آیت الله شیخ عبد الکریم حائری

از خرمن دانش فقهای بزرگی چون آیة الله سید محمد فشارکی

 

نویسنده : سعید عباس زاده - تلخیص از کتاب گلشن ابرار، ج 2، ص 555

تولد
سال 1267 هجری ق. در روستای «مهرجرد»‌ یزد در خانة مردی پاکدل و پرهیزکار به نام «محمد جعفر» کودکی پا به عرصة حیات گذاشت و عبدالکریم نام گرفت.[1]وی دوران کودکی را در دامان پر مهر مادری سپری کرد تا به شش سالگی رسید. در آن روزگار که عبدالکریم بایستی پایش به مکتب باز می‎شد در مهرجرد از مدرسه و مکتب خبری نبود و کودکانی که بزرگ می‎شدند به دنبال کار و حرفة پدران خود رفته، بهار عمرشان را در مزارع سپری می‎کردند. اما عبدالکریم که گویی سرنوشتی جز این داشت مورد لطف الهی قرار گرفت و خیلی زود وسیلة‌درس و دانش اندوزی برایش فراهم شد.
آ‎غاز تحصیل
«روزی یکی از بستگانش به نام محمد جعفر معروف به (میرابوجعفر) - که خود عالم و در کسوت روحانیّت بود - به مهرجرد آمد و (در دیدار نخست) آثار استعداد و پرتو نبوغی خارق‎العاده را در سیمای این کودک مشاهده نمود و این بود که تحصیل عبدالکریم را عهده دار شد و در همین سفر با رضایت پدر و مادرش، او را به اردکان برد و به مکتب سپرد.»[2]
عبدالکریم، در این شهر ناآشنا چندین سال در رفت و آمد بود. روزها در درس استادان حاضر می‎شد و شبها در خانة میر ابوجعفر به سر می‎برد و گاهی در شبهای جمعه به منظور دیدار با پدر و مادر راه مهرجرد را پیش می‎گرفت. عبدالکریم هر چند با رحلت پدر مدتّی از تحصیل باز ماند امّا این فراق از مکتب چندان طول نکشید و دیگر بار شوق مدرسه و مکتب، قرار از کف اختیار او ربود و عشق به معارف قرآن در دلش جوانه زد و این بار راه حوزة علمیّة یزد را در پیش گرفت.
حوزه یزد
در آن دوران (اواخر قرن سیزدهم) یزد حوزة علمی پر رونقی داشت. پنج مدرسة علوم دینی در این شهر، بخش عمده‎ای از دانشجویان علوم اسلامی را در خود جای داده بود و دانشمندان بزرگی که تربیت یافتة حوزة پر آوازه نجف و شاگردان شیخ بزرگ انصاری و میرزای شیرازی بودند، در آنجا به تدریس علوم مختلف اسلامی اشتغال داشتند.
«در میان مدرسه‎های مختلف علوم دینی، مدرسه بزرگ (و زیبای) «محمدتقی خان» از معروف‎ترین آنها به شمار می‎رفت.»[3] که بسیاری از درسهای دورة سطح و خارج در آنجا تدریس می‎شد. عبدالکریم جوان، در چنین جوّ معنوی وارد دارالعبادة یزد گردید و در مدرسة محمدتقی خان سکنی گزید و سالها با شور و اشتیاق فراوان در پای درس استادان بزرگ به تحصیل علوم اسلامی پرداخت.
شوق دیدار
هنوز بیش از 18 بهار از عمر عبدالکریم سپری نگردیده بود که شوق دیدار عتبات در دل وی جوشیدن گرفت و راهی سرزمین عراق شد. چهار شهر مذهبی عراق (نجف، کربلا، کاظمین و سامرّا) که فرزندان پیامبر خدا را میزبان هستند و خاکشان وجود پاک امامان بزرگوار ما را در آغوش خود کشیده است، عتبات می‎گویند.
او به همراه مادر خویش با کاروان زیارتی راهی آنجا شد و بی‎درنگ به حلقه دانشوران و عالمان بزرگی که گرداگرد امامان را گرفته بودند، پیوست. عبدالکریم ابتدا چند سالی در حوزة علمیة کربلا در محضر آیة الله فاضل اردکانی بود و پس از آن با راهنمایی استادش به حوزه علمیه سامرّا و به محضر میرزای بزرگ شیرازی شتافت.
در حوزه سامرّا
میرزای شیرازی در آن زمان مرجع وقت و در رأس حوزة‌ علمیه سامرّا بود. وی از آنجا که به علم و معنویت آیة الله اردکانی احترام زیادی می‎گذاشت شیخ عبدالکریم را مورد توجه قرار داد. می‎گویند وقتی نامة فاضل اردکانی را خواند رو به عبدالکریم کرد و فرمود: «من به شما اخلاص پیدا کردم».[4] از همین رو آن طلبة‌جوان و پر تلاش را در منزل خود جای داد.
آیة الله حائری پس از اینکه به مقام اجتهاد نایل گشته بود از این دروان به نیکی یاد کرده، از خانة میرزا خاطراتی را این گونه نقل می‎کند:
«سرداب خانة میرزا هم محل مطالعه‎ام بود و هم محل استراحتم و در ماه مبارک رمضان سحری را نیز در آنجا می‎خوردم امّا برای افطار به خانة میرزا باز نمی‎گشتم، بلکه به علت گرمای طاقت فرسای هوا، به سوی فرات رفته،‌ آب مفصلی می‎خوردم و شنا می‎کردم.»[5]
شیخ عبدالکریم در حوزة عملیّه سامرّا دوازده سال تمام به تحصیل علم پرداخت. او در این مدّت. با همة رنجها و مشقتها ساخت و فارغ از هر گونه اشتغال دیگری با دلی پرامید، به آینده روشن خویش چشم می‎دوخت و سرانجام نیز به کمالات علمی و معنوی نایل گشت.
در محضر استادان
گذشته از ارادة محکم و تلاش خستگی ناپذیر شیخ عبدالکریم در راه تحصیل دانش، استادان پرمایه نیز در شکل‎گیری شخصیّت علمی و معنوی او نقش اساسی ایفا می‎کردند.
وی در سالهایی که در حوزة علمیّه سامرّا حضور داشت از خرمن دانش فقهای بزرگی چون آیة الله سید محمد فشارکی، آیة الله نوری، که هر یک از ستاره‎های درخشان آسمان فقاهت به شمار می‎رفتند. خوشه علم و معنویت چید.
اقامت در کربلا
آیة الله حائری پس از رحلت میرزای شیرازی راهی نجف گردید و در آنجا رحل اقامت افکند اما به زودی دریافت که حوزة علمیة کربلا اکنون به وجود او نیاز بیشتر دارد. به همین سبب شهر امام مظلومان حسین ـ علیه السلام ـ را برگزید و راهی کربلا گردید.
کربلا که روزگاری حوزة علمیة معروف و باشکوهی داشت در آن روزها دیگر شکوه و رونق خود را از دست داده بود هیچ جنب و جوشی در مدرسه‎های علمیه به چشم نمی‎خورد و از تراکم طلاب مثل سالهای دوران تحصیل او خبری نبود.
بارگاه مقدس حسینی نیز آرام و خالی از درس و بحث علمی، روزگار خود را تنها با زمزمة‌ شیفتگان اهل بیت و زائران مشتاق ضریح حسین ـ علیه السلام ـ می‎گذراند. وی به موجب همین اوضاع تأسف بار حوزة علمیة،‌ این شهر را انتخاب کرد و اینجا بود که او لقب حائری* را برای خود برگزید با حضور اندک مدّت خود در حوزة‌ علمیّه، کربلا، غبار عزلت و فراموشی سالهای گذشته را از چهرة این شهر زدود و پس از سالها آرامش و سکوت بار دیگر همهمة طلاب در مدارس پیچید و بارگاه امام حسین ـ علیه السلام ـ نیز با طنین افکندن بحثهای علمی دانش پژوهان در آن، جلوه‎ای دیگر گرفت. آیة الله حائری در این مدّت دو درس عمدة خارج اصول و فقه تدریس می‎کرد و باقی اوقاتش را در اختیار طلاب علوم دینی قرار داد و علاوه بر اینها، در مقام کسی که آیة الله میرزا محمدتقی شیرازی مرجع تقلید شیعه احتیاطات خود را به ایشان ارجاع داده، پاسخگویی به مسائل دینی مردم را نیز بر عهده گرفت.
در حلقه خوبان
آیة الله حائری در اواخر سال 1332 هجری ق. وقتی ماجراجویی انگلیس در عراق شدت گرفت و دامنة آشوب به شهر کربلا نیز کشیده شده به دعوت مردم اراک عزم سفر به ایران کرد. و تا سال 1340 که عازم قم شد در کنار مردم این دیار و در خدمت حوزة علمیّة شهر اراک بود. گویند در این ایّام امام خمینی (ره) جوانی بیست ساله بود که با شنیدن آوازة حوزة علمیّة شهر اراک، از عزیمت به حوزة‌ اصفهان صرف نظر کرد و به سوی اراک شتافت و تا انتقال این حوزه به شهر مقدس قم از حوزة دانش و معرفت این مرد بزرگ بهره‎ها جست.[6]
آیة الله حائری به مدّت هشت سال در این حوزة پرشکوه بر مسند تدریس تکیه زد و در کنار مسؤولیت سنگین مرجعیت از پرورش و شکوفایی استعدادهای طلاب جوان نیز لحظه‎ای غافل نبود و به موجب اهمیت فوق‎العاده به این امر صدها جوان پاک طینت دیگر را که امید آن می‎رفت همه در زمرة مراجع بزرگ بشمار آیند در دامان پر مهر و محبت پدرانة خود پرورش داد.
قم شهر فضیلت
قم از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان تشیّع به شمار می‎آید که از روزگاران نخست تولد تشیع در ایران، به مرکزیّت شیعه شهرت داشته و تاکنون نیز مرکزیّت خود را در دانش و بینش اسلامی و تصمیم‎گیری دربارة حوادث سیاسی و اجتماعی حفظ کرده است. این شهر همانند شهرهای نجف و کربلا در سالهای پس از ظهور اسلام ایجاد گردید و با ورود دختر امام موسی کاظم ‎ ـ علیه السلام ـ و بعدها به سبب وجود بارگاه عظیم آن حضرت به عظمتش افزوده شد و مورد توجه مشتاقان اهل علم و ایمان قرار گرفت.
قم تاریخ درخشانی در خصوص برپایی حوزة علمیّه و پایگاه دینی مردم دارد. اوّلین کسانی که در این شهر برای تأسیس حوزة علمیّه قیام کردند محدثان و روات قبیلة اشعری بودند که از یاران امامان معصوم علیهم السلام به شمار می‎رفتند.
سپس ظهور شخصیّتهای بزرگی چون شیخ کلینی و شیخ صدوق و پس از آنها رو آوردن شیعیان علوی بدین حوزه بر رونقش افزود. امّا با اینهمه این شهر روزگاری نیز خالی از عالمان بوده است و از قرن ششم هجری تا دوران صفویه چندان رونقی نداشته است و بر حجره‎های مدارس آن گرد غربت و تنهایی نشسته بود.
«در اوایل قرن یازدهم هجری ق. چند سالی شخصیتهای بزرگی چون صدرالدین شیرازی، فیاض لاهیجی و فیض کاشانی و بعدها میرزای قمی در مدارس این شهر به بحث و اشاعة علوم اسلامی در فقه، تفسیر کلام، فلسفه و عرفان پرداختند.»[7] و با تشکیل جلسات پرشکوه علمی مدّتی کور سوی دانش را در این شهر روشن نگه داشتند. اما پس از آن تا روزی که آیة الله حائری پا به این شهر می‎گذارد وضع حوزه‎های علمیّه همچنان اسفبار و مدتها عظمت گذشتة‌ آن فراموش شده بود.
آیة الله حائری پیش از آنکه از طرف اهالی قم به این شهر دعوت شود یک بار در سال 1332 هجری ق. در سفری که به مشهد رضوی عزیمت نمودند، از قم نیز دیدن کرده و چند شبی را در کنار حرم حضرت فاطمه معصومه علیهماالسلام گذرانده و اوضاع مدارس دینی را از نزدیک مشاهده نموده بود. مدرسة فیضیه را دیده بود که حجره‎های پرغوغای دیروزش اکنون خالی از همهمة ‌محصلان علوم دینی شده و بر قفسه‎های کتاب گرد فراموشی نشسته است. انگار هیچ گاه زمزمة دانش پژوهان اسلامی در فضای قم طنین انداز نبوده است! مدرسة بزرگ «دارالشفا» را دیده بود که سالنهای درس و بحث آن اکنون محل اسکان فقرای شهر یا زائران شده است «و بعضاً کسبة اطراف حرم از حجره‎هایش به عنوان انبار اجناس استفاده می‎کردند.» و از همه غمناک‎تر حال و روز طلاب جوانی بود که به علت محروم بودن از استادان چیره دست و نبود نظم با چهره‎های افسرده، عمر خود را به بیهودگی می‎گذرانیدند و در آن حجره‎های تاریک و غبار گرفته با مباحثات سطحی، روزگار سپری می‎کردند.
گویند ایشان پس از آنکه از نزدیک اوضاع اسفبار مدارس علمی این شهر را دید، بسیار ناراحت و افسرده خاطر قم را ترک گفت و اطرافیانش بارها از او شنیدند که می‎گفت: «چه می‎شد اگر حوزة علمیّة قم سر و سامان می‎گرفت!».
آیة الله حائری در اواخر زمستان 1300 هجری ش. (22 رجب 1340 ق.) بود که با فرزند بزرگش حاج شیخ مرتضی حائری به همراه آیة الله محمدتقی خوانساری به قصد اجابت دعوت مردم، از اراک به سمت قم حرکت کردند و در میان انبوه جمعیت استقبال کننده وارد شهر قم شدند.
تأسیس حوزه
تأسیس حوزة علمیّة‌قم چیزی بود که زمزمة آن قرنها پیش از حوزة علمیه نجف شروع شده بود و ریشه در روایات امامام معصوم علیهم السلام داشت امام صادق ـ علیه السلام ـ در قرن دوم هجری قمری به یاران خود دربارة شهر قم و مرکزیّت این شهر برای دانش اسلامی چنین فرموده بود:
زود باشد که کوفه روزگاری از مؤمنان خالی گردد و دانش در آن ناپدید شود ... و به شهری که آن را «قم» گویند ظاهر شود و معدن اهل علم و فضل شود.[8]
حضور آیة الله حائری در قم این نوید امامان بزرگوار شیعه را که همواره زبان به زبان نقل شده و در ذهن شیعیان جای گرفته بود. تحقق می‎بخشید.
اوایل بهار 1301 ش، پس از دو ماه اقامت آیة الله حائری در شهر قم، در منزل آیة الله پایین شهری، جلسه‎ای از طرف علما، بازاریان و کسبة تهران تشکیل شد که بزرگانی از فقهای قم چون آیة الله بافقی، آیة الله کبیر وآیة الله فیض در آن شرکت داشتند. در این جلسه، گفتگو پیرامون حوزة علمیة قم، ساعتها به درازا کشید و سرانجام نظر نهایی به آیة الله حائری محوّل شد.
همة علما و بزرگان علم و معرفت قبول این امر مهم را به آیة الله حائری اصرار کردند ونیز بسیاری از بازاریان و کسبه در تأمین مالی حوزه اعلام آمادگی نمودند. آیة الله حائری ابتدا بر این عقیده بود که بزرگان قم خود این کار را انجام دهند و از عهدة این امر خطیر نیز بر خواهند آمد. امّا چون اصرار بی حد علما را مشاهده کرد تکلیف را بر عهدة خود ثابت دید و این نکته را بیان فرمود: «استخاره خواهیم کرد آیا صلاح است در قم مانده، به فضلا و محصلین حوزة اراک که انتظار بازگشت مرا دارند، بنویسم به قم بیایند یا نه؟».
وی صبح روز بعد، پس از آنکه نماز صبح را به پایان رساند در حرم حضرت معصومه علیهما السلام به دعا و نیایش ایستاد و به قرآن روی آورد. نقل است که آیة الله حائری به قرآن استخاره نمی‎کرد و می‎فرمود من درست نمی‎فهمم مثلاً «یسبح له ما فی السموات و الارض، نسبت به موضوع استخاره خوب است یا بد». اما در مورد ماندن در قم به قرآن استخاره کرد و خود را به مشیّت الهی سپرد، که آیه‎ای زیبا و مناسب حالش « ... وَ أْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ»[9] خط مشی آینده او را ترسیم نمود و آیة الله حائری را مصمّم ساخت حوزة علمیّه قم را سامان داده، شاگردان خود را از اراک به این شهر فرا خواند.[10]
با اقامت گزیدن آیة الله حائری در قم بنیان حوزة عملیّه قم نیز نهاده شد و با گامهای بزرگی که ایشان برداشت این حوزه بتدریج رشد کرد و در ردیف بزرگترین حوزه‎های علمیّة جهان تشیّع در آمد.
اساسی‎ترین گام آیة الله حائری پس از تأسیس حوزه، تعمیر مدارس دینی و تغییر روش آموزشی بود که تحوّلی عظیم را در آنها به وجود آورد. و دوران نابسامان حوزة علمیّه قم که پس از میرزای قمّی وضع رقّت باری یافته بود، پایان گرفت. ابتکار آیة الله حائری پس از توجه دادن محصلان علوم دینی به ژرف نگری در درس و بحث علمی گزینش «هیأت ممتحنه» برای گرفتن امتحان از دروس حوزوی بود که امروز چنین روشی در آموزش و پرورش همة کشورها از ضروریات کار محسوب می‎شود.
شکوه و عظمت حوزة علمیّة قم از آغاز تا به امروز که بیش از هفتاد سال از شکل گیری آن می‎کذرد هر سال چشمگیرتر از گذشته در عرصه‎های مختلف، نمود داشته است و پرتو آثار وجودی‎اش افقهای جدیدی از دورترین نقاط عالم را در نوردیده است. این حوزه با شکوه گذشته از اینکه بزرگ‎ترین دانشگاه علوم اسلامی است در رشته‎های اعتقادات، فقه و حقوق، و عرفان، فلسفه، اقتصاد، تفسیر، کلام و ...
پاسخگوی نیازهای اجتماعی، فرهنگی و فکری جامعه نیز بوده و هست و در این راه اندیشمندان و فرزانگان فراوانی در دامن خود پرورانده است و اکنون بیش از 40 هزار دانشجوی علوم اسلامی از ایران و هزاران نفر از 45 کشور اسلامی را در خود جای داده است.
به طور کلی حوزة علمیه در زمینه‎های مختلف فرهنگی، اعتقادی، سیاسی و اجتماعی آثار و برکات فراوانی به جای گذاشت که می‎توان در یک کلام از آن، احیای عظمتهای فراموش شده این سرزمین تعبیر آورد. پس از تأسیس حوزة عملیّه قم بود که در کمترین زمان، روح بالندگی و تحرّک علمی و فرهنگی در بسیاری از شهرهای ایران نمایان گردید. پرورش یافتگان حوزة‌ علمیّة قم به سایر بلاد سرازیر گشتند، و ده‎ها کتابخانه و مدرسة علوم دینی در سراسر کشور تأسیس شد. در آن روزگار که چند مدرسة‌ دولتی ایران محدود به شاهزادگان و حکومتیان بود درگاه حوزه‎های علمیّة سراسر کشور، به روی فرزندان همة اقشار ملّت گشوده بود و حتی در دورترین نقاط کشور هم به همّت علمای اسلام آثار اسلامی انتشار می‎یافت و مکتبهای درسی رونق می‎گرفت و از هر خانة گلی در دل کوهها و میان جنگلها هم صدای دلنشین قرآن بچه‎های مسلمان در آسمان این کشور طنین انداز می‎شد و روز به روز فرهنگ اسلامی و معارف تشیّع در ایران راه می‎یافت.
به برکت شکل گیری حوزة علمیّة قم در زمانی اندک فروغ درخشان آن به افقهای دور دست رسید.
وضع مدارس دیگر شهرستانها - نیز با گسیل شاگردان مکتب آیة الله حائری بدان مناطق - رو به بهبود گذاشت. و در خود شهر قم علاوه بر احیای مدرسه‎های علمیّه قدیمی چون، فیضیه، دارالشّفا، مؤمنیّه، خان، مدرسه‎های بزرگ دیگری نیز نأسیس شد که امروزه تعداد آنها «به بیش از 70 » مدرسه می‎رسد.[11]
آثار
در کنار همة تلاشهای خستگی ناپذیر آیة الله حائری آثار قلمی مهمی نیز از ایشان به یادگار مانده است که از آن میان می‎توان به کتابهای ذیل اشاره کرد:
1. کتاب الصلوة - کتاب مفصّلی درباره مسائل نماز است.
2. کتاب دور الاصول - این کتاب تقریرات درس آیة الله سید محمد فشارکی است.
گویند آیة الله محمدحسین کمپانی اصفهانی، صاحب کتاب گرانقدر «نهایة الدرایه فی شرح الکفایه» بحثهای درس خارج خود را مطابق با سرفصلهای همین کتاب پیش می‎برده و از مؤلف آن با عنوان «بعض الأجله» (یکی از مردان بزرگ) تعبیر می‎فرموده است.[12]
3. کتابهای دیگر آیة الله حائری مجموعة رسائلی است که در ابواب مختلف فقهی مانند احکام ارث، احکام شیر دادن و مسائل ازدواج و طلاق به رشتة تحریر در آورده است.
شاگردان مکتب آیة الله حائری
آیة الله حائری در دوران زندگی پربار خود علاوه بر خدمات بسیار ارزشمند فرهنگی و اجتماعی به اسلام و مسلمانان، در مکتب خود فرزانگان و اندیشمندان بزرگی را تربیت کرد.
او که در دوران تدریس توجّه ویژه‎ای نسبت به شاگردان تشویق می‎نمود و مورد حمایت خویش قرار می‎داد و بدین ترتیب توانست شخصیّتهای بارزی را به جهان اسلام تقدیم دارد که از میان آنان می‎توان از آیة الله گلپایگانی، آیة الله العظمی آٌقای اراکی، آیة الله العظمی آقای مرعشی نجفی و صدها فرزانة دیگر نام برد.[13]
ویژگی روحی
از خصوصیات بارز آیة الله حائری که سایر خصوصیات اخلاقی دیگر او را تحت الشعاع خویش قرار می‎داد، زهد و ساده زیستی و زندگی بی‎آلایش - قبل و پس از مرجعیّت - او بود. پای‎بندی او به طلبگی زیستن تا آخر عمر، از او تندیسی از زهد ساخته بود. او همواره خدا را شاکر بود که از همان اندک چیزی که در دست دارد می‎تواند به وضع فقرا رسیدگی کند. روزی یکی از بزرگان، عبای گرانقیمتی را به فرزندش هدیه کرد و آیة الله حائری چون از آن مطلع گردید با فرزندش به سخن نشست و با این جمله که «فرزندم، این عبا برای تو زیاد است» او را متقاعد ساخت که آن را فروخته، با پولش سه عبای متوسط برای خود و دو طلبة دیگر تهیه نماید.
در مقام زهد ایشان، همین بس که امام خمینی (ره) وقتی به یاوه گوییهای پسر رضاخان پاسخ می‎دهد. با اشاره به زهد آیة الله حائری چنین می‎فرماید:
«ما مفت خوریم! ... مایی که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری ما از دنیا می‎رود، همان شب آقازاده‎های ایشان شام ندارند، مفت خوریم!‌یا آنها که بانکهای خارج را پر کرده‎اند و باز دست از مملکت برنمی‎دارند مفت خور نیستند!».[14]
در جای دیگر حضرت امام (ره) در خصوص زندگی زاهدانه استاد معظم خود فرموده است:
«جناب استاد معظم و فقیه مکرّم حاج شیخ عبدالکریم یزدی حائری - که از سال 1340 تا سال 1355 ریاست تامّه و مرجعیّت کامله قطر شیعه را داشت همه دیدیم که چه سیره‎ای داشت. با نوکر و خادم خود همسفره و هم غذا بود و روی زمین می‎نشست.»[15]
از دیگر ویژگیهای روحی آیة الله حائری اینکه اخلاق بسیار در معاشرت با مردم داشت وی کم حرف بود و با مردم با مهربانی و ملایمت رفتار می‎کرد و در برخورد با طلاب جوان حال و روحیّه آنها را مراعات می‎نمود و همواره چهره‎ای بشاش و بر لبهایش تبسّم داشت.
گاهی در دمادم سحر برای سرکشی و شناخت طلاب پرکار و سحرخیز، راهی مدارس می‎شد و در رفع مشکلات مالی و رفاهی آنان همواره تلاش می‎کرد. بارها می‎شد که به صاحبان مغازه‎های اطراف حرم مراجعه می‎کرد و بدهی طلابی را که از آنها جنس نسیه برده بودند، ادا می‎نمود.
بردباری
صبر و بردباری یکی دیگر از خصوصیات روحی آیة الله حائری در مقابل مشکلات بود که از وی رادمردی پر استقامت ساخته بود. ایشان در مقابل حوادث و مسائل سیاسی در اوایل شکل گیری حوزه که مصادف با روی کار آمدن رضاخان پهلوی و به دنبال آن ماجرای کشف حجاب بود همواره صبر و بردباری را پیشة خود ساخت و حراست از حوزة علمیّة نوپا را که انهدام آن در رأس توطئة‌ دشمنان دین بود، تلاش بسیاری نمود و همواره می‎فرمود: «من حفظ حوزه علمیه را اهم می‎دانم.» آیة الله حائری در ماجرای کشف حجاب بارها با رضاخان برخورد و ستیز نمود.
معروف است که: پس از ماجرای کشف حجاب و کشتار مسجد گوهرشاد ایشان هیچ گاه حال و روز خوشی نداشت و این اندوه را تا پایان عمر در دل داشت.
وفات
آیة الله حائری پس از عمری تلاش و تحمل رنج و مشقت، در 81 سالگی، در 17 ذیقعده 1355 هجری ق (1315 هجری ش) به دیار ابدی شتافت و در جوار مرقد مقدس حضرت معصومه علیهاالسلام به آغوش خاک سپرده شد.

---

[1] . مجله حوزه، ش 12، سال 64؛ فصلنامه یاد، ش 4، سال 65.
[2] . یادداشتهای مرحوم آیت الله شیخ مرتضی حائری (فرزند بزرگ ایشان).
[3] . تاریخ یزد، عبدالحسین آیتی، ص 428.
[4] . آیت الله موسس، کریم جهرمی، ص 31، به نقل از یادداشتهای مرحوم آیت الله شیخ مرتضی حائری.
[5] . همان، ص 30.
* . حائر در لغت به گودالی گفته می‎شود که در آنجا آب جمع می‎شود. از این رو زمین کربلا را حائر می‎خوانند. (مجمع البحرین،‌ مادة حار).
[6] . فصلنامه یاد، ش 17.
[7] . ر.ک: آشنایی با حوزه‎های علمیه شیعه، سیّد حجه موحّدی ابطحی، ج 1، ص 291.
[8] . گنجینة دانشمندان، ج 1، ص 32.
[9] . سوره یوسف، آیه 93؛ یعنی «پدر : و همه کسان خود را نزد من بیاورید».
[10] . گنجینة دانشمندان، ج 1، ص 287.
[11] . آشنایی با حوزه‎های علمیه، ص 128.
[12] . آیة الله مؤسس، ص 103.
[13] . ر.ک: گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 290. (در این کتاب نام 81 شاگرد آیت الله حائری ذکر شده است).
[14] . صحیفه نور، ج 16، ص 92.
[15] . چهل حدیث، امام خمینی، ص 97.

http://andisheqom.com/fa/Article/View/9653/آیت-الله-شیخ-عبد-الکریم-حائری/?SearchText=فشارکی&LPhrase=