استاد سیدجمال الدین همایی
اجازه ی روایت از اجازه ی روایت از آیت الله شیخ محمدحسین فشارکی که از فقهای بزرگ و مدرسان بنام حوزه ی اصفهان بوده اند
به بهانه ی درگذشت استاد جلال الدین همایی
ولادت استاد همایی
استاد سیدجمال الدین همایی در 13 دی ماه 1278 ش در اصفهان و در کانون گرم خانواده ای دانش پرور و اهل فضل و ادب چشم به جهان گشود . پدر وی «طرب شیرازی » و پدر بزرگش «همای شیرازی » هر دو از شاعران به نام و گران سنگ دوره ی خود به شمار می آیند . استاد همایی درباره ی تولد خویش می نویسد: «ولایت من حوالی سحرگاه شب چهارشنبه غره ی رمضان 1317 ق مطابق 13 دی ماه (جدی) 1278 ش ... در محله ی پاقلعه (از محلات جنوب شرقی اصفهان) در خانه ی موروثی پدر (اتفاق) افتاده است ... نام اصلی که پدر بر بنده نهاده و در پشت کلام الله مجید ثبت کرده جلال الدین است و نام خانوادگی همایی .
آغاز تحصیل
استاد همایی درس خواندن را از چهار - پنج سالگی نزد پدر ومادر فرهیخته ی خویش آغاز کرد . قرائت قرآن، ادعیه ی وارد شده، گلستان و غزلیات حافظ را از مادر آموخت . آن گاه او را به مکتب سپردند، تا اصول دین و اخلاق و آداب اسلامی را فراگیرد . وی در این باره می گوید: «در نزدیکی منزل ما زنی بود صالح و خداپرست به نام «نبات بیگم » مشهور به «ملاباجی » . وی ... با محبت و مهربانی، اصول و فروع دین و آداب وضو و نماز و روزه و ... را به من آموخت . البته این دروس را درخانه نیز پیش پدر و مادرم فراگرفته بودم و او همان یاد گرفته ها را تکمیل می کرد . من درمدت قلیلی در مکتب ملاباجی عم جزء سی ام قرآن راتمام کردم و به خاطر دارم که پس از اتمام آن مادرم شخصا به مکتب آمد و یک کله قند شهری بایک دست لباس زنانه با بشقابی نقل بادام به ملاباجی هدیه کرد . (1)
استاد همایی شش - هفت ساله بود که به همراه برادر بزرگش به مکتب میرزاعبدالغفار پاقلعه ای رفت . وقتی در همان روز اول به اشاره ی استاد با صدای رسا و صحیح اولین شعر دیوان حافظ را خواند، مورد تشویق استاد قرار گرفت . وی به پدر استاد همایی نوشت: «قدر این کودک را بدانید» . در سال 1326 به مدرسه ی حقایق و پس از یک سال اقامت درآن جا به مدرسه ی «قدسیه » روانه شد . در آن جا حساب و هندسه ی جدید و اندکی تاریخ و جغرافیا آموخت . درهمین دوره به منظور آموزش خط، علاوه بر حضور در خدمت مرحوم میرزا حسن قدسی از محضر ملامحمدتقی کاتب خوش نویسی آموخت و از اواخر سال 1328 استاد همایی به مدرسه «نیماورد» نقل مکان کرد و تا سال 1348 به مدت بیست سال در آن مدرسه مشغول تحصیل علوم اسلامی شد .
نیل به درجه ی اجتهاد
بر اثر سخت کوشی مستمر طولی نکشید که استاد همایی به دریافت چند فقره اجازه ی روایت و اجتهاد از علمای بزرگ عصر نایل آمد که از آن جمله است:
اجازه ی روایت از آیت الله حاج شیخ مرتضی آشتیانی; اجازه ی روایت از آیت الله شیخ محمدحسین فشارکی که از فقهای بزرگ و مدرسان بنام حوزه ی اصفهان بوده اند، اجازه ی روایت و اجتهاد از آیت الله سیدمحمد نجف آبادی (م 1358 ق) ; اجازه ی اجتهاد از آیت الله حاج میرزا عبدالحسین سید العراقین خاتون آبادی (م 1350 ق) ; اجازه ی اجتهاد از آیت الله میرزا ابوطالب محتشمی که از علمای کم نظیر در زمینه ی تسلط به علوم اسلامی بودند .
تدریس در مدارس جدید
تدریس در مدارس جدید را استاد همایی در حدود سال 1300 ش آغاز کردند . ابتدا در مدرسه ی صارمیه - که اولین دبیرستان شش کلاسه ی اصفهان بود - به تدریس فلسفه و ادبیات فارسی و عربی پرداخت . در سال 1307 ش از اصفهان به تهران آمد و به طور رسمی در وزارت معارف مشغول به کار شد و به منظور تدریس راهی تبریز شد و تا سال 1310 در این شهر به تدریس فلسفه و ادبیات مشغول بود . پس از آن دوباره به تهران منتقل شد و در مدرسه ی دارالفنون، دبیرستان شرف مظفری و دبیرستان نظام به تدریس ادبیات پرداخت . در سال 1314 به دانشگاه راه یافت و سال ها در دوره ی دکتری دانشکده ی حقوق و ادبیات تدریس کرد و دوبار جهت تدریس در دانشگاه بیروت و لاهور فراخوانده شد و مدتی نیز عضو فرهنگستان ایران بود . سرانجام پس از 45 سال تدریس در سال 1345 ش بازنشسته شد و از آن به بعد تا آخر عمر به تالیف و تکمیل تحقیقات پرداخت .
فعالیت های علمی و ادبی
استاد جلال الدین همایی علاوه بر تدریس و تحقیق و تالیف در کارهای علمی مهمی که در زمان حیات ایشان انجام می یافت در حد امکان شرکت داشتند، به عنوان مثال استاد همایی در سال های 1319 و 1320 درتهیه ی مطالب و تراجم احوال و تنظیم و تالیف قسمتی از حرف «الف » لغت نامه ی ارزشمند دهخدا به مرحوم علی اکبر دهخدا کمک کردند و در سال 1321 به عضویت فرهنگستان درآمدند . پس از ایجاد مؤسسه ی «تحقیق در ادبیات و زبان خارجی » که در سال 1341 باهدف فراهم ساختن زمینه ی همکاری بین دانشمندان و محققان رشته های مختلف ادبیات و زبان های ایرانی راه اندازی شده بود، استاد همایی در کمیسیون دستور زبان و کتاب شناسی و انجمن ادبی شرکت فعال داشتند که از جمله ی آن هاست: شرکت در کنگره ی فردوسی، ابن سینا، مولوی، رودکی، و ابوریحان بیرونی .
آثار و تالیفات استاد همایی
استاد جلال الدین همایی در طول عمر پربرکت خود علاوه بر تالیف ده ها جلد اثر مهم علمی به تصحیح و تحقیق بیش از ده جلد کتاب ارزشمند که هریک به عنوان اثری ماندگار در عرصه ی فرهنگ و ادب اسلام و ایران مطرح هستند، پرداخته است که از جمله ی آن هاست: مثنوی ولد نامه، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، نصیحة الملوک، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، طرب خانه و دیوان حکیم مختاری غزنوی . گذشته از این تالیف بیش از پانزده کتاب درسی و نگارشی ده ها مقاله ی ارزشمند در زمینه ی ادبیات تاریخ، عرفان، تراجم و دستور زبان، بخشی از کارهای علمی استاد فرزانه علامه همایی است .
تاریخ ادبیات ایران
استاد همایی اولین کتاب مربوط به تاریخ ادبیات ایران را که مشتمل بر بیش از 583 صفحه بود در سال 1308 چاپ کردند . استاد همایی در صدد بودند تا تاریخ ادبیات ایران را از زمان های قدیم تا عصر حاضر در پنج مجلد به این شرح تالیف نمایند:
جلد اول: از ازمنه ی قدیم تا انقراض ساسانیان مشتمل بر سه دوره ی هخامنشی اسکندری، اشکانی و ساسانی;
جلد دوم: از انقراض ساسانیان تا حمله ی مغول;
جلد سوم: از حمله ی مغول تا انقراض صفویه;
جلد چهارم: از انقراض صفویه تا دوران مشروطیت ایران;
جلد پنجم: از عهد مشروطیت ایران تا زمان حیات استاد;
اما متاسفانه شرایط و توان و عمر استاد اجازه نداد که این کار به پایان برساند . فقط جلد اول و قسمتی از جلد دوم را تدوین و سپس منتشر کرد .
غزالی نامه
در این اثر استاد همایی شرح حال و آثار و عقاید و افکار ادبی و مذهبی و فلسفی و عرفانی امام ابو حامد محمد بن محمد بن غزالی رامورد بحث و بررسی قرار دهند .
مولوی نامه
در این اثر که مشتمل بر دوجلد و بیش از 1100 صفحه است، استاد همایی تلاش کرده است تا افکار و اندیشه های مولوی را هرچه بیشتر تبیین نماید .
مقاله اول: عقاید و افکار مولوی در آداب و رسوم اخلاقی و اجتماعی;
مقاله دوم: عقاید و افکار مولوی در معتقدات مذهبی و مسائل فقهی شرعی;
مقاله سوم: عقاید و افکارکلامی و فلسفی مولوی;
مقاله چهارم: عقاید عرفانی یا عشق و عرفان در مسلک مولوی .
تصحیح و تنقیح التفهیم ابوریحان
یکی از کارهای ارزشمند استاد همایی تصحیح آثار ارزشمند گذشتگان بود . از جمله آثار گران قدری که وی پس از تصحیح و تحقیق منتشر ساخت کتاب «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم » ابوریحان بیرونی است .
ویژگی های استاد همایی
- تقید به احکام الهی
- سخت کوشی علمی
توصیه به جوانان
استاد همایی به جوانان می گفت: «بالاخره باید جوان و پیر قدر خودشان را بدانند . کاری بکنید که این عمر شما جز در راه سعادت و مصلحت خودتان و ملت و کشورتان نباشد . من یک چیزی رادلم نمی خواهد بشنوم که به جوان ها این تلقین بشود که ای آقا، ماکه به گذشتگان نمی رسیم، ما که به استادان نمی رسیم . نه من این را نمی پسندم . ملتی رو به ترقی است که نسل آینده ی آن از گذشته بهتر است . سعی کنید این طور باشید . پشت دروازه ی «نمی شود» و پشت دروازه ی «یاس » ننشینید . فقط یک کلمه از من بشنوید: آقا، از خودگذشتگی می خواهد و عشق . باید به علم عشق داشته باشید .» (2)
وفات استاد همایی
قوای جسمانی استاد همایی به دنبال عمری تلاش بی وقفه ی علمی، اعم از تدریس و تالیف، کم کم رو به ضعف نهاد; به گونه ای که در سی سال آخر عمر از «برونشیت » مزمن رنج می برد . اما از اواسط پاییز سال 1358 بیماری استاد همایی شدت بیشتری پیدا کرد، به گونه ای که خود ایشان بارها در این ایام به فرزندانش یادآور شده بود که «من چند روزی از ماه رمضان مهمان شماهستیم » حتی روزی قبل از وفات ایشان ماده تاریخی (3) برای خود می سازد و آن را در کنار یادداشت هایش قرار می دهد و سال وفات خود را با این عبارت بیان می کند: «زآشیانه ی تن شد رهاهمایی » که به حساب ابجد سال 1400 ق می شود .
سرانجام استاد همایی ساعت 9 شب شنبه بیست و هشتم تیرماه 1359 ش (مطابق 6 رمضان 1400 قمری) بر اثر عارضه ی قلبی چشم از جهان فرو می بندد . طبق وصیت استاد پیکر او را فردای همان روز به زادگاهش اصفهان منتقل می کنند و در تکیه ی «لسان الارض » به خاک می سپارند .
آخرین شعر استاد همایی
آخرین شعر استاد همایی «پایان شب سخن سرایی » نام دارد که در ضمن آن وصف حال خودش را در روزهای پایانی زندگی توصیف می کند، آن گاه به فرزندان و نوادگانش اندرزهایی می دهد . این شعر که در قالب مثنوی و در هفتاد بیت سروده شده است، به وصیت نامه ی منظوم استاد همایی معروف است . در بخشی از آن فرزندانش را به بردباری در ماتمش فرا می خواند و می گوید:
از من به بهشت دور باشید
گر چهره به ماتمم خراشید
آن گاه همه ی آن ها را به هم رازی و دم سازی و جلب رضای مادر تشویق می کند و به نوادگانش توصیه می کند درکسب علم و معرفت بکوشند و جوانی را به بیهودگی نگذرانند . در پایان با دعا به فرزندانش آن ها را به خدا می سپارد و از درگاه ربوبی برای خود طلب مغفرت و آمرزش می کند .
یا رب به در تو آمدم شرمنده
از بارگناه سر به زیرافکنده
من بنده ی عاصیم تو مولای کریم
عفو از تو روا بود، گناه از بنده
پی نوشت ها:
1 . همایی نامه، صص 8 و 9 .
2 . کارنامه ی همایی، صص 80 و 79 .
3 . ماده تاریخ به شعری می گویند که مجموع حروف بیت یا مصراع آن به حساب ابجد با تاریخ واقعه ای تطبیق کند . اقتباس از فرهنگ معین، ج 3، ص 3886 .
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/114/4657/35606/همای-صفا/?SearchText=فشارکی
