جایگاه "معماری اسلامی" در " مقررات ملی ساختمان"

دکترسیدجوادهاشمی فشارکی

 

https://akhbarelmi.ir/25262/

بسمه تعالی

 

جایگاه "معماری اسلامی"

 در 

"مقررات ملی ساختمان"

 

     مقررات ملی ساختمان مجموعه ای است از ضوابط فنی، اجرایی و حقوقی لازم الارعایه در طراحی، نظارت و اجرای عملیات ساختمانی اعم از تخریب، نوسازی، توسعه بنا، تعمیر و مرمت اساسی، تغییر کاربری و بهره برداری از ساختمان که به منظور تامین ایمنی، بهره دهی مناسب، آسایش، بهداشت و صرفه اقتصادی فرد و جامعه وضع می گردد. [1]

 

وزارت مسکن و شهرسازی طبق ماده ۳۳ قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان وظیفه تدوین مقررات ملی ساختمان را به عهده دارد. این وزارتخانه با تشکیل شورایی تحت عنوان «شورای تدوین مقررات ملی ساختمان» با عضویت صاحبنظران کشور به منظور نظارت بر تهیه و هماهنگی بین مباحث از حیث شکل، ادبیات، واژه‌پردازی، حدود و دامنه کاربرد و همچنین با تشکیل‌دادن «کمیته‌های تخصصی» مقررات مذکور را تدوین می نماید .

 

تاکنون 22 مبحث از مقررات ملی مصوب شده است که مبحث چهارم تحت عنوان  الزامات عمومی ساختمان بوده وبند  5-1-4-4 با موضوع حفاظت از ارزش های اسلامی – ایرانی می باشد . [2]

 

حفاظت از ارزش های اسلامی – ایرانی

در بند  5-1-4-4 مبحث 4 مقررات ملی ساختمان با موضوع حفاظت از ارزش های اسلامی – ایرانی چنین وضع شده است :

 " به منظور دستیابی به هویتی منسجم در ساختمان ها و محیط زندگی بر پایه ارزش های اسلامی – ایرانی، بنا ها باید با تمهیدات لازم در راستای پاسداری از این ارزش ها طراحی و ساخته شوند و زمینه ای برای تناقض با آن ها در ساختمان ها و محیط فراهم نگردد.

در این راستا، ضروریست که اصول ریشه دار معماری اسلامی – ایرانی از جمله موارد زیر در طراحی و ساخت بنا ها مورد توجه جدی قرار گیرند:

 

v    -"خودبسندگی و بوم آورد بودن" مصالح و فن آوری،

v    -"پرهیز از بیهودگی" به معنای دوری از افزوده های غیر ضروری،

v    -"مردم واری" که رعایت مقیاس های انسانی به شکل مطلوب و بر اساس رفع نیازهای او است،

v    -"درونگرایی" که به مفهوم حفظ حریم هاست و بیش از اصول دیگر تأثیرات مذهب را نمایان می کند،

v    -"نیارش" که در طراحی ساختار اصلی بناها، به معنای رعایت چارچوب معین ترسیمی و هندسی سازه و عناصر اصلی نگهدارنده بنا است،

v    -"پیمون" به مفهوم پیروی از نظام ابعادی معین که به نحوی تولید انبوه و حرفه ای را ممکن می سازد،

 

( لازم به یاداوری است این اصول برگرفته از اصول معماری ایرانی اسلامی مهندس کریم پیرنیا می باشد [3] )

 

این اصول سرمنشا ضوابطی بودند که به منظور تعیین و حفظ تناسب بین اجزای بنا در گذشته رعایت می شد و لازم است در دوران معاصر نیز، علاوه بر دست یابی به سایر اهداف و انتظارات تعیین شده در این قسمت، بازتاب عینی آن ها به صورت انتظارات زیر، از دیدگاه این مبحث مدنظر قرار گیرند:

·       آ-تأمین امنیت معنوی انسان ها با رعایت حریم های لازم کار و زندگی و جلوگیری از تداخل قلمروهای خصوصی و عمومی در طرح و اجرای ساختمان ها.

·       ب-هماهنگی با ارزش های دینی و معنوی جامعه و سایر ارزش های نهفته در محیط طبیعی و مصنوعی، در تعیین شیوه ی استقرار و جهت گیری فضاها و ساختمان ها و همچنین در طراحی حجم، ارتفاع و نمای بناها.

·       پ-در نظر گرفتن شأن و منزلت انسان ها در طراحی و ساخت ساختمان ها، به صورتی که علاوه بر کفایت امکانات ساختمانی برای تأمین ایمنی، بهداشت و سلامت لازم، هیچ فردی برای فعالیت و زندگی مستقل در آن ها، به کمک جسمی دیگران نیاز نداشته باشد.

·       ت-رعایت عدالت در امکان بهره برداری تمام اقشار و افراد با توانایی های جسمی متفاوت، به ویژه جانبازان، افراد معلول و سالمندان، از فضاها و بناهای عمومی.

·       ث-پرهیز از اسراف و رعایت اعتدال در تعیین اندازه ها، سطح و حجم فضاها و سهم آن ها از کل ساختمان، با توجه به انتظارات اقشار استفاده کننده به نحوی که از یک سو با حداقل نیازهای آنان متناسب بوده و موجب احساس کاستی و تنگنا در ساختمان و فضاها نشود و از سوی دیگر از اسراف و اتلاف منابع و سرمایه ها جلوگیری گردد.

·       ج-بهره گیری از تجارب معماری بومی در طراحی و ساخت ساختمان های معاصر، با تأمین انتظاراتی مانند همسازی با اقلیم و شرایط محیطی، هماهنگی با فرهنگ و سنت های زندگی جامعه، هم خوانی حجم و اندازه های ساختمان با نوع و مقیاس کارکرد آن و کاربرد مواد و مصالح بومی.

·       چ-به کارگیری و اعتلای مظاهر و نمادهای بصری معماری اسلامی – ایرانی در طراحی ساختمان ها، به ویژه در کاربرد هندسه، رنگ، عناصر، شکل ها و حجم های ساختمانی.

·       ح-نشان دادن توانایی ها و قابلیت های فنی جامعه در طراحی ساختمان ها.

·       خ-تأمین اختیار کافی در استفاده ی متنوع یا چند منظوره از فضاها، با پیش بینی تمهیدات لازم برای انعطاف پذیری فعالیت در آن ها.

·       د-نمایش آبادانی و نشاط لازم و در شأن جامعه، از طریق تأمین جلوه ی بصری مناسب برای ساختمان ها بسته به نوع استفاده و موقعیت آن ها.

·       ذ-رعایت تعادل در کاربرد پیرایه ها و تزئینات، بر حسب نوع استفاده و جایگاه ساختمان ها در شهر.

·       ر-کنترل حجم، ارتفاع و نمای ساختمان ها به منظور جلوگیری از وارد شدن خدشه به آسایش، بهداشت و سایر حقوق استفاده کنندگان یا ساکنان ساختمان های دیگر و محیط پیرامون.

·       ز-طراحی و اجرای ساختمان با هدف حفظ دوام و کیفیت قابل قبول در طول عمر مفید آن و جلوگیری از استهلاک هایی که بر اثر آن ها سلامت و ایمنی ساکنان، استفاده کنندگان و سایر مردم به خطر می افتد. " [4]

 

همانطور که دربالا مشاهده میشود شش اصل و سیزده ملاحظه تخت عنوان" انتظارات" ذکر شده ، علاوه بران که برای طراحان دارای مفهوم کابردی نبوده ، ماهیت انها الزام آور نبوده و خیلی کلی می باشد .

 

جایگاه ارزش های اسلامی – ایرانی در مقررات ملی ساختمان

مقررات ملی ساختمان در قالب بیست و دو جلد کتاب که هر جلد مربوط به یک مبحث خاص می‌باشد منتشر شده است. که شامل دسته بندی های زیر می باشد :

 

·        در خصوص سازه ساختمان مباحث زیر ابلاغ شده است :

 

مبحث ششم: بارهای وارد بر ساختمان ، مبحث هفتم: پی و پی سازی ، مبحث هشتم: طرح و اجرای ساختمانهای با مصالح بنایی، مبحث نهم: طرح و اجرای ساختمانهای بتن آرمه ،مبحث دهم: طرح و اجرای ساختمانهای فولادی ومبحث یازدهم: اجرای صنعتی ساختمانها

 

·        در خصوص تاسیسات برقی ساختمان مباحث زیر ابلاغ شده است :

 

مبحث سیزدهم: طرح و اجرای تاسیسات برقی ساختمانها

 

·        در خصوص سازه تاسیسات مکانیکی مباحث زیر ابلاغ شده است :

 

مبحث چهاردهم: تاسیسات مکانیکی ، مبحث شانزدهم: تاسیسات بهداشتی ،مبحث هفدهم: لوله کشی گاز طبیعی

 

·        در خصوص مباحث مشترک  رشته های ساختمانی مباحث زیر ابلاغ شده است :

 

مبحث اول: تعاریف ،مبحث دوم: نظامات اداری ، مبحث سوم: حفاظت ساختمانها در مقابل حریق ، مبحث چهارم: الزامات عمومی ساختمان،مبحث پنجم: مصالح و فراورده‌های ساختمانی ، مبحث دوازدهم: ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا ،مبحث پانزدهم: آسانسورها و پله‌های برقی ،مبحث هجدهم: عایق بندی و تنظیم صدا ،مبحث نوزدهم: صرفه‌جویی در مصرف انرژی ،مبحث بیستم: علائم و تابلوها ،مبحث بیست و یکم: پدافند غیرعامل ومبحث بیست و دوم: مراقبت و نگهداری از ساختمان‌ها

 

همانطور که در بالا مشاهده میشود ، در مباحث 22 گانه برای مباحث سازه و تاسیسات برقی ومکانیکی چندین مبحث تدوین وابلاغ شده است ، برای رشته معماری که بسیار تعیین کننده می باشد مبحث مستقلی پیش بینی نشده است .

 

معماری و شهرسازی به عنوان جلوه گاه فرهنگ هر تمدنی در کنار اثرگذاری فرهنگی بر ساکنین شهرها از جایگاه ویژه ای در دستیابی به الگوی اسلامی_ایرانی پیشرفت و عینیت کالبدی آن برخوردار میباشد. از طرف دیگر تدوین ضوابط و مقررات ملی ساختمان یکی از اصلیترین راهکارهای پیاده سازی اصول فنی لازم در این عرصه می باشد.

 

     بنابراین نظر به اهمیت موضوع معماری اسلامی که در بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) که مکررا بدان تصریح شده است و وجود اسناد بالادستی و قوانین کشور در خصوص این موضوع، از جمله سیاستهای کلی نظام درخصوص ساختمان و جهت گیریهای کلان آمایش سرزمین و بند 1 ماده 2 قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان در رابطه با تقویت و توسعه فرهنگ و ارزشهای اسلامی در معماری و شهرسازی و با توجه به نقش قابل توجه تدوین مقررات ملی ساختمان در پیاده سازی اصول و قواعد نظام مند، انتظار اینست که مبحث 4 مقررات ملی ساختمان مورد بازنگری قرارگرفته ، به رویکرد هویت اسلامی ایرانی توجه شایانی شود و یا اینکه یک مبحث جدید با عنوان «معماری اسلامی» تدوین و تصویب گردد. لذا لازمست موضوع فوق را به عنوان یک اولویت  در دستور کار وزارت راه و شهرسازی قرارگیرد.

 

 زیرنویس :

---

[1] http://inbr.ir/?page_id=2032

 

 

[2] mobarakeh.gov.ir/Dorsapax/userfiles/Sub22/mabhas-4.pdf 

[3] http://rasekhoon.net/article/show/704395/اصول-معماری-ایرانی-اسلامی/

 

[4]  مبحث 4 مقررات ملی ساختمان ، 1392  ،  بند  5-1-4-4

 

 

منبع نشر مقاله فوق در :

https://akhbarelmi.ir/25262/

http://javadfesharaki.blog.ir/1397/02/23/جایگاه%20معماری%20اسلامی%20در%20مقررات%20ملی%20ساختمان

http://aumiconf.ir/fa/news.php?id=42

 

پیوست :

 

مباحث مقررات ملی ساختمان  /  مبحث چهارم /  الزامات عمومی ساختمان

این مجموعه، ویرایش دوم مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان با عنوان الزامات عمومی ساختمان است. هدف از این ویرایش، آسان سازی استفاده و دسترسی به مقررات مورد نظر در فصول مختلف، افزودن برخی ضوابط تکمیلی برای کاربرد گسترده‌تر و رفع برخی ابهامات و کمبودهای اصلی و ویرایش فنی و ادبی آن بوده است. این مبحث تعیین کننده شکل، حجم و نحوه قرار گیری مجاز ساختمان در زمین و فضاهای باز آن و مقررات مربوط به حداقل‌های الزامی فضاها و تامین نور و تعویض هوای آن‌ها و همچنین ضوابط اختصاصی برخی تصرف‌های متداول است. تامین ایمنی، آسایش، بهداشت بهره دهی مناسب و صرفه اقتصادی فرد و جامعه از اصلی‌ترین اهداف مقررات ملی ساختمان محسوب می‌شود بدین لحاظ در این مبحث نیز این اهداف در سرلوحه تدوین ضوابط قرار گرفته‌اند. در رابطه با امر ایمنی، الزامات مربوط به فضاها و عناصر واقع در مسیرهای دسترس و خروج ساختمان و همچنین جایگاه‌ها و بازشوهای امدادرسانی برای شرایطی مطرح گردیده که حوادثی چون زمین لرزه کارایی دسترس‌های خروج در مبحث سوم را دچار مخاطره نموده باشد و تلاش شده تا علاوه بر دسترس و خروج ایمن، امکان امدادرسانی به ساکنان را از خارج از ساختمان فراهم سازد. تامین نور و تعویض هوای کافی در رابطه با هدف‌های آسایش و بهداشت مطرح شده و استفاده مناسب و بهینه از فضاهای داخلی ساختمان و حتی فضاهای واقع در زیرزمین و میان طبقه‌ها و... در رابطه با هدف‌های صرفه اقتصادی و بهره‌دهی مناسب ضابطه‌مند گردیده است. از طرف دیگر موضوع حفظ هویت فرهنگی جامعه نیز در این مبحث مطرح است. اگر چه منظر شهری باید از طریق طرح‌ها و ضوابط و راهنماهای طراحی شهری قاعده‌مند و هدایت شود، اما الزامات عمومی مقررات ملی ساختمان نیز بر سازماندهی منظر شهری تاثیرگذار است. رعایت اصول و الزامات معماری اسلامی – ایرانی از دیگر رویکردهای جدید و مهم در این ویرایش است. در این راستا ابتدا انتظارات عملکردی در ساختمان برای حفاظت از ارزش‌های اسلامی – ایرانی از جمله تامین امنیت معنوی، حفظ حریم‌های خصوصی، رعایت اعتدال در سهم فضاها، اعتلای مظاهر و نمادهای معماری اسلامی، نمایش آبادانی و نشاط، بهره‌گیری از تجربیات معماری بومی و ... تبیین شده است. سپس سعی شده در فصول و قسمت‌های مرتبط الزاماتی برای دستیابی به این انتظارات ارائه شود. با همین دیدگاه، موضوعات مهمی همچون کنترل اشراف به ساختمان‌های موجود، به ویژه در بافت‌های تاریخی، مقررات فضای ورودی و نحوه دسترسی و جانمایی فضاهای اصلی در ساختمان‌های مسکونی و الزامات برای همجواری فضاها و ساختمان‌ها برای جلوگیری از تداخل حریم‌های خصوصی و عمومی و مزاحمت بین آن‌ها نیز در این ویرایش مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. علاوه بر آن، مقرراتی که در دهه‌های ابتدای قرن حاضر به تصویب رسیده، عمدتا موجب کنار گذاشته شدن معماری گذشته و رواج معماری مدرن گردید. اما توجه به نحوه استقرار ساختمان و فضاهای آن در فرهنگ معماری و شهرسازی گذشته و به ویژه قانونی کردن ساختمان‌های دارای حیاط مرکزی پس از گذشت حدود 70 سال از تدوین آئین‌نامه‌های ساختمانی ابتدای قرن، اقداماتی است که در این مبحث انجام می‌گیرد. در دسته بندی ساختمان‌ها از نظر ارتفاع، در گروه آ – 3، یک و دو طبقه، قرارگیری ساختمان در اطراف حیاط مرکزی مجاز شمرده شده است. عناصر معماری متداول در گذشته نیز که بخشی از ارزش‌های آن را تشکیل می‌داد، در نظر گرفته شده و تلاش جهت انطباق معماری گذشته با ضوابط کنونی، مثل امکان تعبیه گودال باغچه و نورگیری برای اتاق‌های تو در تو و ... از جمله مقدماتی است که در این ویرایش در ارتباط با احیای هویت گذشته در معماری امروز صورت می‌گیرد. به منظور ضابطه‌مند ساختن طیف گسترده‌ای از ساختمان‌ها و سازه‌های مشمول مقررات ملی ساختمان، ابتدا این بناها بر اساس: آ – انواع فضاها ب – انواع تصرف‌ها پ – انواع ساختمان‌ها (گروه‌های هشت گانه)

تقسیم بندی می‌شوند و سپس مقررات مرتبط با هر نوع فضا تدوین و از ترکیب فضاها، تصرف‌ها شکل گرفته و از ترکیب تصرف‌ها، ساختمان‌های گوناگون پدید آمده و بدین ترتیب مقررات حوزه شمولی در حد اغلب ساختمان‌ها و تصرف‌ها و فضاهای متداول می‌یابد. ساختار این ویرایش، با در نظر داشتن ویژگی‌های کلی زیر تنظیم شده است:

1 – اساس فصل بندی به گونه‌ای است که سلسله مراتب مقررات، از اهداف و الزامات کلی آغاز شده و با گذر از مقررات کمّی و ضوابط فیزیکی فضاها و تصرف‌ها به مقررات مربوط به عناصر و جزئیات مهم ساختمان منتهی می‌شود. 2 – این ویرایش، بر اساس دیدگاه فضا محور تنظیم شده است یعنی تمام الزامات کلی و اصلی مربوط به هر فضا از جمله اندازه‌ها، پوشش دیوار و کف، تهویه و نورگیری و عناصر مهم آن در چارچوبی مشخص در کنار هم آورده شده تا مراجعه و استفاده از آن آسان شود. در ضمن در یک فصل جدا، نکات اساسی و حداقل الزامات مربوط به نورگیری و تهویه فضاهای ساختمان به صورت یک‌جا به همراه یک جدول خلاصه، همچون ویرایش نخست، ارائه گردیده است.  3 –  فصلی با عنوان مقررات اختصاصی تصرف‌ها ایجاد شده است که در آن برخی ضوابط مهم اختصاصی تصرف‌ها ایجاد شده است که در آن برخی ضوابط مهم اختصاصی هر تصرف که تفاوت در سطح الزامات عمومی را در آن‌ها نشان می‌دهد، بیان گردیده است. 4 – فصلی با عنوان مقررات خاص ساختمان‌های بلند افزوده شده است که در آن الزامات مهمی مانند وضعیت خاص راه‌های خروج برق اضطراری، فضای مدیریت، تهویة عمومی و ... در ساختمان‌های بلند ارائه گردیده است. 5 – فصل الزامات عمومی عناصر و جزئیات مهم ساختمان با انسجام بیشتر تکمیل شده و الزامات مربوط به جزئیات بیشتری از ساختمان ارائه گردیده است. 6 – در برخی قسمت‌های این مبحث، با توجه به بازتاب انتشار و کاربرد ویرایش نخست آن در جامعة فنی و اجرایی کشور و با استفاده از نسخه‌های جدیدتر مقررات سایر کشورها و همچنین با استناد به نتایج مطالعات و تحقیقات انجام شده در فاصلة بین انتشار ویرایش نخست و دوم، الزامات جدیدی افزوده شده و یا الزامات پیشین تعدیل گردیده‌اند. در خاتمه خاطرنشان می‌شود که این مبحث شامل الزامات عمومی ساختمان‌ها و فضاهاست و استانداردها و ضوابط تفصیلی و تخصصی که در برخی فضاها یا ساختمان‌ها مانند بیمارستان‌ها، صنایع تولیدی سنگین، تاسیسات نظامی و ... مطرح هستند، اصولاً در دامنة شمول الزامات عمومی ساختمان قرار نگرفته و نیازمند ضوابط تخصصی به روز و جزئیاتی هستند که توسط مراجع ذیربط تهیه و ابلاغ می‌شوند. علاوه برآن، در این ویرایش تلاش گردیده تا بخشی از تفاوت‌های مهم در سطح الزامات عمومی که ناشی از شرایط متفاوت اقلیمی و جغرافیایی هستند، بیان شود. اما ضوابط تفصیلی منطبق با شرایط اقلیمی خاص در کشور، به تدریج در ویرایش‌های بعدی و یا به صورت مدارک پشتیبان تکمیل و تدوین خواهد شد.