اسناد ملی و الگوی اسلامی- ایرانی توسعه کالبدی شهری 

اسناد ملی و الگوی اسلامی- ایرانی توسعه کالبدی شهری 

در سالهای اخیر محیط شهری بصورت چشمگیری تغییر یافته است. در ‌این میان، با وجود پیشرفت در آراء و عقاید مربوط به کیفیت طراحی شهری، کیفیت و هویتمندی آنها سیر نزولی داشته است. در حالی که شهر سالم و توسعه‌یافته به تمام معنی شهری است که در حین رشد، توسعه و ‌ایجاد فضاهای جدید، ارتباط منطقی و منسجم بین اجزاء آن برقرار شده، یکپارچگی و هویت شهر حفظ و تقویت شود. امروزه توسعه و ارتقاء کیفیت فضای شهری، وارد مرحله جدیدی شده که در آن، مفهومی جدیدی از شهر ارائه می‌شود. به همین دلیل شهر، مدیریت و بسیاری از مواردی که با شهر در رابطه است، دچار دگرگونی می‌شوند و انجام کارهای عمرانی بزرگ جزء امور بدیهی بوده و یکی از وظایف اولیه مدیریت شهری قلمداد می‌شوند. اما آنچه مجموعه اقدامات و فعالیت‌های توسعه شهری در ایران را از امور جاری در دیگر کشورها متمایز می‌سازد، توجه به الگوها و شاخص‌های بومی و فرهنگی است. توجه به مؤلفه‌های اسلامی- ایرانی در امور توسعه از جمله وظایف خطیر مدیران شهری و البته مطالبات عمده جامعه فرهیخته و نخبگان کشوری است که در راستای تحقق آن لازمست اندیشمندان و محققان مختلف، با بررسی دقیق کالبد مجتمع‌های زیستی کهن به عنوان یکی از مظاهر هویت تاریخی جوامع، نظری به حال و آیندة آن داشته، اصولی را بیان نمایند که در مسیر پیشرفت آتی شهرها دست یافتنی، صحیح و قاعده‌مند باشد.

دین اسلام همچون بسیاری از ادیان و آیین‌های الهی، دیدگاه خاص خود را در برخورد با مسائلی همچون انسان، کمال انسان و محیط زیست مناسب او دارد. این دیدگاهِ خاص، هویت ویژه‌ای را برای شهر اسلامی رقم می‌زند. در این‌ میان، هر چند مفهوم شهر اسلامی و بحث الگوهای بومی در ساخت‌و‌سازهای شهری، همواره مورد تأکید و استفاده بوده، اما هنوز نتیجه جامع و مدونی از تبیین مفهوم و ضوابط شهر اسلامی حاصل نشده است. فقدان این تعاریف و اصول، مسأله‌ای جدی در سیستم آموزشی، جریان پژوهشی و امور عمرانی و آبادانی کشور است و این در شرایطی است که انواع ساخت و سازهای شهری به سرعت در حال انجام و گسترش است.

توجه به مؤلفه‌های الگوی اسلامی- ایرانی توسعه کالبدی شهری می‌تواند در پیشبرد جنبش نرم‌افزاری مورد نظر در زمینه شهرسازی نقش بسیار ارزنده‌ای ایفا نماید و زمینه استفاده از منابع عظیم و غنی فکری جهان‌بینی اسلامی، بهره‌گیری از ارزشهای اصیل فرهنگ ایرانی، راه‌های روزآمد نمودن تجارب ارزشمند شهرسازی تمدن ایرانی و اسلامی و روش‌های ارزیابی و بومی کردن و استفاده از علوم و تجارب جوامع بشری را بر اساس آموزه‌های اسلام فراهم نموده و به عنوان یکی از ارکان احراز هویت و عامل خودکفایی و استقلال علمی و رهایی از احساس حقارت و از خود بیگانگی جامعه ایفای نقش کند.

در سند برنامه‌های توسعه کشور، چشم انداز جمهوری اسلامی ایران، برنامه پنج ساله شهرداری تهران، مصوبات دولت و وزارت مسکن و شهرسازی و ... ، بر لزوم تقویت و توسعه ارزش‌های اسلامی در معماری و شهرسازی و تبدیل شهرهای کشور به شهر اسلامی تأکید شده است. آنچه از مطالعه و بررسی اسناد موجود در زمینه ضرورت تدوین الگوی اسلامی- ایرانی در توسعه شهری بدست می‌آید، آنست که در چشم‌انداز اسناد موجود، الگوی مذکور باید نویدبخش محیط زیست مطلوب و مبتنی بر حق و عدالت باشد. به عنوان نمونه در ابلاغیه مورخ 21/10/1387 رهبر انقلاب راجع به سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه، تدوین الگوی ایرانی- اسلامی مایه رشد و بالندگی انسانها بر مدار حق و عدالت و دستیابی به جامعه‌ای متکی بر ارزشهای اسلامی و انقلابی و تحقق شاخص‌های عدالت اجتماعی و اقتصادی خواهد بود.[1] در سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی، مبنای توسعه‌یافتگی جامعه ایرانی، تناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی و متکی بر ارزش‌های اسلامی و ملی عنوان شده است. همچنین در سند مذکور، جامعه ایرانی بهره‌مند از محیط زیست مطلوب معرفی شده است.[2]

در ادامه و در مباحث آتی، ساختار و مولفه‌های الگوی مذکور در توسعه کالبدی شهری تحت عناوینی همچون حفظ هویت اسلامی- ایرانی در توسعه کالبدی، تعیین ضوابط ساخت و ساز شهری بر اساس معیارها و ارزش‌های اسلامی، وضوح نمادها و نشانه‏هاى اسلامى، ساماندهی سیما و منظر شهری و تحقیق و پژوهش در معماری و شهرسازی بومی مورد اشاره و بحث قرار می‌گیرد.

در اسناد و قوانین مختلف حفظ هویت و اصالت اسلامی- ایرانی در جهت حراست از میراث فرهنگی و پایبندی به معماری اسلامی و ایرانی به عنوان اصلی‌ترین محور تبیین الگوی درون‌زای توسعه کالبدی مورد تاکید قرار گرفته است که مهم‌ترین آنها به شرح ذیل می‌باشد:

1. در ماده 15 سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه، بر هویت بخشى به سیماى شهر و روستا، باز آفرینى و روزآمد سازى معمارى ایرانی- اسلامى، رعایت معیارهاى پیشرفته براى ایمنى بناها و استحکام ساخت و سازها تاکید شده است.
2. در بند 21 سیاست‌های کلی برنامه چهارم توسعه به «هویت بخشی به سیمای شهر و روستا» از طریق «بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی- اسلامی» اشاره شده است. همچنین در بند 19 این سیاست‌های کلی «حفظ هویت اسلامی، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی» به عنوان یکی از اصولی که «آمایش سرزمین» باید بر اساس آنها انجام شود، معرفی شده است.
3. در ماده 20 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، دولت مکلف است از فرهنگ غنی ایرانی ـ اسلامی در حوزه معماری و شهرسازی و ارتقاء کیفیت طرح‌ها، توجه به مبانی و رعایت هویت ایرانی ـ اسلامی در کلیه طرح‌های شهرسازی، معماری و تولید مسکن صیانت نماید.
4. در ماده 1 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران، چشم‌انداز اقدامات شهرداری تهران در راستای ساماندهی تهران به عنوان شهری با اصالت و هویت ایرانی- اسلامی (شهری که برای رشد و تعالی انسان و حیات طیبه، سامان می‌یابد) خواهد بود.
5. همچنین در ماده 1 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران، ساماندهی سیما و منظر شهری با تأکید بر هویت معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی به عنوان یکی از اهداف پیش‌رو اشاره شده است.
6. در بیان راهبرهای توسعه در ماده 1 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران به این موارد نیز اشاره شده است:

• هویت بخشی به فضاهای تاریخی با تاکید بر هویت محله­ای
• ارتقاء کیفیت محیط شهری با توسعه عرصه­های عمومی، ایجاد سرزندگی در محیط شهری و تقویت نشانه­های هویتی شاخص شهر و ساماندهی مبلمان و تجهیزات شهری

 

تعیین ضوابط ساخت و ساز شهری بر اساس معیارها و ارزش‌های اسلامی

بخشی دیگر از تاکیدات اسناد ملی ناظر بر تهیه و تدوین اصول معماری و شهرسازی، مبتنی بر مولفه‌های فرهنگی است که این بخش نیز در راستای حفظ و ارتقاء هویت و اصالت بومی و فرهنگی است. برخی از مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:

1. بنا به پیشنهاد وزارت مسکن و شهرسازی، شورایعالی شهرسازی و معماری ایران در تاریخ 2/7/1375 تصویب و مقرر نمود ظرف سال جاری اصول و ضوابط طراحی شهری و همچنین اصول و ضوابط معماری ساخت و ساز بناها بر اساس معیارها و ارزش‌های اسلامی با هدف رشد و اعتلای طراحی شهری و معماری اسلامی و ایرانی تهیه و به تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری برسد. این اصول و ضوابط پس از تصویب شورایعالی شهرسازی از سوی کلیه مهندسان مشاور و مهندسان دارای پروانه فعالیت مهندسی در تهیه طرح‌های جامع، تفصیلی و هادی، تهیه طرح‌‌های شهرک‌سازی و طراحی بناها اعم از مسکونی، خدماتی، عمومی، اداری و تجاری لازم‌الرعایه است.
2. مطابق ماده 12 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است ظرف چهارماه پس از ابلاغ این آیین‌نامه شرح خدمات طرح‌های جامع و تفصیلی، طراحی فضاهای شهری، طرح‌های هادی روستایی و همچنین متن دستور نقشه‌هایی را که در شهرها توسط شهرداری‌ها، در روستاها توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و در شهرهای جدید توسط شرکت عمران شهرهای جدید به متقاضیان احداث بنا داده می‌شود، به منظور رعایت اصول شهرسازی و معماری ایرانی ـ اسلامی، بازنگری، اصلاح و تکمیل نموده و پس از تصویب توسط کار گروه مسکن ابلاغ نماید.
3. مطابق ماده 13 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، به منظور ارتقاء کیفی و صیانت از جریان طراحی معماری و اجرای ابنیه متناسب با فرهنگ ایرانی ـ اسلامی بر کلیه طرح‌های معماری و شهرسازی به خصوص در ساختمان‌های دولتی و نهادهای عمومی مهم، شاخص و تأثیرگذار در سیمای شهرها و روستاها، کمیسیون معماری و شهرسازی ایرانی ـ اسلامی متشکل از وزیر مسکن و شهرسازی (به عنوان رئیس) و رؤسای سازمان‌های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت کشور، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، سازمان نظام مهندسی ساختمان و حداکثر سه نفر از رؤسای دانشکده‌های معماری و شهرسازی (با انتخاب وزیر علوم، تحقیقات و فناوری) و دو نفر از شهرداران (با انتخاب ورزیر کشور) و سه نفر از متخصصین رشته‌های معماری و شهرسازی معتقد به معماری ایرانی ـ اسلامی (با انتخاب رئیس کمیسیون) در وزارت مسکن و شهرسازی تشکیل می‌شود.
4. مطابق ماده 15 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، کلیه دستگاه‌های اجرایی و شرکت‌های دولتی که به نوعی از بودجه عمومی دولت استفاده می‌کنند موظفند الگوهای معماری ایرانی ـ اسلامی را در طراحی و ساخت پروژه‌های اداری، آموزشی، درمانی و مسکونی لحاظ نمایند. طرح‌های معماری موضوع این ماده باید قبل از آغاز عملیات اجرایی به تأیید کمیسیون موضوع ماده 12 برسد.
5. مطابق ماده 16 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است با همکاری وزارت کشور و شهرداری‌ها نسبت به مطالعه، طراحی و ساخت پروژه‌های طراحی شهری (فضاهای شهری، میادین و محورها) با رویکرد الگوسازی در جهت احیاء و ترویج ارزش‌های فرهنگ معماری و شهرسازی ایرانی ـ اسلامی اقدام نماید.
6. ذیل بند 2 مصوبه اعطای تراکم تشویقی در بافتهای فرسوده شهری (21/3/86) تاکید شده است، رعایت اصول معماری ایرانی- اسلامی بومی و هماهنگ با بناهای ارزشمند واقع در بافت‌های مربوط در طراحی ساختمان و به ویژه طراحی نماهای اصلی ساختمانهای مشمول این مصوبه الزامی است.
7. بند اول ماده دوم فصل اول قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، مصوب اسفند 1374 که به تبیین اهداف و خط مشی های سازمان نظام مهندسی می‌پردازد، «تقویت و توسعه فرهنگ و ارزش‌های اسلامی در معماری و شهرسازی» را به عنوان اولین هدف معرفی نموده است.
8. بند اول ماده 73 آیین‌نامه اجرایی قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، مصوب بهمن 1375 که به ا ختیارات و وظایف هیأت مدیره سازمان نظام مهندسی می‌پردازد، «برنامه‌ریزی در جهت تقویت و توسعه فرهنگ و ارزشهای اسلامی در معماری و شهرسازی» را به عنوان اولیه وظیفه هیأت مدیره سازمان اعلام می‌کند.
9. ماده 1 اساسنامه «مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری» منظور از تأسیس این مرکز را «هماهنگ کردن، متمرکز ساختن و اجرای برنامه‌های مطالعاتی و تحقیق در زمینه شهرسازی و معماری در کشور و تهیه ضوابط معیارها و آئین‌نامه‌های مربوط به ویژه در زمینه شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی و همچنین انجام راهنمائی‌های لازم در تهیه و اجرای طرح‌های شهرسازی و معماری متناسب با نیازهای کشور» ذکر نموده است.

 

وضوح نمادها و نشانه‏هاى اسلامى

یکی دیگر از محورهای مورد توجه در اسناد مختلف ملی که تا حدی عینی‌تر و ملموس‌تر به ارائه طریق در حفظ هویت اسلامی- ایرانی شهرها و تعیین ضوابط پرداخته، وضوح نمادها و نشانه‏هاى اسلامى است که به  مواردی از آن که بر عنصر کالبدی مسجد در پیکره شهر اسلامی توجه شده، اشاره می‌شود:

1. بنا به پیشنهاد وزارت مسکن و شهرسازی، شورایعالی شهرسازی و معماری ایران اقداماتی را حهت انجام توسط حوزه معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی در تاریخ 2/7/1375 تصویب و مقرر نموده که از جمله این مورد است: «با توجه به نقش ویژه عنصر مسجد به عنوان نماد اساسی شهر اسلامی و محل سکونت مسلمانان، ضروری است مسجد به عنوان نقطه عطف مرکزی شهرها، مناطق و محلات در کلیه طرح‌های کاربری اراضی اعم از طرح‌های جامع، تفصیلی، هادی و آماده‌سازی منظور شود» (دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، 1388: 38).
2. در ماده 16 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران آمده است: «شهرداری تهران موظف است، به منظور خوانایی شهر، نسبت به تهیه طرح ساماندهی سیمای شبانه و روزانه و حفظ تشخص ها و نمادهای محلی با تأکید بر هویت معماری ایرانی – اسلامی، اقدام نماید».

 

ساماندهی سیما و منظر شهری

در بخشی دیگر از قوانین و اسناد، موضوع ساماندهی سیما و منظر شهری به منظور ارتقاء کیفیت بصری و زیباشناختی محیط شهری مورد تاکید قرار گرفته است:

1. مطابق بند «الف» ماده سی‌ام قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری ایران، «تهیه و تدوین قانون جامع شهرسازی و معماری کشور تا پایان سال اول برنامه چهارم»، یکی از راه‌های «هویت بخشی به سیما و کالبد شهرها، حفظ و گسترش فرهنگ معماری و شهرسازی و ساماندهی ارائه خدمات شهری» می‌باشد.
2. در ماده 6 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران، آمده است: «شهرداری تهران موظف است برای احیاء، و ارتقاء کیفیت محیط شهری و در جهت تعریف هویت شهر و پاسخگویی به نیازهای روانی و عاطفی شهروندان، نسبت به تهیه طرح سازمان کالبدی بصری شهر تهران، اقدام نماید».
3. همچنین در ماده 1 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران به هدف ذیل اشاره شده است:  

• ساماندهی سیما و منظر شهری با تأکید بر هویت معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی

هدف مذکور در راهبردهای توسعه  شهرسازی و مدیریت شهری شهرداری تهران،  مطرح در ماده 8 چنین تبیین شده است:

• ساماندهی فضاهای شهری از نظر کیفیت­های محیطی و انتظام بصری، هویت­بخشی و پاسخگوئی به نیازهای روانی و عاطفی شهروندان
• ارتقاء کیفیت محیط شهری، با توسعه عرصه­های عمومی، ایجاد سرزندگی در محیط شهری و تقویت نشانه­های هویتی شاخص شهر و ساماندهی مبلمان و تجهیزات شهری
• ارتقاء کیفیت معماری شهر تهران با ساماندهی نماها و سیما و منظر شهر همراه با اعمال اصول ایمنی و زیبایی، انسجام­بخشی به کالبد محله­ها و ایجاد ترکیبات شکلی و حجمی مناسب برای ابنیه خاص شهر
• احیاء معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی در هرگونه تحولات و مداخلات کالبدی شهر

 

تحقیق و پژوهش در معماری و شهرسازی بومی

در نهایت تحقیق و پژوهش در معماری و شهرسازی بومی به عنوان راهکار مناسب تدوین دقیق مؤلفه‌های الگوی اسلامی- ایرانی توسعه کالبدی شهری مورد توجه اسناد مختلف قرار گرفته است تا از این رهگذر، ضمن توجه به الگوها و مصادیق ارزشمند سنتی، از آراء نخبگان و اندیشمندان امور شهری استفاده گردد. امری که علی‌رغم تصریحات قانونی، چندان مورد توجه و عنایت قرار نگرفته است. برخی از مهم‌ترین اشارات این بخش عبارتند از:

1. در نقشه جامع علمی کشور، تحقیق و پژوهش در حوزه معماری و شهرسازی اسلامی- ایرانی جزء اولویت‌های الف علم و فناوری کشور مطرح شده است.
2. در ماده 169برنامه پنجم توسعه، شورای عالی شهرسازی و معماری موظف شده است به منظور تدوین وترویج الگوهای معماری و شهرسازی اسلامی- ایرانی، با تشکیل کارگروهی مرکب از نمایندگان دستگاههای ذی ربط و صاحبنظران و متخصصان رشته‌های معماری، شهرسازی و حوزوی نسبت به انجام پژوهشهای کار بردی، سیاستگذاری، تدوین ضوابط و مقررات و ترویج الگوهای مورد نظر اقدام نماید. در تبصره 2 آن نیز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر دستگاههای آموزشی موظف شده است براساس توصیه های شورای عالی شهرسازی و معماری نسبت به بازنگری سرفصلها ومحتوای دروس مربوطه اقدام نمایند.
3. شورای عالی شهرسازی و معماری مصوبه 2/7/1375، بنا به پیشنهاد وزارت مسکن و شهرسازی، شورایعالی شهرسازی و معماری ایران تصویب و مقرر نموده اقدام زیر توسط حوزه معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی انجام شود:

• مطالعه مستمر درباره شهرها و معماری اسلامی گذشته و حال ایران و جهان به منظور دسترسی به اصول و ارزش‌های حاکم بر ساختار آنها و تطبیق این اصول با دانش نوین بشری و دستیابی به ارزش‌ها و اصول طراحی جدید شهری و معماری.

1. مطابق ماده 11 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نسبت به شناسایی بافت‌ها، آثار و گونه‌های واجد ارزش شهرسازی و معماری ایرانی ـ اسلامی که قابلیت اثرگذای بر ساخت و سازهای معاصر شهری و روستایی را دارند، اقدام نموده و با استفاده از روش‌های مختلفی همچون چاپ کتاب، لوح فشرده، تولید فیلم، حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی، برگزاری همایش‌ها و مسابقات عکاسی و درج در رسانه‌ها، نسبت به مستندسازی و اطلاع‌رسانی اقدام نماید.
2. مطابق ماده 16 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است با همکاری وزارت کشور و شهرداری‌ها نسبت به مطالعه، طراحی و ساخت پروژه‌های طراحی شهری (فضاهای شهری، میادین و محورها) با رویکرد الگوسازی در جهت احیاء و ترویج ارزش‌های فرهنگ معماری و شهرسازی ایرانی ـ اسلامی اقدام نماید.
3. مطابق ماده 17 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری موظف است با همکاری وزارت مسکن و شهرسازی و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نسبت به اصلاح سرفصل‌های دوره‌های آموزشی شهرسازی و معماری (برنامه‌ریزی شهری، طراحی محیط، طراحی شهری، معماری منظر، مرمت و سایر رشته‌های مرتبط) متناسب با ویژگی‌های شهرسازی و معماری ایرانی ـ اسلامی اقدام نموده و تا پایان برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، رشته‌های آموزشی جدید شامل معماری ایرانی ـ اسلامی، شهرسازی ایرانی ـ اسلامی و مرمت بافت‌های فرهنگی و تاریخی را ایجاد نماید.
4. ماده 3 اساسنامه مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری که به تبیین وظایف مرکز می‌پردازد، اولین وظیفه آن را در بند الف «تحقیق و پژوهش در زمینه شهرسازی و معماری اسلامی در رشته‌های وابسته» معرفی می‌کند. در بند پ نیز «تحقیق و بررسی در زمینه دوره‌های مختلف شهرسازی و معماری سنتی و ملی ایران، به ویژه در دوره‌های بعد از اسلام و معرفی اصول و قواعد و تلفیق آن، با در نظر گرفتن روشهای نوین علمی و فنی، برای یافتن شیوه‌های اصلی و مناسب برنامه‌ریزی و طراحی شهری و معماری در مناطق مختلف کشور» به عنوان وظیفه دیگر مرکز تعیین شده است.
5. در بیان راهبرهای توسعه در ماده 1 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران به استفاده از ظرفیت های علمی و پژوهشی حوزه های علمیه و نیز دانشگاه‌ها در زمینه‌های های علوم اجتماعی، روانشناسی، حقوقی، علوم ارتباطات و فرهنگ و هنر ایرانی - اسلامی در معادلات مدیریت شهری اشاره شده است.

 

تحلیل و نتیجه‌گیری

همان‌طور که ملاحظه گردید در فرازهای مختلفی از برنامه‌های توسعه، لوایح و قوانین، ابعاد مختلفی از الگوی اسلامی- ایرانی توسعه کالبدی شهری مورد توجه قرار گرفته است که در ارائه چارچوب آن می‌تواند راهگشا و تاثیرگذار باشد. توجه به هویت و اصالت فرهنگی، رعایت اصول و ضوابط اسلامی در ساخت‌وساز شهری، حفظ نمادهای شهری و ساماندهی منظر شهری از جمله موارد مصرح در اسناد مذکور است. علاوه بر آن، محیط زیست مطلوب و مبتنی بر حق و عدالت، باز آفرینى و روزآمد سازى معمارى ایرانی- اسلامى، تاکید بر هویت محله­ای و انسجام­بخشی به کالبد محله­ها، ساماندهی مبلمان و تجهیزات شهری نیز از دیگر محورهای مطرح در قوانین و اسناد است. اما در کنار تمامی این موارد، ذکر پاره‌ای نکات لازم و ضروری است.

تاکیدات و توجهات متعدد مطرح در برنامه‌ها و قوانین که در راستای تحلیل الگوی مناسب توسعه کالبدی مصوب شده، به گونه‌ای ارائه شده است که اصولاً راه و روش توجه به موضوع اشتباه برگزیده شده است. چرا که اساساً در محورهای مذکور اصول و ارزش‌های مشخص و تعریف شده‌ای وجود نداشته و یا تدوین نشده است تا از دست‌اندرکاران امور ساخت‌وساز شهری خواسته شود که در جهت تقویت و توسعه آنها اهتمام ورزند. مطالب مورد اشاره اسناد چنان کلی و عمومی است که عرصه را برای تفاسیر و برداشت‌های مختلف مهیا نموده، عملا خود تعریف دقیقی مثلا از اصالت و هویت بومی و ملی و معماری و شهرسازی مصداق آن ارائه نمی‌دهد. علاوه بر آن شایسته‌تر آن بود که ابتدا عالمان، اندیشمندان و مراکز علمی، بر پایه تحقیقات و پژوهش‌های بنیادین، نظریه‌پردازی نموده و نسبت به تدوین اصول و ارزش‌ها بر پایه آن نظریات برای هر موضوع خاص اقدام کرده و پس از تبدیل آن اصول و ارزش‌ها به سیاست‌ها و خط مشی‌ها، آنگاه تشکیلات اجرایی نسبت به تهیه برنامه‌ها و ضوابط اجرایی اقدام ‌کنند. در حالی که در مورد الگوی اسلامی- ایرانی توسعه کالبدی شهری، بدون ایفای نقش مناسب و لازم توسط نهادهای علمی، از تشکیلات اجرایی خواسته می‌شود تا نسبت به تقویت و توسعة اصول و ارزش‌هایی که حتی برای قانون‌گذار نیز روشن نیست، اقدام شود و به این ترتیب همان گونه که تاکنون نیز اتفاق افتاده، این تقویت و توسعه و به عبارت بهتر تجلی معماری و شهر اسلامی معطل می‌ماند.

به هر حال همان‌طور که در بخش‌های متعدد قوانین بر لزوم تحقیق و پژوهش در معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی تاکید شده، امید است که این امر محقق گردد و الگوی بومی و درون‌زای توسعه کالبدی به مدد اندیشمندان و زبدگان علمی تحلیل و تدقیق گردد و در نهایت به زیور قانون و ضوابط آراسته گردد.

 

منابع

1. دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، مقررات شهرسازی و معماری و طرحهای توسعه و عمران مصوب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران (از تاریخ تاسیس تا پایان شهریور 88)، تهران، نشر توسعه ایران، 1388.
2. دفتر تدوین و ترویج مقررات ملی ساختمان، قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان،  تهران، نشر توسعه ایران، 1385.
3. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، تهران، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، معاونت امور اداری، مالی و منابع انسانی، مرکز مدارک علمی، موزه و انتشارات، 1384.
4. معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور، مجموعه برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، تهران، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، 1389.
5. http://causar.gov.ir
6. http://www.farsnews.com
7. http://www.spac.ir
8. http://www.tehran.ir
9. https://jaberdanesh.persianblog.ir/e7qp47aRJ7uXJrwnaEGA-اسناد-ملی-و-الگوی-اسلامی-ایرانی-توسعه-کالبدی-شهری-1
10. https://jaberdanesh.persianblog.ir/ApDlop6RgpuZxG0y6Aaq-اسناد-ملی-و-الگوی-اسلامی-ایرانی-توسعه-کالبدی-شهری-2