**********...تزئینات در معماری ایرانی اسلامی...**********

منتشر شده در ایثار پرس 

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

http://www.isarpress.ir/?p=6541

گروه : صفحه اول / ویژه

شناسه : 6541

11 شهریور 1400 - 11:00

تزیینات در معماری ایرانی اسلامی

نمای بیرونی و داخلی یک بخش مهم بصری ساختمان بوده. و همانند لباس فردی معرف شخصیت ظاهری بنا می باشد. در این یادداشت تزیینات در معماری داخلی ایرانی اسلامی ویا بعبارتی نما وتزیین ساختمان مورد واکاوی قرارگرفته است .

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

 

میل به زیبایی یکی از ویژگی‌های خدادی انسان است که از ابتدای خلقتش بر روی زمین ، با امکانات موجود شروع به تزیین محل زندگی خود کرده است. که نمونه های آن در غارهای ماقبل‌تاریخ دیده شده و به مرور رشد و توسعه یافته ودر معماری فضای زیست بکار رفته و بخشی از فرهنگ و تمدن‌بشمار می رود . در فرهنگ‌ها و کشورهای مختلف در مضمون و شکل تزیینات متاثر از مذهب و فرهنگ هویت خود را یافته است .

نمای بیرونی و داخلی یک بخش مهم بصری ساختمان بوده و با سبکهای مختلف و مصالح گوناگون ساخته میشود و تاثیر دهها ساله بربیندگان میگذارد . از آنجا که نمای ساختمان ؛ همانند لباس فردی معرف شخصیت ظاهری بنا می باشد. در این یادداشت تزیینات در معماری داخلی ایرانی اسلامی ویا بعبارتی نما وتزیین ساختمان مورد واکاوی قرارگرفته است .

5. تعریف تزیینات

تزیینات ، جمع تزیین بوده وبه معنی آرایشها و زینتها بوده و به مفهوم تزیین، آراستن، آرایش کردن، مزین کردن است. و تمامی این واژه‌ها در معماری بر ماهیت آراستگی و ارزش‌گذاری تاکید دارد. بعبارتی پوشش ظاهری معماری را زینت بخشی می کند . درون مایه معماری اسلامی علاوه بر معماری فرم شکل دهی فضا ، در قالب تزئینات نیز تجلی پیدا کرده است. تزئینات در هنر اسلامی، یکی از اصلی ترین و موثرترین مولفه های وحدت بخش به شمار می رود .

5. اهمیت تزبینات

"معماری همواره علاوه بر کالبدیک بنا روح خود را در عناصری چون تزیینات باز خوانی می کند خلاقیت معماران مهندسان وطراحان به گونه ای بوده است که معماری اسلامی-ایرانی را به صورت تزیینات برروی بناهایی همچون مساجد، عمارتها و مساکن باشکوه کاملا خلاقانه و با هوش و ابتکار بی نظیر قرار داده اند، این عناصر هرگز بدون مفهوم و بی معنی از کالبد بنا نبوده است و همواره در برگیرنده مفاهیم معنوی اسلامی می باشد. ... عناصر و تزیینات بصری به کاررفته در معماری ایران بخصوص مساجد و بناهای متبرکه .... این نمادهای تزیینی همچون کاشیکاری، آجرکاری، گچکاری... که نتایج حاصل در اندیشه والای و پاک اسلامی است. که ریشه دینی و اعتقادی و وحدت یگانگی دارد که این تکنیکهای هنری، هم از لحاظ ظاهری هم از جنبه های معنوی بسیار زیبا و منحصر بفرد جلوه می نمایند. "(  هاشمی نیا ، محمدمسیح ؛ بررسی و مطالعه بر ویژگی های تزیینات و ابسته به بنا و معماری ایرانی اسلامی در جهت بیان ارزش های آن ؛ همایش ملی پژوهش های مدیریت و علوم انسانی در ایران ؛ 1396 )

"معماران از هنرهایی چون: موزاییک کاری، نگارگری، فلزکاری، گچ بری و هنر شیشه گری بهره می جستند. هنر معمار ایران بیان کننده نحوه اندیشه جهان بینی، باورها و اعتقادات مذهبی و سنتهای مردمان این سرزمین است. معماران ایران با توجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی این سرزمین پهناور در ابداعات و نوع آوری راه ترقی را بیهوده و در ایجاد انواع برش ها، طاق ها، ایوان ها، طاق نماها، محراب ها، مناره ها و تزئینات گوناگون بنا در عصر و دوره ای شاهکارهای فراوانی بوجود آورده اند که مساجد از جایگاه والایی برخوردار بوده اند. آنچه گریبان انسان امروزی را گرفته است در واقع غرق شدن در مدرنیته و تکنولوژی و فاصله گرفتن از گذشته سرشار از آرامش است. معماری ایرانی-اسلامی با پیشینه و مصداق های بسیار باارزش خویش می تواند روح ناآرام انسان امروزی را آرام سازد و مامن و پناهگاهی برای سرگشتگی هایش باشد. لذا لازم است که در طراحی های خویش در کنار استفاده از مصادیق تکنولوژی و مدرنیته از رکن یا ارکانی از معماری ایرانی-اسلامی بهره بگیرد. "( خورسندی کوهانستانی احسان اله,قاراخانی علیرضا ، مفهوم شناسی تزئینات، مصالح، نمادها و سمبل ها مورد استفاده در معماری ایرانی- اسلامی ؛ کنفرانس پژوهش های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران ، 1396 )

5. تزیینات در اسلام

زینت کردن و آراستن منزل، ومحیط و حتی زینت کردن بدن انسان درحد متعادل آن از منظر شرع مقدس اسلام موضوعی پسندیده بیان شده است.خداوند متعال در آیه ۳۲ سوره مبارکه اعراف چنین فرموده است : «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی‏ أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ؛بگو چه کسی زینت های خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی های پاکیزه را حرام نموده؟  بگو آنها در زندگی دنیا از آن کسانی است که ایمان آورده اند هر چند کفار هم با آنها شرکت جویند در حالی که در روز قیامت مخصوص آنها خواهد بود.»؛ همچنین پیامبر گرامی اسلام(ص) درخصوص زیبایی چنین فرموده اندکه«إِنَّ اللّه  تَعالى جَمیلٌ یُحِبُّ الجَمالَ، سَخىٌّ یُحِبُّ السَّخاءَ، نَظیفٌ یُحِبُّ النَّظافَةَ؛ خداوند زیباست و زیبایى را دوست دارد، بخشنده است و بخشش را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگى را دوست دارد.»

دین مبین اسلام بر کیفیت تزیینات ایران تاثیر بسزایی گذاشته است. معماران ایرانی با تاثیر از زیبا بودن خدا زیبا دوستش خدا ، بصورت هنرمندانه زیبایی را در هنر و معماری جلوه گر ساخته و آثار قابل توجهی را بر جای گذاشته‌اند. هدف اصلی از زیبایی درتزیینات ، القای مفاهیمی چون نظم و وحدت وجودی و بخصوص همانند خلقت انسان در قبایل مختلف ، وحدت در کثرت است، که این تزیینات در اشکال و قالب نقوش هندسی، رنگ معنوی فیروزه‌ای و طلایی، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری، آب و نور دیده می‌شود .

موضوع " نما و تزیین ساختمان از منظر روایات اسلامی" توسط نگارنده بطور مفصل در تاریخ 24 فروردین 1400 در ایثار پرس به نشانی  http://www.isarpress.ir/?p=4735   منتشر شده است .

5. تزیینات در معماری

در معماری ایرانی ، یکی از موارد زیبایی‌شناسی در تزیینات است و این زیبایی‌شناسی را در دوره‌های تاریخی معماری  ایران می‌توان یافت . در بناهای دوران اسلامی تزئینات انتزاعی و هندسی می باشد . از آن جایی که اسلام نقش انسان وحیوان را در نقوش بر خلاف ماهیت وجودی خدا و اسلام می‌دانست بنابراین نقوش به سمت گیاهی و اسلیمی رفته است . این طبیعت‌گرایی در تزیینات ایرانی و اسلامی ریشه در اعتقادات اسلامی داشته که تاثیرزیادی در هنر اسلامی-ایرانی گذاشته و تزیینات در قالب هندسی جلوه‌گر شده است. 

دوره صفویه و عثمانی دوره شکوفایی هنر معماری و تزئینات آن بخصوص در استفاده وسیع از هندسه و تزئینات اسلیمی در کاشیکاری، گچ بری و … در ایران و ترکیه بوده است .

5. تزیینات در اماکن مذهبی

عناصر تشکیل دهنده معماری اسلامی شامل : طاق و قوس و حیاط و ایوان  نما و تزیینات بوده است و از تزیینات در مصالح بکار رفته ( درجزییات) آجر ، کاشی ، چوب ، شیشه ، خشت و ... بکار می رفته است .

تزیینات در اجزای کلان تشکیل دهنده معماری سنتی : حیاط یا صحن ، گودال باغچه ، جرم بنا ، ایوان  ، گنبد و پله سردرب ورودی به زیبایی بکار گرفته می شده است و همچنین در اجزای خرد تشکیل دهنده معماری سنتی شامل : ارسی پنجره‌های کشویی بالا و پائین ، در اطاق ها ، طاقچه ها ، بخاری‌ها ( شومینه ) هنرمندانه زیبا بوجود می آمدند .

اوج هنر تزیین درعناصر در کار بری های مذهبی شامل : شبستان ستوندار ، مناره در مدارس، مساجد و مقبره ها ، رواق جلوه گر می شده است . .همچنین درسایر کار بری ها شامل : چهار صفه ؛ حجره در مدارس علمیه و در کاروانسرا برای استراحت مسافران ،  سردابه در آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان و بادگیر در مناطق کویری ، شوادان در دزفول بروز یافته است .

5.  عناصر طبیعی در تزیینات معماری

عناصر طبیعی که در تزیینات معماری بکار برده می شده است : ﻧﻮر؛ آب ( حوض وآب نما )  ؛   طبیعت ، فضای سبز ( درخت)بوده است :

نور: نور در معماری ایرانی اسلامی نماد وحدت الهی است ( خدا نور (وجودبخش) آسمانها و زمین است، داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن روشن چراغی باشد و آن چراغ در میان شیشه‌ای که از تلألؤ آن گویی ستاره‌ای است درخشان - اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ  مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ  الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ  الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ - آیه ٣٥ سوره نور) نور در معماری علاوه بر بعد مذهبی، باعث مشخّص تر شدن عناصر تزیین می شود. عناصر تزیینی به گونه ای طراحی و اجرا شده اند که با سطوح برّاق و درخشنده باعث انعکاس نور در فضا شوند. همانگونه که از تجزیه نور، رنگ های مختلف رنگین کمان حاصل می شود، در نتیجه ورود نور در فضا نیز رنگ های مختلف دیده می شود. در این معماری همچنین از نور در کنار تاریکی استفاده کرده اند تا جلوه روشنایی بیشتر نمایان شود.

آب: براساس این ایه شریفه (و از آب هر چیز زنده‌ای را آفریدیم - وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ - سوره انبیا،آیه۳۰ ) از آب برای تزیین، آرامش و استفاده جهت آبیاری در معماری خانه ها و باغ ها مرسوم بوده است و در بناهای مذهبی آب کارکردی عبادی نیز داشته و جهت گرفتن وضو به کار می رفته است. در معماری برخی بناها مانند مدارس و چهل ستون ،بخش انعکاس یافته بنا در آب، نیز اهمیّتی به اندازه خود مادی و واقعی آن را داشته است.  

طبیعت و درخت : در دین مبین اسلام براساس احادیث و روایات زیادی کاشتن درخت امری پسندیده و از بین بردن و قطع آن نکوهیده شمرده شده است . از طرفی به دلیل اختلاف آب و هوایی مناطق مختلف ایران ، بخصوص در مناطق گرمسیری باغ اهمیت ویژه ای پیدا می کند . لذا درخت به عنوان عامل گیاهی و حیاتی یکی از مولفه های تزیین با عناصر طبیعی فضای سبز با در فضایی بنام باغچه بوده است . علاوه برموارد فوق ، کاشت گل و گیاه و درخت و استفاده از نورپردازی طبیعی، برای سرمایش خانه و استفاده از سایه آن در فصول گرم سال، برای تولید نسیم خنک در فصول گرم، و برای ایجاد یک فضای آزاد و ایمن برای بانوانی که برای حضور در بیرون از خانه به پوشش و حجاب کامل نیاز داشتند.

5. انواع مصالح بکار رفته درتزیینات در بناهای قدیمی معماری اسلامی

مصالح ساختمانی در تزیینات بناهای قدیمی معماری اسلامی چنین بوده است :

• آجر در ابعاد و رنگهای مختلف
• گچ. گچبری برای آراستن سطوح داخلی بناها، نوشتن کتیبه ها، تزیین محرابها، زیرگنبدها و ایوانها
• کاشی برای تزیین و همچنین استحکام بخشیدن به بناها
• خشت. بخشی از دیوار ها از خشت و بقیه از آجر بوده
• سنگ. برای کار در شالوده، بدنه، فرش کردن کف و تزیین بنا استفاده می شد بیشتر آذربایجان
• چوب. استفاده از چوب برای ساختن در، پنجره، صندوقهای ضریح، ستونها و تیر سقف و چهارچوب، در ناحیه ی مازندران و گیلان رواج بیشتری داشته
• شیشه های الوان برای تأمین روشنایی و تزیین در و پنجره و قابهای گنبدخانه ها و شبستانها
• و .....

5. هنر اسلامی در معماری

هنر اسلامی  شامل هنرهای تجسمی خلق شده در دنیای اسلام بوده و از هنرهای مختلف در تزیینات بناهای قدیمی معماری اسلامی مورد استفاده قرار می گرفته است  :

خوشنویسی، نقاشی، سفالگری، قالیبافی، فرش بافی، گلدوزی اسلامی، سفالگری و کاشی‌کاری ، هنرهای نمایشی مجسمه‌سازی ؛ هنرهای صناعی شامل : گره چینی ( کنار هم چیدن کاشی‌ها، آجر‌ها و دیگر مواد نقش‌های هندسی تزئینی درست می‌کنند پرکاربرترین استفاده از الگوی ستاره در پوشاندن سطوح . سه دسته گره ، گره‌سازی در معماری: گره در آجرکاری، گره در گچ‌بُری، گره در کاشی و آجر، گره بر روی سنگ، گره در آئینه‌کاری و نقاشی در گره. گره‌سازی در چوب: گره در منبت‌کاری، گره در منبت‌کاری با ورقه‌های چوب. گره در دیگر هنرهای تزئینی: گره در خاتم، گره در فلزکاری، گره در میناکاری، گره در قالی‌بافی، گره در کارهای مهری، گره در صحافی، گره در پارچه‌های قلمکار، گره در پارچه‌های حریر و قلمکار و زری.) ؛ کاشی ( کاشی معرق، کاشی معقلی، کاشی مشبک، کاشی گره و کاشی خشتی ) ؛ آبگینه (هنر کار روی شیشه: آئینه کاری، نقاشی پشت شیشه، معرق شیشه، تراش شیشه و ... ) ؛ فلز (قلم زنی، ملیله کاری، میناکاری و ... ) ؛   خاتم و گره چینی ( ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف ) ،سفال : ( ساختن ظروف با گل ) ؛  ؛  نساجی سنتی (پارچه های زربفت و آذین توری ) ، کار بندی ، رسمی بندی ، قاب بندی و....

 

5. سخن پایانی

• با توجه به آموزه های اسلامی مبنی بر وحدت در کثرت ، بکار گیری تزیینات درحوزه مختلف وبخصوص در نمای بناها ، نبایستی سبب خدشه به سیمای شهر و روستا گردیده و فقر و غنی را نمایان ساخته و باعث تشتت ذهنی گردد .
• گرچه اسلام برزیبایی تاکید کرده است ، ولی در تزیینات بایستی براساس قاعده کلی اسلامی حدتعادل ( میانه روی ) توجه نمود و البته شرایط اقتصادی جامعه نیز شرایط تعیین کننده ای است که بایستی مورد توجه قرارگیرد و در شرایطی که بسیاری از مردم در شرایط سخت معیشتی قراردارند ، افراط در تزیینات اماکن مذهبی و حتی اماکن مقدسه نیز محل تامل بوده وبایستی این سنت غلط باقیمانده از پیش انقلاب ، تجدید نظر شود .
• تزیینات الزاما به مفهوم پرکار بودن و پر هزینه بودن نبوده ، با اشکال و نقوش ساده نیز میتوان زیبایی را خلق کرد .

 

http://www.isarpress.ir/?p=6541

 

http://www.isarpress.ir/1400/06/11/%d8%aa%d8%b2%db%8c%db%8c%d9%86%d8%a7%d8%aa-%d8%af%d8%b1-%d9%85%d8%b9%d9%85%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%a7%db%8c%d8%b1%d8%a7%d9%86%db%8c-%d8%a7%d8%b3%d9%84%d8%a7%d9%85%db%8c/

 

https://javadfesharaki.blog.ir/1400/06/11/%D8%AA%D8%B2%DB%8C%DB%8C%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C

برچسبها : دکتر سید جواد هاشمی فشارکی /  مهندس سید جواد هاشمی فشارکی /  دکتر هاشمی فشارکی / دکتر فشارکی / دکترفشارکی / جواد فشارکی / محمد جواد فشارکی / سادات طباطبایی فشارکی /  مطلبی فشارکی / سادات فشارکی / مهندس معمار/ آرشیتکت / طراح / معلم /  استاد فشارکی / آیت الله فشارکی / حجت الاسلام فشارکی / شهید فشارکی / شهدای فشارکی / پزشک / مطب / سید جواد هاشمی کارگردان / بازیگر هنرپیشه سینما و تلویزیون صدا و سیما و تاتر / کتاب / پدافند / دانشجو / دانشگاه /Dr. Seyed Javad Hashemi Fesharaki / Dr Hashemi Fesharaki / Dr Fesharaki / Architect