس استاد با ذهنی که به وسیله ی پیش مطالعه و مباحثه آماده شده است که گاهی با نوشتن مطالب مهم درس استاد همراه است.
4. سؤال و اشکال کردن در درس که موجب رفع ابهام های ذهنی یا تصحیح نظریات استاد می شود و در نهایت طلبه بدین وسیله، نظریه ی انتخابی خود را در معرض آزمایش قرار می دهد.
5. مرور مجدد و مطالعه ی نظریات و دلایل استاد و انتخاب نظر نهایی به وسیله ی شاگرد.
6. نوشتن کامل درس به صورت منقح همراه با خلاصه ای از مطالب مطرح شده که به منظور حفظ و جمع آوری نظریه ی استاد و شاگرد صورت می گیرد.
دوم: روش استاد محوری
در این شیوه، طلاب پنج مرحله را در تحصیل درس خارج طی می کنند:
1. شرکت در درس و شنیدن سخنان استاد؛
2. نوشتن درس استاد در جلسه ی درس (بی کم و کاست)؛
3. مطالعه ی درس بعد از اتمام جلسه ی استاد، با توجه به کتاب های عالمان متقدم و متأخر؛
4. انتخاب نظریه؛
5. مباحثه ی منظم با دوستان هم درس، پیش از شروع جلسه ی بعدی استاد.
سوم: روش چهار مرحله ای
این روش شامل مراحل زیر است:
1 حضور در کلاس درس؛ 2. نوشتن درس استاد در جلسه بدون کم و کاست؛ 3. مطالعه ی نوشته های آن جلسه بعد از درس؛ 4. مباحثه با دوستان هم کلاس، پیش از درس جدید.
چهارم: روش سه مرحله ای
این روش شامل مراحل زیر است:
1 حضور در درس؛ 2 نوشتن درس؛ 3 مطالعه ی درس بدون مباحثه.
پنجم: روش دو مرحله ای
این روش شامل حضور در درس استاد و نوشتن درس می شود.
ششم: روش یک مرحله ای
که همان حضور در درس استاد است.
هفتم: شیوه ی تحقیق جمعی
این شیوه که مخصوص طلاب با سابقه ی درس خارج است، برای تقویت قوه ی استنباط و حفظ آن مفید می باشد. پیش از این، در روش های تدریس، این شیوه را توضیح دادیم؛ زیرا این شیوه اگر با حضور استاد صورت پذیرد یکی از شیوه های تدریس محسوب می شود.
در این شیوه محققان مراحل زیر را می گذرانند:
1 پیش مطالعه بر اساس متنی معین؛ 2 انتخاب نظریه؛ 3 طرح نظریه ی هر محقق در جمع دوستان هم بحث که همراه با نقد و بررسی و دفاع از آن است؛ 4 جمع بندی و نتیجه گیری پایانی به دست یکی از اعضای جلسه که در جایگاه مدیر داخلی واقع است؛ 5 نوشتن خلاصه ی بحث.
بررسی: هرکدام از این روش ها، نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارد، ولی ما به اختصار به پاره ای از امتیازها و اشکال هایی که برای این روش ها ذکر کرده اند، اشاره می کنیم:
1 روش اول: (شاگرد محوری) موجب رشد سریع قوه ی استنباط و اعتماد به نفس طلاب می شود. در این شیوه، مسایل با تفکر بررسی می شود و شاگرد فعال است و روش گردآوری و سامان دادن به مطالب و عرضه ی آن ها را می آموزد و محقق بار می آید. او با نظریات دیگران با احترام برخورد می کند و نحوه ی منطقی فکر کردن را می آموزد و از مرحله ی بررسی مطالب دیگران می گذرد و در صدد طرح مطالب تازه برمی آید.
2 روش پنج مرحله ای (استاد محوری): این شیوه، موجب تأخیر در رشد قوه ی استنباط می شود. شاگرد در جلسه ی درس آمادگی اشکال و سؤال ندارد و در حقیقت استاد فعال است و شاگرد به صورت انفعالی عمل می کند و گاهی تا پایان درس به دنبال موضوع می گردد؛ در نتیجه در فهم مطالب با مشکل روبه رو می شود.
3 روش چهار مرحله ای و سه مرحله ای و دو و یک مرحله ای: همان اشکال های روش پنج مرحله ای را دارد، به علاوه اشکال های واضح دیگری نیز دارد؛ مثل عدم مراجعه به منابع، انتخاب نکردن نظریه، مباحثه نکردن، ننوشتن درس و تنظیم نکردن آن و ... .
4 امتیازات روش تحقیق جمعی قبلاً گذشت.
مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی ره که از مراجع و اساتید درس خارج حوزه ی علمیه ی قم بود معتقد بودند : «آن چه برای یک طلبه مهم است، آن است که علاوه بر این که تمامی گفته های استاد را در حافظه اش ضبط می نماید، باید آن ها را با معیارهای فکری مورد قبول خود سنجیده و صحت و سقم آن را از نقطه نظر خود تشخیص دهد ... یعنی در همان جلسه ی درس، مسأله را تمام کند و شب برای آن که این مطلب را فراموش نکند آن ها را یادداشت کند».[22]
-----------------------------------
[1] - این روش را می توان روش سقراطی نامید که او مسأله ای را مطرح می کرد و با استفاده از گفت و گو(دیالوگ) به تکمیل و رفع نقایص آن می پرداخت. ر.ک: فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه ی یونان و روم، ج 1، ترجمه ی مجتبوی، ص 127.
[2] - مجله ی حوزه، ش 51، ص 38 و ص 87.
[3] - ر.ک: مجله حوزه، ش 23، ص 40.
[4] - مجله ی حوزه، ش 51، صص 89 ـ 90.
[5] - همان، ش 43 ـ 44، ص 248.
[6] - همان، ش 30، ص 36.
[7] - مجله ی حوزه، ش 52، ص 10.
[8] - مجله فقه اهل بیت ـ علیهم السلام ـ، سال اول، شماره ی دوم، صص 254 ـ 264.
[9] - مجله ی حوزه، شماره ی 51، ص 38.
[10] - دکتر علی شریعتمداری، روان شناسی تعلیم و تربیت، ص 333.
[11] - مجله ی نور علم، ش 5، دوره ی 4، ص 9.
[12] - مجله ی حوزه، ش 47، ص 39.
[13] - همان.
[14] - همان، ش 45، ص 50.
[15] - مجله ی نور علم، شماره ی 12، ص 92؛ مجله ی حوزه، شماره ی 40، ص 41 و شماره ی 43 ـ 44، ص 248 با تلخیص.
[16] - مجله ی حوزه، شماره ی 21، ص 48.
[17] - مجله ی نور علم، دوره سوم، ش 6، صص 16 ـ 17.
[18] - صحیفه ی نور، ج 21، ص 98.
[19] - ر.ک: مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی امام خمینی، کتاب دوم، (اجتهاد و زمان و مکان)، مقاله ی ششم، دیدگاه درباره ی تأثیر عنصر زمان و مکان بر اجتهاد، صص 145 ـ 227.
[20] - مجله ی نور علم، ش 12، ص 91.
[21] - مجله ی حوزه، ش 51، ص 102.
[22] - مجله ی نور علم، دوره ی سوم، ش 8، ص 23.
http://andisheqom.com/fa/Article/View/11570/شیوه-های-تحصیل-در-دوره-ی-مقدمات-و-سطح/?SearchText=فشارکی&LPhrase=
