گزارش 40 ساله روستاها وعشایر- بخش 1

دستاورد های چهل ساله انقلاب کبیر اسلامی

در

حوزه  روستاها، عشایر و سازندگی

 

 

 

 

 

 

 

 

(کمیته روستاها، عشایر و سازندگی)

جنبش مردمی پاسداشت چهل سال انقلاب کبیر اسلامی

 

14 مهرماه 1397

حضرت آیت الله العظمی امام خمینی (رحمت الله علیه):

«ناچاریم که به ملت متوجه بشویم برای سازندگی، برای اینکه ترمیم کنیم این خرابی‌هایی را که در طول مدت حکومت جائر پهلوی در مملکت ما حاصل شده است» (صحیفه امام(ره)، ج 8، ص 180).

«امروز ثوابی بالاتر از این نیست که به برادرهای خودتان کمک کنید و این سازندگی را همه با هم شروع کنید که ایران خودتان درست ساخته بشود» (صحیفه امام (ره)، ج 8، ص 180).

«بحمدالله با کمک همه اقشار و عشایر محترم ایران این پیروزی تا این جا حاصل شد. این عشایر ما در اطراف ایران پشتوانه‌های استقلال ایران بودند. شما عشایر پشتوانه این مملکت بودید و انشاالله هستید. پشتوانه مملکت ما ایلات و عشایر بودند ... عشایر ایران یکی از پشتوانه‌های بزرگ کشور بودند. عشایر ایران در زمان سابق یکی از پشتیبان‌های کشور بودند که به واسطه سلطه این رژیم و دستیاری اجانب اینها را یکی بعد از دیگری تضعیف کردند».

حضرت آیت الله العظمی امام خامنه‌ای (حفظه الله):

«روستا پشتوانه تولید، حیات، غذا و موجودیت کشور است و در برابر این حقیقت باید به این سؤال جدی پاسخ داد که بر اساس چه استدلالی زندگی در روستا نباید به روانی و خوشی شهر از جهت برخورداری از امکاناتی مانند مدرسه، ارتباطات، آب، راه و آسایش زندگی باشد و چرا شهرها به دلیل بزرگ‌تر بودن، مصرفی بودن و تولیدی نبودن، باید در برخورداری از زندگی راحت‌تر، جلوتر از روستا باشد» (20/ 11/ 1376 ، دیدار وزیر و شورای معاونین وزارت جهاد سازندگی و مدیران عامل شرکت‌های بزرگ تابعه با مقام معظم رهبری).

«صنایع بخش کشاورزی، یکی از بخش‌های راهبردی است که در همه کشورها به آن کمک ویژه می شود و دولت باید به بخش کشاورزی مساعدت ویژه ای داشته باشد. راه توسعه روستاها، ایجاد صنایع تبدیلی در روستاهاست» (5/6/1393 ، دیدار رئیس جمهور و هیات دولت با مقام معظم رهبری به مناسبت هفته دولت).

«عزیزان من! برادران و خواهران! شما امتحان خوبی دادید؛ پیوستگی خودتان و پشتیبانی خودتان را از اسلام و انقلاب، ثابت کردید. در کشور ما، عشایر مایه‌ عزت و افتخارند. من در یک جمعی گفتم: بعضی از کشورها از اختلاف قومیت‌ها در میان ملتشان، احساس بیم می‌کنند و می‌ترسند؛ ولی ما از عشایرمان احساس خرسندی و خوشبختی می‌کنیم! چرا؟ چون عشایر ما-در هر نقطه‌ای که هستند- پاسدار ملیت، پاسدار دین، طرفدار روحانیون و علاقه‌مند به مبانی اسلامی و سنت‌های بومی این کشور بوده‌اند».

 

پیشگفتار

چله انقلاب؛ سوگیری رسیدن به قله انقلاب

انقلاب شکوهمند اسلامی در سال ۵۷؛ که سبب فروپاشی نظام وابسته و ستم شاهی و برپایی نظام جمهوری اسلامی گردید؛ هماینک در چهل سالگی خود واقع گردیده؛ چهل سالی که از فرازونشیبهای مختلف در برابر انواع تهاجمات و تهدیدات مستقیم و غیر مستقیم انبوه دشمنان خارجی و داخلی و همچنین حوادث طبیعی سختی قرارگرفت. به نحویی که آرزوی واهی نابودی آنرا داشته و دارند و علیرغم همه مشکلات و نارسایی ها؛ انبوهی از دستاوردهای بی نظیر و اعجاز گونهای را در حوزه های مختلف رقم زده است که غالبا نتیجه تجربیات و روحیه جهادی دفاع مقدس و بسیجی بوده است؛ بگونه ای که قابل مقایسه با کل مدت دوران پیش از انقلاب نبوده و در کمتر کشوری در جهان نیز میتوان چنین رشد شتابانی را مشاهده کرد.

گزارش حاضر خلاصه ای از" دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب اسلامی در خصوص روستاها؛ عشایر و سازندگی " با عنایت به توضیحات زیر می باشد :

• تلاش شده است تمامی اطلاعات از منابع معتبر استخراج شود. لذا بسیاری از اطلاعاتی که در منابع درج نشده؛ طبعا در این گزارش نیز نیامده است.

• بسیاری از اقدامات انجام شده توسط نهادهای منطقه ای و محلی و اقدامات غیر رسمی و خیرین بومی در این گزارش درج نشده است که ضرورت دارد در یک پژوهش جامع استخراج گردد.

• در این گزارش به جزییات خیلی از زیر بخشها (مانند کارگاههای کوچک صنایع دستی؛ امور فرهنگی؛ خدماتی و مرمت انهار و استخرها و کانال آبیاری؛ حفر چاههای آب و کد پستی؛ سند دار شدن املاک و .‌‌..‌) پرداخته نشده است.

• در دوسال اول بعد از انقلاب به علت تغییر نظام و ادارات؛ روند احداثات عمرانی تقریبا متوقف بوده و در طول هشت سال جنگ تحمیلی نیز شیب عمرانی بعلت آسیبهای وارده منفی بوده است و در برخی دوره ها نیز بعلت رویکرد برخی دولتهای سیاسی کار؛ کارکرد فعالیتهای عمرانی و خدمات روستایی ضعیف بوده است. گرچه عمر انقلاب به ظاهر چهل سال را دارد ولی عملا در نیمی از زمان فوق، فعالیت عمرانی و خدماتی وجود داشته و به عبارتی این حجم انبوه را باید محصول نیمی از عمر انقلاب اسلامی ( یعنی حدود بیست سال ) به حساب آورد.

• بعضا در برخی از حوزه ها اشکالاتی بر کیفیت و چگونگی طرحها (مثل طرح معماری واحدهای مسکونی روستایی و ...) وجود داشته است؛ که جای تأمل دارد و لازم است در دوران گذر از چهل سالگی؛ صاحب نظران بدون تعصب؛ کاستی های موجود را احصاء کرده و در دهه آینده که دهه تکامل و تعالی و بالندگی نظام جمهوری اسلامی است؛ از ضعفها کاسته شده و به سمت مطلوبیتها در نظام برنامه ریزی و طرح ریزی تلاش شود.

• مراسم چهارده مهرماه ۱۳۹۷ در روستای گلحصار واقع در شرق پالایشگاه نفت تهران با انعکاس اهم دستاوردهای چهل ساله در حوزه های روستا، عشایر و سازندگی توسط برخی از صاحب نظران خدوم؛ بایستی نقطه شروعی باشد برای جلسات و محافل تخصصی؛ تا ضمن بیان رشدهای تصاعدی، نجومی و شتابان، انشاءالله چراغ فروزان راه آینده درخشان سازمانها و نهادهای روستایی و عشایری و مدیران وکارشناسان مربوطه قرارگیرد تا بزودی شاهد صدرنشینی جهانی در عرصه های مختلف کشور باشیم.

 

با آرزوی موفقیت روز افزون کشور اسلامی مان

مهرماه ۱۳۹۷

دبیر کمیته روستا، عشایر و سازندگی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست مطالب

پیشگفتار

مقدمه

بخش روستا

الف) زیرساختی و فیزیکی

آب شرب روستایی

برق روستایی

گاز روستایی

تلفن روستایی

بهداشت روستایی

راه روستایی

مدارس روستایی

مساجد روستایی

سالن‌ها، بوستانها و زمین‌های ورزشی روستایی

دسترسی به شبکه های تلویزیونی

طرح هادی روستایی

مسکن روستایی

خدمات کشاورزی

کارگاه های روستایی

ب) فرهنگی_معنوی

درصد باسوادی روستائیان

تعداد دانشجویان روستایی

ارتقاء فرهنگ روستایی

خانه عالم و حضور روحانی ها

ارتقء امنیت در روستاها

« بخش عشایر»

الف) زیرساختی و فیزیکی

برخورداری از زیرساخت‌ها و تأسیسات

برخورداری از آب آشامیدنی بهداشتی

برخورداری از برق

دسترسی به مخابرات

برخورداری از راه‌های دسترسی

برخورداری از غسالخانه

برخورداری از خدمات مذهبی، فرهنگی، آموزشی، ورزشی

برخورداری از مراکز آموزشی

برخورداری از مراکز مذهبی، فرهنگی و ورزشی

مسکن و اسکان عشایر

ارائه تسهیلات و خدمات به کوچندگان

طرح جایگزینی سوخت فسیلی و انرژی های نو

بهداشت عشایر

خدمات دامداری عشایر

تولیدات عشایر

ب) فرهنگی_معنوی

آموزش و سواد عشایر

حفاظت از مرزها توسط عشایر

صنایع دستی عشایر

 

« بخش مشترک روستاها و عشایر»

مشارکت‌های سیاسی و اجتماعی روستائیان و عشایر

زیرساخت نهادی و انسانی

الف- زیرساخت‌های مدیریت روستایی

ب- زیرساخت‌های مدیریت کلان روستایی و عشایری

ج- زیرساخت‌های خدمات‌رسان

ه- توسعه رشته‌های دانشگاهی مرتبط

جمع‌بندی                  

منابع و مآخذ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

انقلاب اسلامی را باید سرآغاز تحولات بزرگ و بنیادین در ایران، منطقه، جهان اسلام و جهان غیراسلام دانست. رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) از انقلاب اسلامی با عناوینی چون «معجزه قرن» و «انفجار نور» یاد کرده و همین کلمات برای توصیف عظمت و بزرگی انقلاب اسلامی کفایت می‌کند. هرچه از زمان پیروزی انقلاب اسلامی فاصله گرفته شود، اهمیت پرداختن به موضوع دستاوردهای انقلاب اسلامی و اهمیت تبیین دستاوردها و پیش‌رفت‌های جمهوری اسلامی بیش‌تر می‌شود. یکی از اهداف راهبردی دشمنان در جنگ نرم علیه انقلاب و جمهوری اسلامی، ایجاد یأس و ناامیدی در جامعه و به‌ویژه در نسل جوان نسبت به آینده از طریق سیاه‌نمایی، بزرگ کردن مشکلات، زیر سؤال بردن و یا کم‌ارزش جلوه دادن دستاوردهای انقلاب و ناکارآمد نشان دادن نظام دینی است. دشمنان تلاش می‌کنند تا از طریق قدرت رسانه‌ای خود، جلوی درک واقعیات انقلاب اسلامی و دستاوردهای ارزشمند جمهوری اسلامی از سوی جوانان ایرانی را گرفته و با نوعی واقعیت‌پنداری برای آنان، در پشتوانه‌های مردمی انقلاب و نظام جمهوری اسلامی خلل وارد سازند.

در چنین شرایطی، اهمیت تبیین دستاوردهای انقلاب و جمهوری اسلامی به‌عنوان یک وظیفه آشکار می‌گردد. یکی از حوزه‌های مهم تأثیرگذار در شرایط اقتصادی- اجتماعی کشور که پس از انقلاب نگاه و توجهی خاص و ویژه به آن شده است حوزه روستا و عشایر غیور ایران زمین است.

بررسی ها نشان می دهد رژیم پهلوی در دهه ۴۰ شمسی با استراتژی نادرست خود که تحت عنوان اصلاحات ارضی از آن یاد می‌شد، باعث بیمار شدن اقتصاد ایران و به خصوص اقتصاد روستایی و عشایری شده بود. برنامه های عمرانی رژیم شاه، بدون توجه درست به اقتصاد پویای کشاورزی و دامداری روستاها و عشایر و به جای گام نهادن در ارتقاء کیفیات و کمیات زندگی روستاییان و عشایر در جهت تشویق آن‌ها به ماندن در روستاها و بهره‌وری بیشتر، بر صنایع وابسته بویژه صنایع مربوط به کالاهای مصرفی اتکا داشت و نتیجه آن عدم توازنی فزاینده بین بخش کشاورزی و بخش‌های دیگر اقتصادی بود به گونه ای که در بخش کشاورزی، تولید محصولات کشاورزی از ۲۹ درصد تولید ناخالص ملی در سال ۱۳۳۹ به ۹ درصد در سال ۱۳۵۶، یک سال قبل از فروپاشی حکومت پهلوی، تنزل یافت. در بخش صنعت نیز با توجه به بیگانگی صنایع مورد حمایت حکومت پهلوی با اقتصاد ملی و عدم توجه به نیازهای داخلی کشور، وابستگی اقتصاد کشور به غرب روز به روز افزوده شد. با اجرای استراتژی‌های نادرست رژیم پهلوی، بخش کشاورزی فراموش شد و بیشترین سرمایه گذاری و امکانات کشور در بخش صنعت و صنایع متکی به واردات صورت گرفت که همین امر باعث فاصله گرفتن امکانات شهری و روستایی بود که پیامد آن فقر روزافزون روستاییان و عشایر و مهاجرت روزافزون آنها به شهرها بود.

قبل از انقلاب روستاها نقاط فراموش شده ای در کشور بودند و عملا نقشی در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور نداشتند و بر اثر سیاست های غلط رژیم پهلوی روستایی بودن معادل بی فرهنگی و بی ارزشی بود. درواقع به واسطه عدم توجه و سیاست ها و روش های نادرست در آن زمان، روستاها تجسم عینی فلاکت و بدبختی و عقب ماندگی بودند و از فقر امکانات و زیرساخت ها در ابتدائی‌ترین شکل آن رنج می بردند. اما امروزه درسایه انقلاب شکوهمند اسلامی و برکات نظام مقدس جمهوری اسلامی، وضع روستاها به هیچ وجه قابل مقایسه با شرایط قبل از انقلاب نیست و پیشرفت های نجومی و چشمگیری در این عرصه ها ایجاد شده است.

در چنین شرایطی انقلاب اسلامی با اهداف مهمی در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... که شاه بیت آن توجه به قشر نیازمند جامعه بویژه مردم محروم روستا و عشایر، تامین استقلال اقتصادی، رفع بیکاری و تامین اجتماعی بود، به پیروزی رسید. انقلاب اسلامی در سال‌های اولیه به برنامه ریزی برای تحقق اهدافی که اشاره شد، پرداخت. در سال‌های بعد انقلاب اسلامی اهدافی از جمله رشد و توسعه پایدار اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با توجه ویژه به بخش کشاورزی و دامداری که کانون اصلی آن‌ها روستائیان و عشایر بودند، تربیت نیروی انسانی، استفاده بهینه از منابع طبیعی کشور، تلاش در جهت تحقق عدالت اجتماعی دنبال شد و توانست در پایان برنامه‌های پیش بینی شده، به رشد قابل توجهی در برنامه‌های توسعه خود دست یابد.

اکنون ایران اسلامی، با درایت رهبر معظم انقلاب اسلامی و با کوشش دولتمردان، کارشناسان اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نخبگان کشور سعی دارد با پرداختن به «چشم انداز ۲۰ ساله»، کشور را به جایگاه اول در منطقه ارتقا دهد. بررسی شرایط و اوضاع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیربنایی و ... روستاها و عشایر در دهه منتهی به سال ۵۷ و مقایسه آن با چهار دهه پس از انقلاب گویای بسیاری از حقایق است. بی تردید دستیابی به عمق و گستره آثار و برکات انقلاب اسلامی در حوزه روستا و عشایر زمانی بیش از پیش ممکن می‌شود که مقایسه‌ای بین شرایط کشور قبل و بعد از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ صورت پذیرد تا گوشه‌ای از دستاوردها و برکات انقلاب اسلامی درک گردد.

لذا در این نوشتار تلاش می‌شود در سه بخش روستا، عشایر و بخش مشترک روستا و عشایر با مروری به مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی و پیشرفت‌های جمهوری اسلامی در ابعاد مختلف بخش روستایی و عشایری ایران، به این وظیفه عمل گردد.

 

 

« بخش روستا »

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

روستا واحد مبدأ تقسیمات کشوری است که از نظر وضعیت طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی همگون بوده، با قلمرو معین ثبتی یا عرفی مستقل شناخته می شود. روستا از حداقل 20 خانوار یا صد نفر ساکن متمرکز یا پراکنده تشکیل می شود. اکثریت ساکنان دائمی روستا به طور مستقیم یا غیر مستقیم به فعالیت در زمینه کشاورزی، دامداری، باغداری، صنایع روستایی یا صید اشتغال دارند. روستا در عرف به عنوان ده، آبادی، قلعه، دهکده یا قریه نیز نامیده می شود[1].

در سال 1355 تعداد روستاهای کشور 92007 روستا بوده و در سال 1390 این تعداد به 61748 روستا رسیده است[2].

 

الف) زیرساختی و فیزیکی

آب شرب روستایی

یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های دولت‌های جمهوری اسلامی ایران ، تامین زیرساخت‌های مورد نیاز جمعیت روستایی به ویژه تامین آب شرب و بهداشتی روستاییان کشور بوده و هست. این موضوع به لحاظ اهمیت، جایگاهی بی‌بدیل در حفظ سلامت، کارآمدی ساکنان مناطق روستایی، عدم مهاجرت و توسعه پایدار بخش روستایی کشور داشته و خواهد داشت.

Ø               بعد از انقلاب اسلامی توجه جدی به سلامت محیط و افزایش دسترسی مردم روستاها به آب آشامیدنی صورت پذیرفته است به ‌گونه‌ای که میزان این دسترسی به بیش از 90 % ارتقا یافته است[3]. در سال 1355 حدود 80 درصد روستاها فاقد تاسیسات لوله کشی بوه اند.

تعداد روستاهای برخوردار از شبکه آب‌رسانی

Ø               به واسطه تلاش‌های گسترده بعد از انقلاب در حوزه تأمین آب روستایی تعداد روستاهای تحت پوشش شرکت‌های آب و فاضلاب روستایی به 34468 روستا رسیده است. این تعداد در سالهای قبل از انقلاب فقط 4700 روستا بوده است.[4] [5]

Ø               درصد جمعیت روستایی تحت پوشش آب تا سال 1394، 80.02 درصد بوده است یعنی از جمعیت 20.8 میلیونی جمعیت روستایی 16.6 میلیون‌نفر از آن‌ها تحت پوشش شبکه آبرسانی قرار گرفته‌اند[6].

Ø               درصد خانوارهای روستایی استفاده کننده از آب لوله کشی  از 8.45 درصد قبل از انقلاب به میزان 94.94 درصد افزایش یافته است[7].

منابع، مخازن و تصفیه‌خانه‌های روستایی

Ø               با تلاش‌های گسترده‌ای که بعد از انقلاب رخ داده است ظرفیت تصفیه‌خانه‌های روستایی به 432530 مترمکعب در روز رسیده است[8]‌.

Ø               حجم کل مخازن آب روستایی به 3 میلیون و 663 هزار مترمکعب و حجم مخازن در مدار بهره‌برداری آب روستایی به 3 میلیون و 421 هزار مترمکعب دست یافته است[9].

Ø               تعداد تصفیه خانه‌های آب در دست بهره‌برداری بخش روستایی به 200 واحد ارتقاء یافته است[10].

طول لوله کشی آب

Ø               طول شبکه توزیع آب روستایی بعد از انقلاب اسلامی به 174750 کیلومتر رسیده است و میزان توسعه شبکه توزیع آب به میزان 171609 کیلومتر نائل آمده است[11].

تعداد مشترکین آب

Ø               تعداد کل انشعاب آب روستایی تا پایان سال 1394به بیش از  5.2 میلیون رسیده است[12].

برق روستایی

وزارت نیرو در راستای یکی از اهداف اصلی جمهوری اسلامی ایران که ارتقاء سطح رفاهی و معیشتی قشـر محـروم و تلاشگر روستایی است نسبت به برقدار کردن روستاها کوشش وافر داشته و دارد مسلما این کار جلوگیری از مهاجرت روستانشینان به شهرها و رونق کشاورزی درکشور را در پی خواهد داشت.

Ø               در بخش روستایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاکنون فعالیت های گسترده ای صورت گرفته است بطوری که در پایان سال 1395، تعداد روستاهای برقدار 13.8 برابر، تعداد مشترکین روستایی خانگی برقدار 8.9 برابر ، طول خطوط فشار متوسط روستایی 20.3 برابر، طول خطوط فشار ضعیف روستایی 8.4 برابر ، ظرفیت ترانسفورماتورهای توزیـع 16.6 برابـر و تعداد ترانسفورماتورهای توزیع 15.7 برابر سال 1357 گردیده است[13] .

تعداد روستاهای برخوردار از شبکه برق

Ø               در پیروی از سیاسـت کـلان کشـور کـه برقـدار شـدن روسـتاهای بالای 20 خانوار مدنظر بوده است، درحال حاضر 100 درصد روسـتاهای بالای 20 خانوار برقدار شده اند[14].

Ø               پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تعداد روستاهای برقدار کشور 4350 روستا بوده است در حالی که این میزان در سال‌های پس از انقلاب و تا سال 1395 به تعداد 56793 روستا رسیده است یعنی تجربه میزان پیشرفت 13.8 برابری[15]. ( 42118 روستای بالای 20 خانوار و 14675 روستای زیر 20 خانوار)[16].

Ø               برای اولین بار پس از انقلاب و در سال‌های اخیر با توجه به لزوم اسـتفاده از انرژی‌های نو (فتوولتائیک) به دلیل سادگی و سهولت در نصب و راه اندازی، حمل و نقل آسان، ضریب اطمینـان بـالا، همخوانی با طبیعت و همچنین عدم نیاز به سوخت، تا پایان سال 1395 تعداد 217 روستا شامل 2350 خانوار از این طریق برقدار شده‌اند[17].

طول شبکه برق

Ø               کل طول شبکه فشار متوسط و ضعیف روستایی پیش از انقلاب 19045 کیلومتر بوده است، این میزان پس از پیروزی انقلاب با پیشرفت 13 برابری به طول 245007 کیلومتر رسیده است[18].

Ø               ظرفیت ترانسفورماتورهای منصوبه روستایی موجود تا پایان سال 1395، 7687 مگاولت آمپر معـادل 6/7 درصـد ظرفیـت ترانسفورماتورهای توزیع کشور می‌باشد[19].

Ø               تعداد ترانسفورماتورهای منصـوبه روسـتایی موجـود تـا پایـان سـال1395، 76735 دسـتگاه معـادل  11.7 درصـد تعـداد ترانسفورماتورهای توزیع کشور است[20].

تعداد مشترکین برق

Ø               تعداد کل مشترکین برق روستایی کشور تا پایان سال 1395، 7.5 میلیون مشترک می‌باشد حال آن‌که این میزان پیش از انقلاب اسلامی کمتر از 1 میلیون بوده است (حدود 842000 مشترک).

 

گاز روستایی

تأمین گاز برای روستاها و گازکشی به نواحی و بخش‌های روستایی کشور از مهمترین اقداماتی است که در دوران پس از انقلاب اسلامی ایران صورت پذیرفته است. گازرسانی به روستا‌ها اقدامی مهم در جهت محرومیت‌زدایی از روستاها محسوب می‌شود و موجبات پایایی بیشتر روستاها و ماندگاری جمعیتی آن‌ها می‌گردد. گازرسانی به روستاها علاوه بر افزایش رفاه در این مناطق، منجر به ایجاد امید به زندگی و اشتغالزایی در روستاها شده و یکی از عوامل مهاجرت معکوس به حساب می‌آید.

تعداد روستاهای برخوردار از شبکه گازرسانی

Ø               پیش از انقلاب اسلامی تنها یک روستا[21] متصل به شبکه گازرسانی بوده است حال آن‌که تا ابتدای سال 1396، تعداد روستاهای متصل به شبکه سراسری گاز در کشور به 23 هزار روستا رسیده است[22] و در پایان سال 1396 این تعداد به 26000 روستا افزایش یافته است[23] و این روند افزایشی همچنان ادامه دارد.

تعداد مشترکین گاز

Ø               با انجام عملیات‌های گازرسانی روستایی در دوران پس از انقلاب اسلامی، پوشش خانواده‌های روستایی برخوردار از گاز به حدود 77 درصد رسیده است و بر این مبنا ۴ میلیون و ۲۸۰ هزار خانوار مشترک شبکه گازرسانی کشور هستند[24].

تلفن روستایی

رشد و توسعه تحولات در عرصه فناوری و ارتباطات و تأثیر آن بر زندگی مردم موجب شد تا بعد از انقلاب اهتمام ویژه‌ای در این حوزه صورت پذیرد و اتصال روستاها و مردمان روستانشین به شبکه مخابرات و تلفن برقرار گردد و در این راستا اهتمام صورت پذیرد.

تعداد روستاهای برخوردار از شبکه مخابرات و تلفن

Ø               تا پایان سال 1357 تنها 312 روستا به شبکه مخابرات متصل بودند حال آن‌که با تلاش‌هایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در این زمینه صورت پذیرفته است تا پایان سال 1396 بالغ بر 55135 روستا به شبکه مخابرات وصل شده‌اند و ارتباط تلفنی کاملی با سایر نقاط مکانی دارند[25] (رشد 177 برابری)

Ø               در حال حاضر یک میلیون و ۵۱۱ هزار و ۹۹۳ روستایی دارای تلفن بی سیم روستایی (WLL) هستند[26].

تعداد روستاهای برخوردار از دفاتر فناوری اطلاعات (ICT)

Ø               ایجاد دفاتر ICT در روستاها از ابتکارات جمهوری اسلامی در ایران محسوب می‌شود. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در یک اقدام  فراگیر، 10000 روستای کشور را  به دفاتر ارتباطات و فناوری اطلاعات روستایی تجهیز نموده است که در نوع خود بی سابقه است.

این دفاتر علاوه بر ارائه خدمات مختلفی مانند پست، پست بانک، تلفن و سایر خدمات دولتی، ارتباط روستاهای مورد نظر را با شبکه اینترنت فراهم می‌نمایند و برای هریک از روستاهای مورد نظر حداقل یک نقطه دسترسی به اینترنت ایجاد می‌نمایند. اجرای این پروژه ضریب نفوذ تلفن ثابت را نیز در روستاها افزایش خواهد داد. علاوه بر خدمات پستی و ارتباطی، این دفاتر زمینه لازم جهت ارائه خدمات سایر سازمان‌های دولتی را نیز فراهم می‌نمایند. سازمان‌هایی مانند وزارت جهاد کشاورزی، سازمان تعاون روستایی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت آموزش و پرورش و سایر نهادهای دولتی خدمات مختلفی را به روستاییان ارائه می‌نمایند.

با بهره‌گیری از دفاتر خدمات فناوری ارتباطات و فناوری اطلاعات روستایی این سازمان‌ها می‌توانند خدمات خود را به صورت الکترونیکی به روستاییان عرضه نمایند و بسیاری از مشکلات روستاییان مانند تردد به شهرها برای استفاده از خدمات دولتی رفع خواهد گردید[27].

تعداد روستاهای برخوردار از خدمات عمومی اجباری (USO)[28]

Ø               از دیگر دستاوردهای خاص جمهوری اسلامی طرح خدمات مخابرات اجباری در مناطق محروم (USO)  است. تعداد روستاهایی که از محل طرح خدمات مخابرات اجباری در مناطق محروم (USO) دارای تلفن خانگی شده اند، ۱۷۱۴ روستا می‌باشد.

از عمده‌ترین اهداف و نتایج اجرای سازی پروژه USO در روستاها می‌توان موارد ذیل را برشمرد: توسعه فضای دولت الکترونیک و ارائه خدمات الکترونیکی در روستا‌ها. ارائه خدمات ارتباطی و فن‌آوری اطلاعات به منظور فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی موثر با هدف کاهش مهاجرت از روستا‌ها و ارتقاء سطح درآمدزایی روستاییان. ایجاد قابلیت ارسال فکس. پوشش تلفن همراه مشترکین سایر اپراتور‌ها در روستا‌ها.

تعداد روستاهای برخوردار از ارتباطات سیار تلفن همراه

Ø               پس از انقلاب اسلامی و برای اولین بار در کشور با عرضه سیم‌کارت‌های تلفن همراه، بیش از 45000 روستا تحت پوشش شبکه ارتباطات سیار ایران قرار گرفته‌اند[29].

تعداد خانوارهای روستایی برخوردار از اینترنت در محل سکونت

Ø               تا سال 1394، 2317398 خانوار روستایی در محل سکونت خود از اینترنت بهره‌مند شده‌اند که این میزان برابر 36.7 درصد از خانوارهای روستایی است[30].

بهداشت روستایی

افزایش و ارتقای سطح سلامت و فراهم آوردن شرایطی برای دسترسی عادلانه و کامل‌تر آحاد جامعه به خدمات بهداشتی- درمانی مناسب، یکی از مهم‌ترین اهداف انقلاب اسلامی ایران بوده و هست. در این راستا از همان روزهای ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی حفظ، تامین و ارتقای سلامت مردم جامعه سرلوحه فعالیت مسئولان کشور قرار گرفته‌است.

ارتقاء کیفیات و کمیات بهداشت روستایی و توسعه بهداشت در نواحی محروم روستایی به عنوان یکی از مهمترین حوزه‌های فعالیت جمهوری اسلامی ایران بوده است.

Ø               بعد از انقلاب اسلامی ایران مراقبت های اولیه بهداشتی در مناطق روستایی با پوشش بیش از 95 درصدی، ارتقای بسیار چشمگیری را رقم زده است و نتیجه آن  افزایش امید به زندگی به میزان 21 سال در کشور بوده است[31].

Ø               افزایش سطح سواد و ارتقای فرهنگ سلامت در مناطق روستایی، همچنین تربیت بیش از 35 هزار بهورز و استقرار آنان در تمام روستاهای کشور و ارایه خدمات اولیه بهداشتی به مردم روستاها، از مهمترین دستاوردهای انقلاب در حوزه بهداشت روستایی بوده است[32].

Ø               پیش از انقلاب تعداد آزمایشگاه های پزشکی روستایی در حدود 37 واحد بوده است، درحالی که این تعداد پس از انقلاب به 1668 واحد رسیده است[33].

Ø               استقرار پایگاه های اورژانس 115 در تمامی مراکز بهداشتی درمانی شبانه روزی روستایی^[34] از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی است که باعث کاهش بی سابقه مرگ و میرهای ناشی از عدم دسترسی به مراکز خدمات درمانی گردیده است.

Ø               افزایش پایگاه های اورژانس هوایی به 33 مورد در سراسر کشور و استفاده از آن برای ارائه خدمات درمانی و آمبولانس هوایی در مناطق روستایی و محروم صعب العبور^[35] از خدمات مهمی است که در حوزه سلامت روستایی ارائه شده است.

Ø               از خدمات مهم جمهوری اسلامی، کاهش سهم روستائیان از هزینه بستری به میزان فقط 3 درصد در قالب بیمه سلامت روستائیان^[36] است.

Ø               جمع‌آوری پسماند در بیش از 28 هزار روستا در کشور و احداث و تجهیز 900 پایگاه‌ آتش‌نشانی در روستاهای کشور و تحت پوشش قرار گرفتن بیش از 9 هزار روستا از خدمات ایمنی و آتش‌نشانی.[37]

خانه بهداشت

خانه بهداشت کوچک‌ترین واحد بهداشتی درمانی شبکه‌های بهداشتی درمانی است که در روستاهای کشور وجود دارد.

در هر خانه بهداشت یک یا چند بهورز کار می‌کنند. وظیفه بهورزان ارائه کلیه خدمات بهداشتی قابل ارائه در مرکز بهداشت به جمعیت تحت پوشش است. خانه‌های بهداشت، تحت پوشش یک مرکز بهداشتی درمانی فعالیت می‌کنند.

Ø               قبل از انقلاب حدود 1340 واحد خانه بهداشت در سراسر روستاهای کشور وجود داشته است، بعد از انقلاب اسلامی این تعداد به 20000 واحد خانه بهداشت ارتقا یافته است که پوشش بی سابقه ای را در سطح روستاها برقرار نموده و رشد 15 برابری را نشان می‌دهد[38].

مرکز بهداشتی- درمانی روستایی

مرکز بهداشتی- درمانی روستایی تنها واحد پزشکی دولتی مستقر در مناطق روستایی است که بوسیله پزشک اداره می‌شود و جمعیتی بین 6000  تا 9000 نفر را تحت پوشش دارد. این واحد ضمن نظارت بر فعالیت‌های خانه‌های بهداشت و هدایت کارکنان آن‌ها، نیازهای درمانی تخصصی و بستری جمعیت تحت پوشش خود را از طریق ارجاع و ارتباط با بیمارستان شهرستان تامین می‌کند.

Ø               پیش از انقلاب اسلامی ایران تعداد مراکز بهداشتی- درمانی روستایی 518 واحد بوده است. این تعداد پس از انقلاب با افزایش 421 درصدی به تعداد 2697 واحد رسیده است[39].

واکسیناسیون

واکسیناسیون یا ایمن‌سازی به انجام کارهایی گفته می‌شود که با هدف جلوگیری از ایجاد عفونت یا کاهش حالت طبیعی بیماری در شخصی با تجویز آنتی بادی یا آنتی ژن به عمل آید. فراگیر شدن واکسیناسیون در ایران با راه‌اندازی مرکزی به نام انیستیتو پاستور ایران در سال 1299 هجری شمسی امکان پذیر شد.

Ø               پوشش 100 درصدی واکسیناسیون در ایران بعد از انقلاب نسبت به پوشش 30 درصدی آن در سال‌های قبل انقلاب[40]؛ به طوری که دیگر خبری از بیماری های واگیردار شنیده نمی‌شود. این در حالی است که در سال‌های قبل از انقلاب با شیوع بیماری های واگیردار تعداد زیادی از مردم به ویژه روستائیان به کام مرگ می‌رفتند.

راه روستایی

توسعه روستایی به عوامل مختلفی بستگی دارد که از آن جمله می‌توان به نقش احداث و نگهداری راه روستایی اشاره کرد. البته تجمیع مجموعه عوامل از جملـه آمـوزش، بهداشـت و درمـان، مسـکن، کشـاورزی، صـنایع دسـتی، بانـک و بانکداری، مخابرات و غیره توسعه روستایی را محقق می‌سـازند و نمـی‌تـوان انتظـار داشت تنها با احداث راه روسـتایی، توسـعه روسـتایی تحقـق پیـدا کنـد، اگـر چـه راه روستایی زمینه‌ساز و از عوامل اصلی در توسعه روستایی به شمار می‌رود.

بعد از انقلاب اسلامی تلاش‌های گسترده‌ای در زمینه ارتقاء کمی و کیفی راه‌های روستایی صورت پذیرفته‌است که نقش‌بسزایی در ارتباط این نواحی با شبکه مراکز جمعیتی کشور داشته است.

طول انواع راه ها

Ø               طول راه‌های روستایی آسفالت شده پیش از انقلاب 200 کیلومتر بوده‌است در حالی که این میزان در سال‌های پس از انقلاب به مقدار 107000 کیلومتر افزایش یافته است  (افزایش 500 برابری).[41].

Ø               در حال حاضر میزان کل راه‌های روستایی در کشور ایران 204000 کیلومتر است که از این میزان حدود  107000 کیلومتر  آن آسفالته، 23800 کیلومتر آن شوسه و 75985 کیلومتر آن راه خاکی روستایی است (پیش از انقلاب طول‌ راه‌های روستایی ساخته‌شده 8200 کیلومتر بوده است، با تلاش‌های صورت گرفته بعد از انقلاب طول راه‌های روستایی ساخته شده به 132000 کیلومتر یعنی رشد 16 برابری ارتقاء یافته است[42])[43].  این در حالی است که بخش عمده رفت و آمد روستائیان به شهرها با اسب و قاطر و الاغ و از طریق راه های خاکی و در بهترین حالت شوسه انجام می شد.

تعداد روستاهای برخوردار از طرح آسفالت و بهسازی معابر

Ø               تعداد روستاهای برخوردار از طرح آسفالت و بهسازی معابر داخلی روستا پس از انقلاب اسلامی به تعداد  14282 طرح رسیده است که اتفاقی مهم و چشمگیر در بهبود کیفیت و کمیت راه روستایی محسوب می‌شوند[44].

 مدارس روستایی

یکی از مهم‌ترین موضـوعاتی کـه در دهه‌های اخیر و به‌ویژه بعد از وقـوع انقـلاب شـکوهمند اسلامی در کل کشور خصوصـا در روسـتاها مـد نظر مسئولان و دولت جمهوری اسلامی بوده بحث افزایش سواد و کاهش بیسـوادی بـوده اسـت و بـرای دسـتیابی بـه ایـن هــدف فعالیتهــای متعــددی انجــام شــده است.

تعداد مدارس

توسعه سواد در هر جامعه‌ای در گرو توسعه فضاهای آموزشی آن جامعـه اسـت. در این راستا اهتمام جدی پس از انقلاب جهت افزایش و توسعه فضاهای آموزشی به خصوص در روستاها جهت بهره‌مندی هرچه بیشتر روستاییان از تسهیلات آموزشی و ارتقاء سطح سواد آن‌ها صورت پذیرفته است.

Ø               مجموع واحدهای آموزشی روستایی پیش از انقلاب و تا سال 1357، 22253 واحد بوده است؛ حال آن‌که پس از انقلاب اسلامی ایران تعداد واحدهای آموزشی روستایی به 56415 واحد رسیده است یعنی افزایش حدود 2.5 برابری.

Ø               ایجاد و توسعه مدارس شبانه‌روزی یکی از عملکردهای خوب آموزش و پرورش بعد از انقلاب است که مشکل تحصیل دانش‌آموزان ساکن در مناطق پراکنده روستایی و عشایری را مرتفع ساخته است. در این زمینه افزایش حدود 104 برابری را شاهد هستیم (از 9 واحد به 930 واحد رسیده است)[45].

جمعیت دانش‌آموزان مدارس روستایی

Ø               امروز و به یمن ارتقاء تسهیلات و مراکز آموزشی در روستاها 25 درصد جمعیت دانش‌آموزی کشور در مدارس روستایی تحصیل می‌کنند[46].

مساجد روستایی

Ø               پس از انقلاب اسلامی اهتمام ویژه‌ای به احداث مساجد در روستاها صورت پذیرفته است و تلاش شده تا هیچ روستایی از نعمت وجود مسجد بی‌بهره نماند؛ در این ارتباط بسیاری از روستاهایی که فاقد مسجد بودند دارای مسجد شدهاند؛ بخش عمده ای از مساجدی که کیفیت نامناسبی داشتند و کپری بودند بازسازی شدند.

Ø               فعال شدن نهادهای انقلابی طی سالهای بعد از انقلاب در رفع نیاز روستاها به مسجد. به طوریکه فقط در سه نمونه طی سالهای اخیر حدود 10 هزار پروژه مسجد توسط قرارگاه محرومیت زدایی، بیش از 6 هزار پروژه توسط بسیج سازندگی کشور و حدود 1000 پروژه توسط بنیاد برکت ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) در روستاهای کشور اجرا شده است.

 

سالن‌ها، بوستانها و زمین‌های ورزشی روستایی

Ø               پیش از انقلاب اسلامی تنها 12 زمین‌ مجهز ورزشی در روستاها وجود داشته حال آن‌که به برکت انقلاب اسلامی تا سال 1394، 2318 زمین‌ ورزشی مجهز در روستاها ایجاد شده‌است و این رشدی 193 برابری را نشان می‌دهد[47].

Ø               تا سال 1394، 408 سالن ورزشی در روستاهای کشور احداث شده است این درحالی است که تا پایان سال 1357، تنها 5 سالن ورزشی در روستاهای کشور وجود داشته است[48].

Ø               ساماندهی، احداث و تجهیز 6400 بوستان روستایی در کشور توسط سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور.[49]

دسترسی به شبکه های تلویزیونی

صدا و سیما و به خصوص شبکه‌های تلویزیونی نقش بسزایی را در ارتقاء فرهنگ عمومی، افزایش دانش و اطلاعات، انتقال سریع اخبار و رویدادها و سرگرمی و تفریح مردم ایفا می‌کنند. در این زمینه پس از انقلاب اسلامی سعی شده با ارتقاء کیفیت و امکان دسترسی به پوشش سراسری صدا و سیما در روستاها و به روز کردن تجهیزات دیجیتال گام مؤثری در بهره‌وری هرچه بیشتر روستاییان برداشته شود. 

تعداد روستاهای برخوردار

Ø               درصد جمعیت روستایی تحت پوشش شبکه‌های آنالوگ سیما در روستاها (از مبدل‌های 1 کاناله تا 5 کاناله) معادل 98.4 درصد می‌باشد. در حال حاضر نیز تغییر مبدل های آنالوگ به مبدل دیجیتال به طور گسترده در حال انجام می‌باشد[50].

---

[1]. قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، مصوب تیر 1362.

[2]. مرکز آمار ایران، سرشماری نفوس و مسکن

[3]. گزارش مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه نظام سلامت، وزارت بهداشت، 1392.

[4]. بولتن عملکردوآخرین وضعیت تأسیسات آب‌و‌فاضلاب بخش روستایی تا پایان سال 1394، وزارت نیرو، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور

[5]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184، آمار اقلام پایه بخش آب قسمت اول به تفکیک شرکت سال 1394، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.

[6]. آمار اقلام پایه بخش آب قسمت اول به تفکیک شرکت سال 1394، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.

[7]. نتایج آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای روستایی، مرکز آمار ایران، ۱۳۹۵.

[8]. آمار اقلام پایه بخش آب قسمت اول به تفکیک شرکت سال 1394، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.

[9]. روزنامه کیهان، مصاحبه امیرحسین رقیمی مجری طرح ملی آبرسانی روستایی، 6 اردیبهشت 1396، کد خبر 102376.

[10]. گزارش خبرگزاری تسنیم، 06/02/1396، آدرس http://tn.ai/1389863

[11]. آمار اقلام پایه بخش آب قسمت اول به تفکیک شرکت سال 1394، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.

[12]. بولتن عملکرد و آخرین وضعیت تأسیسات آب و فاضلاب بخش روستایی تا پایان سال 1394، وزارت نیرو، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور

[13]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2. 

[14]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2.

[15]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2، گزارش 49 سال صنعت برق در ایران، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص33.

[16]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2.

[17]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2.   

[18]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2.

[19]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2.

[20]. گزارش آمار برق روستایی در پایان سال 1395، وزارت نیرو، شرکت توانیر، ص 1 و 2.

[21]. روزنامه صبح ایران، دنیای اقتصاد، شماره 1778، 02/02/1388، شماره خبر ۵۰۳۵۸۷

[22]. گزارش اقتصاد نیوز، پایگاه اطلاعرسانی مرجع اقتصاد ایران، تاریخ 24/02/1396، کدخبر: ۱۶۸۴۳۹، https://www.eghtesadnews.com/fa/tiny/news-168439.  

[23]. خبرگزاری مهر، به نقل از مدیر گاز رسانی شرکت ملی گاز، 08/02/1397، کد خبر 4282868،  https://mehrnews.com/news/4282868

[24]. پایگاه اطلاعرسانی میز نفت، به نقل از  خبرگزاری ایسنا، 22/09/1396، نشانی: http://www.mizenaft.com/news/19795/بودجه-نظر-گرفته-شده-گازرسانی-روستاها-سال-97-چقدر.

[25] . کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184

[26]. خبرگزاری مهر، 17/06/1396، کد خبر 4080909، نشانی:

http:// mehrnews.com/news/4080909

[27] . http://forum.kishtech.ir/printthread.php?tid=361

[28] . Universal Services Obligation

[29]. پایگاه اطلاعرسانی شرکت مخابرات ایران به نشانی: http://eportal.tci.ir

[30]. گزارش مرکز آمار ایران

[31]. گزارش مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه نظام سلامت، وزارت بهداشت، 1392.

[32]. گزارش مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه نظام سلامت، وزارت بهداشت، 1392.

[33]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184

[34] . گزارش اهم اقدامات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دولت یازدهم، روابط عمومی وزارت بهداشت، 1395.

[35] . سخنان رئیس اورژانس هوایی کشور در سال 1397 به نقل از خبرگزاری ایرنا: http://yon.ir/QGcMx

[36] . گزارش اهم اقدامات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دولت یازدهم، روابط عمومی وزارت بهداشت، 1395.

[37] . گزارش عملکرد سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور، 1397.

[38]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184، سخنان وزیر بهداشت در سال 1394 به نقل از پایگاه سلامت آنلاین: http://yon.ir/EeTGb ، گزارش مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه نظام سلامت، وزارت بهداشت، 1392.

[39]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184، گزارش مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه نظام سلامت، وزارت بهداشت، 1392.  

[40]. گزارش مروری بر دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه نظام سلامت، وزارت بهداشت، 1392، خبرگزاری شبستان، سرویس: اجتماعی - بهداشت و درمان، زمان : 13/11/1395- ۱۴:۲۳، شناسه خبر : ۶۰۶۳۷ به نقل از روابط عمومی وزارت بهداشت.

[41]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184

[42]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184، بخش آمار پایگاه سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان: http://yon.ir/niF4p ، گزارش خلاصه آمارهای راهداری و حمل و نقل جاده‌ای کشور، سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای کشور، 1392.

[43]. سخنرانی مقدس‌نژاد رئیس کمیته علمی هشتمین همایش قیر و آسفالت در مراسم افتتاحیه همایش در سال 1395: http://yon.ir/Xbnax.  

[44]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184

[45]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184 

[46]. خبرگزاری فارس به نقل از سید محمد بطحایی وزیر آموزش و پرورش، 15/07/1396، نشانی: http://fna.ir/a1hd01.  

[47]. مرکز آمار ایران، شهریور 1394 به نقل از  کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184.

[48]. مرکز آمار ایران، شهریور 1394 به نقل از  کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 184.

[49] . گزارش عملکرد سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور، 1397.

[50]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، 1394، ص: 187.