اصول طراحی محله امن و پایدار
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
منتشر شده در :
فصل نامه فرهنگ ایمنی
سال 13
شماره 28
پاییز 1398
ص 22 الی 42
مقدمه
باتوجه به تجارب جنگهای چند دهه اخیر،کشورمهاجم ، علاوه بر حمله به مراکز حیاتی و حساس کشور درنخستین ساعات اولیه تجاوزنظامی ، با حملات هوایی و موشکی به شهرها ومحلات شروع کرده و در طول دوره تهاجم ، آنرا تداوم خواهد داد..لذا کاهش آسیب پذیری های شهرها با اعمال ملاحظات دفاع غیر عامل سبب کاهش تلفات جانی ومالی بوده وهمچنین موجب ناکامی دشمن در اهداف تهدیدات علیه شهرها خواهد شد.
در جنگهای قدیم نیروهای نظامی به بیرون شهرها رفته و بدون کمترین آسیب به غیرنظامیان با یکدیگر زورآزمایی می‌نموده‌اند، لکن در دهه های اخیر همواره جنگ همه بخشهای کشور، حتی مراکزسکونتگاهی رابا خود درگیر می‌نماید. در دوران معاصر نیز تصویب پروتکل I ژنو در سال 1977 م. که مقررات بین المللی در خصوص تعهد دولت‌ها در زمینة محافظت از غیرنظامیان در درگیری‌های نظامی را تعریف نموده است، لکن درتمامی جنگهای گذشته غیرنظامیان(مردم ساکن مراکزسکونتی) در امان نبوده وهمواره دچار تلفات جانی عدیده ای شده اند. بنابراین کشورها به منظور افزایش توان محافظت در برابر مهاجمان، در شهرها اقدامات دفاع غیرنظامی ودفاع غیرعامل را بطور همزمان و در ترکیب با یکدیگر به کار می‌گرفته‌اند.
دفاع غیرعامل به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روش‌های دفاع در مقابل تهدیدات همواره مد نظر اکثر کشورهای جهان قرار داشته است. مثلا کشوری مانند سوئیس با وجود بی‌طرفی در دو جنگ جهانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیار زیادی دارد. و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق با وجود برخورداری از توان نظامی بسیار بالا به این موضوع به صورت ویژه‌ای توجه داشته‌اند. ولی با وجود اینکه کشور ما ایران به دلیل موقعیت ممتاز راهبردی و برخورداری از ثروت‌های سرشار خدادادی و منابع عظیم نفت و گاز و نیز موقعیت خاص عقیدتی و سیاسی خود در جهان و ورود به عرصه‌های فن‌آوری نوین و تهدیدات استکبار جهانی همواره در معرض انواع تهدیدات نظامی قرار دارد، به موضوع دفاع غیرعامل توجه کافی نشده است و حتی تجربه‌های تلخ سال‌های خسارات زمان دفاع مقدس نیز در ایجاد هوشیاری لازم برای کاهش آسیب‌پذیری‌ها و توجه به محورهای پایداری توسعه از نظر امنیت و دفاع، نقش قابل قبولی ایفا ننمود.
با توجه به تجارب ناشی از جنگهای گذشته به‌خصوص هشت سال دفاع مقدس، جنگ سال 2003 آمریکا و انگلیس علیه عراق، جنگ 33 روزه اسرائیل علیه لبنان و 22 روزه و 8 روزه علیه شهروندان غزه مشخص میشود، مطابق حلقه‌های پنج‌گانه واردن کشور مهاجم پس از بمباران مراکز ثقل، جهت درهم شکستن اراده ملی و توان سیاسی، اقتصادی و نظامی کشور موردتهاجم با اتخاذ راهبرد ایجاد رعب و وحشت عمومی، توجه خود را صرف بمباران سطحی مناطق شهری می‌نماید. همچنین با توجه به ظهور و بروز جریان‌ها و گروهک‌های تروریستی در سطح منطقه و ایجاد جنگ شهری، عملیات تروریستی و بمب‌گذاری در مناطق مسکونی و محلات، طراحی فضاهای شهری امن نظیر مرکز محلات امن ضروری به نظر می‌رسد. در صورت عدم اتخاذ تدابیر و ملاحظات دفاع غیرعامل در طراحی فضاهای شهری نظیر محله شاهد صدمات غیرقابل‌جبران برای سرمایه‌های اساسی کشور که همانا نیروی انسانی است می‌شویم.
از این رو ایجاد تمهیداتی که امکان محافظت از جان مردم و زیرساختهای بنیادی کشور در شرایط جنگی را افزایش دهند، باید در تمامی طرح‌های توسعه‌ای و یا بهسازی کشور بخصوص محلات مورد توجه قرار گیرد. و همین امر لزوم توجه به طراحی بر اساس اصول دفاع غیرعامل را افزایش می‌دهد. که می‌بایستی در تمامی سطوح خرد و کلان در زیرساختهای کشور اعمال شود. در این میان توجه به طراحی محله‌های مسکونی بر اساس اصول دفاع غیرعامل از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا علیرغم اینکه اینگونه مناطق نقاط راهبردی برای حملات نظامی محسوب نمی‌شوند ولی به دلیل اینکه سلول تشکیل دهنده شهر تلقی میشود و نیروی انسانی هر کشور و پشتوانه اصلی جبهه نظامی را در داخل خود مستقر کرده، همواره در طول تاریخ جنگهای جدید مناطق مسکونی یکی از مهم‌ترین اهداف حملات نظامی را تشکیل می‌دهند. و تجربه جنگهای اخیر آن را ثابت کرده مثلاً "در طی جنگ تحمیلی عراق 6 شهر ایران شامل سومار خرمشهر، مهران، نفت شهر و هویزه را به میزان 100 درصد تخریب کرد. و در مجموع مناطق مسکونی 61 شهر را مورد تهاجم‌های نظامی قرار داد. طی این جنگ 1138 روستا بطور کامل تخریب شده و به 2344 روستای دیگر نیز خسارات سنگینی وارد آمد."[1]
تجربه نشان می‌دهد توجه به اصول دفاع غیر عامل در محله‌های مسکونی از اهمیت خاصی برخوردار است. و می‌تواند در کاهش تلفات و خسارات وارده نقش بسیار مؤثری داشته باشد. مثلاً در خلال جنگ جهانی دوم در آلمان بر اثر فرو ریختن هر یکصد تن بمب 36 نفر کشته می‌شدند، در حالی که در ژاپن این تعداد به 500 نفر می‌رسید. علت این تفاوت در شمار تلفات ناشی از بمباران‌ها، بهره‌مندی آلمان از دفاع غیرعامل و فقدان چنین توانمندی‌هایی در ژاپن بوده است.
شهربه تناسب اندازه اش ازمناطق مختلف وهرمنطقه نیز ازچند محله تشکیل شده است. به عبارتی سلول واحد شهری محله میباشدواگر این سلول از امنیت وایمنی کافی برخوردار باشد، شهرنیزدر برابر انواع تهدیدات محتمل، امن وپایدار خواهد.این کتاب بدنبال تبیین و واکاوی ملاحظات دفاع غیر عامل در طراحی محله با رویکرد افزایش امنیت شهر دربرابر تهدیدات دشمن میباشد. یکی از فضاهای جمعی که در شهرسازی سنتی بسیار مورد تأکید بوده و امروزه به دست فراموشی سپرده است، مرکز محله میباشد. موضوعی که در صورت پرداختن درست(و مطابق نیازهای امروز) به آن، مشکلات بسیاری را از سطح شهرهای ما خواهد کاست. در این تحقیق سعی بر آن است تا به شناخت و بررسی تطبیقی دو موضوع محلات و دفاع غیرعامل پرداخته و محله بر پایه اصول و ملاحظات دفاع غیرعامل تعریف و طراحی شود و مشکلات و کاستی‌ها در باب مسائل عملکردی، هویت، منظر شهری، کیفیت معماری بناها و فضاهای باز شهری، خوانایی، پویایی و... شناسایی‌شده و راهکارهایی جهت حل مسائل موجود در این زمینه‌ها اندیشیده شود. به‌طوری‌که تا حد امکان مطلوبیت لازم را برای استفاده اقشار مختلف جامعه در مواقع بروز تهدید فراهم نماید. بدیهی است طراحی صحیح و منطقی به مراکز محلات با در نظر گرفتن ملاحظات دفاع غیرعامل موجب تأمین امنیت و حفظ جان شهروندان می‌گردد.
ادامه درفصل نامه ........
[1]. عباس زاده فرد، "بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده، استراتژی ها و سیاست ها" سازمان برنامه و بودجه، بی تا، ص 12 و 13
