برگزیده‌هایی از نهج البلاغه
دوشنبه, ۲ مهر ۱۳۹۷، ۰۵:۲۹ ق.ظ
100. شرح خطبة اول نهج البلاغه (اول الدین معرفته و کمال معرفته التصدیق به)
تألیف: ملا محمد کاظم، معروف به «آخوند خراسانی» (1255 ـ 1329 هـ) صاحب کتاب «کفایة لأصول».
وی این شرح را تقریر کرده و شاگردش شیخ عبدالرسول اصفهانی داماد شیخ محمد بن مولی علی محمد طالقانی نوشته است و از روی خط او سید هادی ابن سید عباس بن سید محمد فشارکی (متوفی 1354 هـ) استنساخ کرده است و نسخة اخیر در کتابخانة شیخ محمد رضا فرج الله در نجف اشرف موجود بود.[13]
برگزیده‌هایی از نهج البلاغه
بازدید : 17
1. مطلع الصباحتین و مجمع الفصاحتین = مجمع البحرین و مطلع السعادتین
تألیف: ابو سعادات اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد بن محمد بن هبة الله ابن حمزة اصفهانی، ملقّب به «شفرویه» (متوفای 635 یا 640 هـ ق) عالم فاضل و محقق عالیقدر که از مشایخ سید رضی الدین ابن طاوس حلّی و خواجه نصیر الدین طوسی و کمال الدین ابن میثم بحرانی و از تلامذ، عماد الدین ابوالفرج علی بن سعید بن هبة الله قطب راوندی بوده است. دارای تألیفاتی است از جمله: 1. شرح الولاء فی شرح الدعاء؛ 2. الفائق علی الأربعین؛ 3. توجیه السؤوالات فی حل الإشکالات؛ 4. جامع الدلائل و مجمع الفضائل؛ 5. فضیلة الحسین و فضله و مصیبته و قتله.
امّا در کتاب مورد بحث مؤلف کلمات قصار پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ را در رابطه با حکم و مواعظ از دو کتاب جمع آوری کرده است،[1] یکی نهج البلاغه و دیگری کتاب «الشهاب فی الحِکَم و الاداب» قاضی قضای (454 م) که حاوی یک هزار و دویست حدیث شریف نبوی ـ صلّی الله علیه و آله ـ در آداب و امثال و مواعظ و وصایا می‌باشد و مکرر چاپ شده است. قسم اول کتاب «مطلع الصباحتین» در کتابخانة سلیمانیة استانبول، حمیدیه به شمارة 1447 موجود است.[2]
2. اکسیر السعادتین
مؤلف: همان شیخ اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی، ابوالسعادات ملقب به «شفرویه» مؤلف در این کتاب بسیاری از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ را جمع کرده است چنان که صاحب ریاض العلماء ذکر نموده است.[3]
صاحب «الذریعة» احتمال داده است کتاب «اکسیر السعادتین» همان کتاب «مجمع البحرین و...» باشد که به دو نام نامیده شده است[4] ولی صاحب اعیان الشیعة از هر دو کتاب اسم برده است و معلوم می‌شود که مرحوم شیخ اسعد دو کتاب منتخب از نهج البلاغه داشته است.[5]
3. الطرائف
منتخب از نهج البلاغه، مؤلف معلوم نیست و یک نسخه از آن در کتابخانة غرب در همدان به شمارة 5356 موجود است.[6]
4. المختار المنتخب من نهج البلاغه
مؤلف: عبدالقادر به مقدار یک دهم، نهج البلاغه را تلخیص کرده ولی خطبه اول و پایان آن خطبه اول نهج البلاغه و خاتمة آن است. اول آن این چنین است:
«الحمد لله... القاصر عبدالقادر: اخترت و انتخبت مما اختار السید رحمه الله من کلام امیر المؤمنین ... من الخُطب و الکتب و الوصایا و الحِکَم ... و قد فرغت من تسوید هذا المختار المنتخب یوم الأحد رابع عشر من شهر محرم الحرام سنه 1118 فی دار السلطنة اصفهان فی مدرسة مقرب الخاقان آقا کمال».
یک نسخه از آن در کتابخانة آستان قدس در مشهد به شماره 14379 موجود است.[7]
5. طرائف الحکمة و بدائع المعرفة
تألیف: سید محمد تقی ابن امیر مؤمن حسینی قزوینی متوفای 1270 هـ ق از ارکان اسلام و دعائم دین و از نوابغ علمای زمان خود بود و ید طولانی در علوم غریبه داشت و مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی شرح حال وی را در کتاب «الکرام البررة» آورده است.[8] از جمله تألیفات او همین کتاب را شمرده است و گفته: آن را در کتابخانة مولی محمد علی خوانساری دیده‌ام و در «الذریعة» گوید: کتاب چنین آغاز شده است: «الحمد لله الذی علّم بالقلم علّم الإنسان ما لم یعلم...» تا آنجا که گفته: «جمعت فیه طرائف الحکمة و جوامع الکلم من کلام امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ المثمرة و بدائع المعرفة و اعتمدت علی ما فی نهج البلاغة...» عناوین آن طریقه، بدیعه و آخر آن: (بدیعة فی احوال الموت..) و در سال 1235 از آن فارغ شده است و قبلاً گفتیم وی شرح فارسی بر نهج البلاغه دارد که آن را در سال 1268 نوشته است.[9]
طرائف حواشی زیادی دارد که خود مؤلف به عنوان تعلیقه تدوین نموده و سپس همة کتاب را شرح کرده است. نسخة خطی «طرائف الحکمة» در کتابخانة مسجد اعظم قم به شماره 3781 موجود است.[10] امّا شرح آن در کتابخانة آیت الله مرعشی در قم، به شماره 134 وجود دارد.[11]
6. منتخب نهج البلاغه
تألیف: سید محمد علی بن سید میرزا محمد حسینی شاه عبدالعظیمی نجفی، (1258 ـ 1334) فقیه ماهر و عالم جلیل و اخلاقی کامل مهارت فوق العاده‌ای در اخبار عامه و خاصه داشت.
علامه تهرانی شرح حال وی را در کتاب «نقباء البشر» نوشته و برخی از تألیفاتش را نیز شمرده است[12] و به این کتاب در «الذریعه» در دو جا اشاره کرده و گفته است: در حال حیات مؤلف در نجف اشرف چاپ شده است.[13]
7. خلاصه نهج البلاغه
تألیف: سید قطب علی شاه، و در پاکستان چاپ شده است.[14]
8. منتخب نهج البلاغه، مواعظ اهل الإسلام
تألیف: سید حسین بن نصر الله بن صادق عرب باغی موسوی ارومی تبریزی (1294 ـ 1369) صاحب تألیفات زیاد. خطبه‌هایی است که مؤلف از نهج البلاغه انتخاب و به فارسی ترجمه کرده و در نماز جمعه در ارومیه همین خطبه‌ها را می‌خواند.
شرح حال او را علامة تهرانی در «نقباء البشر» نوشته و بعضی از کتابهای چاپیش را هم شمرده است از جملة آنها: منتخب نهج البلاغه است.[15] و در «الذریعة» گفته کتاب مزبور در حال حیات مؤلف چاپ شده بود.[16]
9. تلخیص نهج البلاغه
و ترجمة آن به زبان ایتالیایی، از مرکز ثقافی ایرانی در واتیکان انتشار یافته است.
10. الدرّة البیضاء
تألیف: سید حسین مدرس واعظ اصفهانی قمشه‌ای، معاصر. منتخباتی است از نهج البلاغه که مؤلف با شعر فارسی شرح کرده است. و در چاپخانة زیبا در اصفهان سال 1383 هـ چاپ شده است.
11. منتخب نهج البلاغه
تألیف: میرزا محمد بن محمد تقی مشهدی در عهد عالمگیر سال 1172 هـ اول آن چنین است: (ما اعظم اللهم ما نری من خلقک و ما اصغر عظیمة فی جنب ما غاب عنا من قدرتک...) و اول دیباچه: (بهترین کلامی که به شادابی درر کلماتش تیغ زبان را آبگیری توان نمود).
نسخة آن در کتابخانة آستان قدس رضوی موجود است.
12. سخنان علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه
تألیف: فضل الله کمپانی، معاصر، گزیده‌هایی از نهج البلاغه و ترجمة آنها به فارسی در سال 1394 در تهران چاپ شده است.
13. مختارات من نهج البلاغه
انتخاب کننده: استاد سمیح عاصف الزین. مبوّب و ترجمه به زبان فرانسه کرده است و آن را «دار الکتاب اللبنانی» در بیروت چاپ کرده است.
14. مختارات من نهج البلاغه
تألیف: استاد سمیح عاصف الزین لبنانی، معاصر، انتخاب از نهج البلاغه و تبویب و ترجمة آن به زبان انگلیسی و آن «دار الکتاب اللبنانی» در بیروت چاپ کرده است.
15. منتهب نهج البلاغه
نویسنده، درویش فرج بن محمد صفی اردبیلی سنة 1070 هـ شاید انتخاب کننده هم او باشد. در فهرست کتابخانة فرهنگ اصفهان به شمارة 3282/2 ثبت شده است.[17]
16. منتخب نهج البلاغه
نسخه‌ای از آن در ضمن مجموعة ادبی که در قرن هفتم نوشته شده به علامت کتابخانة امیرکبیر ناصر الدین حسین بن محمد بن علی جعفری طغرائی، پیدا می‌شود و در کتابخانة عارف حکمت در مدینة منوّره به شماره 271، ادب موجود است.[18]
17. منتخب نهج البلاغه
مؤلف: احمد علی بابائی، تلخیص و ترجمه به زبان فرانسه.
و آن را کتابخانة امیر در تهران در سال 1392 هـ چاپ کرده است. و ترجمة منتخب نهج البلاغه به نظم و نثر فارسی در سال 1351 ش چاپ شده است.
18. منتخب نهج البلاغه
تألیف: حاج قاسمی. با مقدمة شیخ حسن سعید تهرانی.
و آن حِکَم و کلمات قصار امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ است همراه ترجمة فارسی و فرانسه که آن را انتشارات کتابخانة مدرسة چهل ستون در تهران در سال 1400 هـ منتشر ساخته است.
19. نگرش و نگارشی از نهج البلاغه (سخنان درخشان امام علی ـ علیه السلام ـ )
تألیف: هادی خاتمی بروجردی، معاصر، منتخباتی از نهج البلاغه و ترجمة آنها به فارسی در سال 1402 هـ در تهران چاپ شده است.
20. نهج البلاغه مین حضرت علی لی فرمایا (اقوال علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه)
تألیف: سید رفعت امام، زیدی نسب پاکستانی. منتخباتی از نهج البلاغه در لاهور سال 1388 هـ در 160 صفحه توسط مطبوعات (امام آکادمی) چاپ شده است.
21. هزار گوهر
تألیف: سید عطاء الله محدبی، معاصر، هزار کلمه از کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ آنها را از نهج البلاغه استخراج کرده و به ترتیب حروف تهجّی مرتب ساخته و با نظم و نثر به فارسی ترجمه نموده است. دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران 1408 هـ چاپ کرده است.
22. پندهای کوتاه از نهج البلاغه
کلمات قصار برگزیده از نهج البلاغه. هیأتی در مؤسسه بنیاد نهج البلاغه برگزیده و به فارسی ترجمه کرده است و در سالهای 1403 و 1404 و 1406 و 140، و 1408 و 1409 هـ در تهران مکرر چاپ شده و آن را خانة فرهنگ اسلامی در کراچی هم در سال 1410 هـ چاپ کرده است و همین کتاب را بنیاد بعثت در تهران به انگلیسی ترجمه و در سال 1410 هـ منتشر ساخته است.
23. منتخبات من نهج البلاغه
تألیف: سید علی احسن هندی بنکالی، و آن را به لغت بنکالی ترجمه نموده و در «دکا» مرکز بنگلادش، سال 1988 م، چاپ کرده است.
24. منتخباتی از نهج البلاغه
مترجم: حسین کرمیار به زبان انگلیسی و آن را بنیاد بعثت در تهران در 103 صفحه چاپ کرده است.
25. منتخباتی از نهج البلاغه
تألیف: علامه جلیل، ترجمان کلام الله مؤلف تفسیر شریف المیزان سید محمد حسین طباطبائی تبریزی، نزیل قم متوفای 1402 هـ ق آن را «ویلم جیستیک» به زبان انگلیسی ترجمه کرده و مؤسسة «محمدی تراست» در لندن چاپ کرده است.
[1] . امل الآمل، ج 2، ص 32 و 33؛ ریاض العلماء، ج 1، ص 81؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 573؛ هدیة العارفین، ج 1، ص 205؛ اعیان الشیعة، ج 3، ص 297؛ معجم المؤلفین، ج 2، ص 247.
[2] . مجلة تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 49.
[3] . ریاض العلماء، ج 1، ص 81.
[4] . الذریعة، ج 2، ص 278.
[5] . اعیان الشیعة، ج 3، ص 297؛ معجم المؤلفین، ج 2، ص 247.
[6] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 50.
[7] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 50 و 51.
[8] . الکرام البررة، ج 1، ص 229 ـ 231.
[9] . الذریعة، ج 15، ص 155.
[10] . فهرست کتابخانة مسجد اعظم، ص 287.
[11] . فهرست کتابخانة آیت الله مرعشی، ج 1، ص 154.
[12] . نقباء البشر، ج 4، ص 1531 ـ 1535.
[13] . الذریعة، ج 14، ص 140 و ج 22، ص 442.
[14] . مرآة التصانیف، ص 271.
[15] . نقباء البشر، ج 2، ص 664.
[16] . الذریعة، ج 22، ص 442.
[17] . فهرست، ج 1، ص 342.
[18] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 55.
@#@
26. در مکتب علی ـ علیه السلام ـ
انتخاب کننده مترجم به زبان فارسی، عالم فاضل میرزا عمران علیزاده در سال 1396 هـ در تبریز در 142 صفحه چاپ شده است.
27. بخشی از نهج البلاغه
انتخاب کننده و مترجم: دکتر اسدالله مبشّری. از نهج البلاغه وصیت امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام مجتبی و عهدنامة مالک اشتر را برگزیده و به فارسی ترجمه کرده است و دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران در سال 1396 هـ چاپ نموده است.
28 ـ 29. روائع نهج البلاغه (زیبایی‌های نهج البلاغه)
تألیف: نویسندة معروف مسیحی «جورج جرداق» مؤلف کتاب «الإمام علی» برگزیده‌ای از نهج البلاغه که در بیروت چاپ شده است و آن را محمدرضا انصاری به فارسی ترجمه کرده و به نام «زیبائی‌های نهج البلاغه» نامیده و در تهران چاپ شده است. همان کتاب را به همان نام فخرالدین حجازی نیز در 455 صفحه ترجمه کرده و در سال 1396 هـ ق چاپ شده است.[1]
30. منتخب نهج البلاغه
یک نسخة خطی از آن در کتابخانة ملی پارس به شمارة 443 موجود است.[2]
31. منتخب نهج البلاغه
انتخاب کننده: محمود بن محمد تقی مشهدی. از نهج البلاغه برگزیده و در عهد عالمگیر سال 1172 هـ ق به فارسی برگردانده و نسخة خی آن در کتابخانة امام رضا ـ علیه السلام ـ در مشهد مقدس موجود است.[3]
32. الخُطب المنتخبة للأعیاد و الجمعات
انتخاب کننده: حاج میرزا آقا، ابن کاظم زاهدی، از نهج البلاغه انتخاب کرده و به فارسی ترجمه کرده است و در سال 1376 هـ در تهران چاپ شده است.
33. منتخب نهج البلاغه
خواجه صائن الدین علی بن محمد بن افضل الدین محمد اصفهانی ترکهی متوفای 830 هـ از نهج البلاغه بعضی کلمات قصار را انتخاب کرده و به فارسی ترجمه نموده است.[4]
34. تحفة العابدین
مواعظی که از نهج البلاغه اقتباس شده است.
تألیف: سید مهدی ابن سید صالح طباطبایی حکیم نجفی، متوفای 1312 هـ .[5]
35. الصیاغة من نهج البلاغه
تألیف: شیخ طه یاسین هنداوی. مقیم اهواز. فاضل، ادیب، نویسنده و شاعر.
بعضی از خطبه‌های نهج البلاغه را انتخاب کرده و شرح نموده و به این اسم نامیده است.
مؤلف، کتاب دیگری دارد دربارة صحت انتساب محتوای نهج البلاغه به امیرالمؤمنین در دو جزء که آن را «هذا هو الحق» نامیده است.[6]
36. مستطرفات نهج البلاغه = (المستطرفات فی شرح نهج الهداة)
تألیف: شیخ فخر الدین بن محمد بن علی بن احمد بن طُریح طریحی رماحی مسیلمی نجفی، متوفای 1081 یا 1085 هـ .[7]
37. الروائع
برگزیده‌های ادبی است از نهج البلاغه که آن را «فؤاد افرام بستانی» در بیروت انتشار داده است و آن پنج فصل و هر فصل ده بخش که در مجموع پنجاه بخش انتشار یافته بخش اول از فصل اول: علی بن ابی طالب و نهج البلاغه (به عنوان مقدمه) بعد برگزیده‌های خود را به ابواب و عناوین تقیسم کرده:
باب اول: الحکم و الآراء: الحکم، الآراء، القضاء و القدر، الإیمان و الکفر و الشک و الإستغفار، الإنسان، المراة، قوام الدنیا، صفة الزاهدین، مدح الدنیا.
باب دوم: الرسائل و الوصایا، الکتب، الوصایا، العلم و المال.
باب سوم: الخطب و الإدعیة، و مکرر در بیروت در تیراژ وسیع چاپ شده است.
38. شرح النهج = (شرح خطبة همام من النهج)
تألیف: فاضل شریف میر آصف قزوینی متوفای 1136 هـ .
شرح خطبة همام از نهج البلاغه است.[8]
39. شرح النهج = (ترجمه عهدنامة مالک اشتر)
تألیف: میرزا محمد ابراهیم نواب تهرانی ملقب به «مدایح نگار» (بدایع نگار)[9] ابن محمد مهدی نواب (متوفای 1299 هـ) عالم ادیب و مورخ فاضل و محدث متبحر، و دارای تألفات زیاد از جمله: 1. فیض الدمع، در مقتل امام حسین ـ علیه السلام ـ که در سال 1286 هـ چاپ شده؛ 2. خسروی نامه؛ 3. عقد اللئالی در تاریخ؛ 4. ترجمة عهد الإمام امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ الی مالک اشتر. مؤلف عهدنامة امام را به زبان فارسی شرح و ترجمه کرده و از آن در سال 1273 فارغ شده است.
مرحوم نواب اهل خیر بود و به پخش و نشر کتب دینی علاقمند بود و کتاب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در سال 1271 هـ به امر ایشان در تهران چاپ گردید.[10]
40. شرح خطبة همام
مؤلف: میرزا ابوالقاسم ابن میرزا احمد شیخ الإسلام اصطهباناتی. معاصر.[11]
41. شرح خطبة شقشقیّه
مؤلف: شیخ میرزا ابوالمعالی ابن علامه حاج محمد ابراهیم کلباسی خراسانی اصفهانی متوفای 1315 هـ در کتاب «البدر التمام» ذکر کرده است.[12]
42. دستور حکمت
مؤلف: شیخ احمد بن حافظ عقیلی ادیب کرمانی مؤلف کتاب «سالارنامه» .
دستور حکمت، شرح فارسی عهدنامة مالک اشتر که به دستور «علاء الملک سید محمود خان طباطبائی تبریزی» تألیف کرده و در سال 1321 هـ ق چاپ شده است.[13]
43. دستور حکومت
ترجمه و شرح عهدنامة امیرالمؤمنین به مالک اشتر.
مؤلف شیخ محمدعلی واعظ ابن علی اصغر تهرانی، معروف به «همت آبادی».
مقالهای را زیر عنوان «مقالة فی الکفر» پایان بخش کتابش قرار داده که در رد کتاب موسوم به «مقالة فی الإسلام»[14] است.
44. دستور حکومت = (دستور حکمت)
ترجمه عهدنامة مالک اشتر. مؤلف: میرزا محمد علی خان بن میرزا محمد حسین خان ذکاء الملک معروف به «فروغی اصفهانی» و در ایران چاپ شده است.[15]
45. دستور حکمت (و دستور حکومت)
ترجمة عهدنامه مالک اشتر (فارسی) از احمد بن حافظ عقیلی کرمانی متخلص به «ادیب» متوفای 1329، و این کتاب در سال 1321 هـ ق چاپ شده است، خطبة آن از «ذکاء الملک فروغی» است.[16]
46. دستور حکومت (ترجمه عهدنامه مالک اشتر)
(فرانسه) از سرهنگ صادقیان در سال 1335 چاپ شده است.[17]
47. دستور حکومت = (ترجمة عهدنامه مالک اشتر)
(انگلیسی) از سید باقری در سال 1335 چاپ شده است.[18]
48. دستور حکومت
ترجمه و شرح مالک اشتر (فارسی) نوشتة شیخ محمد علی واعظ همت آبادی، چاپ شده است.[19]
49. تحفة الولی
شرح و ترجمه عهدنامه مالک اشتر.
تألیف: مولی محمد حسین ابن احمد بن محمد بن سمیع یزدی و در سال 1227 هـ در مشهد به امر والی آن جا شاهزاده «ولی میرزا» تألیف کرده است و اول آن چنین آغاز شده است: (طرازنده اورنک پادشاهی ممالک وسیعه سخن طرازی) و نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌های کربلا دیده شده است.[20]
50. آداب الملوک
فارسی در شرح عهدنامة مالک اشتر.
تألیف: سید میرزا رفیع الدین نظام العلماء ابن میرزا علی اصغر بن میرزا رفیع بن میرزا ابوطالب وزیر ابن میرزا سلیم نائب الصدارة طباطبائی تبریزی (متوفای 1326 هـ) و در سال 1320 در 323 صفحه چاپ شده است.[21]
51. ترجمة الکلمات القصار
ترجمة میرزا احمد علی سپهر (مورخ الدوله) نزدیک 700 کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ را به فارسی و فرانسه ترجمه کرده و در سال 1312 در تهران چاپ شده است.[22]
54. شرح النهج، شرح بعض کلمات قصار نهج البلاغه
تألیف: ملا اسماعیل نهج البلاغه محمد حسین مازندرانی اصفهانی خاجوئی متوفای 1173 هـ عالمی جامع و از اکابر فقها و متکلمین امامیه در عهد نادری بود که به حسن اخلاق وعزت نفس و اخلاص به ائمة هدی ـ علیهم السّلام ـ و عدم اعتناء‌به صاحبان پول و مقام شهرت داشت و از کسانی که علم را وسیلة مقاصد دنیوی می‌نمودند، بسیار تنفر داشت. به همین جهت در نظر عامّة مردم احترام داشت حتی نادرشاه با آن صولت و سطوتی که داشته، به جز او کس دیگری را وقعی نمی‌گذاشت، فقط اوامر و دستورات او را دستور العمل می‌دانست و تألیفات سودمندی دارد از جمله شرح بعضی از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ است.[23] نسخة خطی این کتاب در ضمن مجموعه‌ای در کتابخانة رضوی موجود است و خصوصیات آن در جلد 5 در ص 104 شماره 566 از اخبار مخطوطه ذکر شده است.[24]
53. ترجمة عهدنامة مالک اشتر
(سلوک الولاة = سلوک ولاة العدل = آداب الولاة = رسالة فی سلوک الولاة)
تألیف: علامة مجلسی مولی محمد باقر بن محمد تقی اصفهانی (متوفای 1110 هـ) و آن شرح فارسی عهدنامة مالک اشتر است و در فهرست تصانیف علامه به عنوان ترجمه ذکر شده است. داماد وی میرزا کمال در کتاب «البیاض الکمالی» گفته است نوشتة علامه مجلسی ترجمه مختصری بوده و لکن آن را حاج محمد صالح قزوینی به تفصیل شرح کرده است. بنابراین تألیف قزوینی شرح شمرده می شود.
علامه تهرانی می‌گوید: یک نسخه از آن را به ضمیمة شرح فارسی نامة امام ـ علیه السلام ـ به عثمان بن حنیف والی بصره، اخیراً در کتابخانة امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ دیدم.[25]
54. شرح النهج، شرح خطبة شقشقیه
تألیف: بعضی از متأخرّین. اول آن این چنین است: «الحمد لله الذی ارسل محمداً بالهُدی و دین الحق...» و نسخه‌ای از آن پیش استاد علی خاقانی موجود بود.[26]
55. ترجمة عهد مالک اشتر
تألیف: شیخ محمد هادی بن محمد حسین قائنی، آن را در سال 1323 هـ ق تألیف کرده و در سال 1315 شمسی چاپ شده است و نامبرده کتاب دیگری دارد به نام «ترجمة الأدب الکبیر».[27]
56. شرح النهج
ترجمة فارسی شش نامه و دو خطبه و بعضی کلمات قصار علی ـ علیه السلام ـ در 112 صفحه و آن را بعضی از متأخرین از ناسخ التواریخ استخراج کرده‌اند و نسخة خطی آن در کتابخانة رضوی موجود است.[28]
[1] . کتابشناسی ملی بهار و تابستان 1356، ص 89.
[2] . فهرست، ج 2، ص 39.
[3] . الذریعة، ج 14، ص 147 و ج 22، ص 442.
[4] . الذریعة، ج 14، ص 140.
[5] . مصادر نهج البلاغه، ج 1،ص 256.
[6] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 61، فی رحاب نهج البلاغه.
[7] . الذریعة، ج 21، ص 12.
[8] . الذریعة، ج 14، ص 113.
[9] . المآثر و الآثار، ص 140.
[10] . منتظم ناصری، ج 3، ص 76؛ المآثر و الآثار، ص 186؛ الکرام البررة، ج 1، ص 23؛ الذریعة، ج 4، ص 118 و 119 و ج 4، ص 113.
[11] . الذریعة، ج 14، ص 114.
[12] . الذریعة، ج 14، ص 222.
[13] . الذریعة، ج 8، ص 153 و ج 14، ص 115.
[14] . الذریعة، ج 8، ص 153.
[15] . الذریعة، ج 8، ص 153.
[16] . الذریعة، ج 4، ص 118؛ فهرست مشار، ج 1، ص 1417.
[17] . الذریعة، ج 16، ص 181؛ فهرست مشار، ج 1، ص 1418.
[18] . الذریعة، ج 16، ص 181؛ فهرست مشار، ج 1، ص 1418.
[19] . الذریعة، ج 8، ص 153 و ج 13، ص 374.
[20] . الذریعة، ج 3، ص 480.
[21] . الذریعة، ج 1، ص 29 و 30 و ج 13، ص 274 و ج 13، ص 126؛ فهرست مشار، ج 1، ص 23.
[22] . الذریعة، ج 4، ص 130؛ ج 14، ص 115 و 116.
[23] . ریحانة الادب، ج 2،ص 105 و 106.
[24] . الذریعة، ج 14، ص 116.
[25] . الذریعة، ج 4، ص 119 و ج 14، ص 116.
[26] . الذریعة، ج 14، ص 117.
[27] . الذریعة، ج 4، ص 119 ـ 120.
[28] . الذریعة، ج 14، ص 117 و 118.
@#@
57. شرح النهج
تألیف: مولی محمد تقی، والد علامه مجلسی متوفای 1070 هـ و آن شرح فارسی «خطبة الإستسقاء» است که قسمتی از آن در نهج البلاغه آمده است.[1]
58. شرح النهج (بخش گهرها)
تألیف: شیخ محمد تقی قمی جاپلقی. شرح و ترجمة کلمات قصار علوی به زبان فارسی است و اسم آن «بخش گهرها» و در ایران چاپ شده است.[2]
59. شرح النهج
شرح و ترجمة تعدادی از خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به فارسی.[3]
تألیف: میرزا محمد تقی خان بن محمدعلی، متخلّص به «سپهر» ملقّب به «لسان الملک»، ادیب، مورخ و مؤلف کتاب عظیم «ناسخ التواریخ» متوفای 1297 هـ .[4]
60. شرح النهج
تألیف: مولی محمد تقی بن حسین علی هروی حائری متوفای 1299 هـ و در کتاب خود «نهایة الآمال» ذکر کرده است که این کتاب شرح مفصل خطبة همام در اوصاف متقین است.[5]
61. منظومة عهدنامة حضرت امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به مالک اشتر
ناظم: میرزا جهانگیر خان ناظم الملک حسین مرندی ملقب و متخلص به ضیائی، و در ایران چاپ شده است.[6]
62. شرح النهج
تألیف: میرزا جهانگیر خان ناظم الملک ضیائی (متوفای 1352 هـ).
وصایای سه گانة امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ که در نهج البلاغه ذکر شده به تاریخ 1329 هـ به نظم کشیده و به تفصیل شرح نموده است و در استانبول در همان سال با متن وصایای امام ـ علیه السلام ـ چاپ شده است.[7]
63. شرح النهج
تألیف: شرح محمد حسن بن علی محمدی بجنوردی (متولد 1345 هـ) از کودکی مقیم نجف اشرف بوده و در مدرسة سید یزدی حجره داشت و حافظ قرآن و مقداری از نهج البلاغه بود، ظاهراً هنوز شرح وی به اتمام نرسیده است.[8]
64. نور الیقین (فی شرح خطبة صفات المؤمنین)
تألیف: میرزا حسین شفیعی. خطبة همام را به فارسی شرح و ترجمه کرد و آن را «نور الیقین» نامیده است. و در سال 1372 در ایران چاپ شده است.[9]
65. هدایات الحسام فی عجائب الهدایات للحکام
اسم تاریخی ترجمة عهدنامة مالک اشتر به فارسی است. تألیف ادیب حکیم میرزا محمد حسین بن علی نقی همدانی ـ برادر میرزا محمد واعظ همدانی ـ و آن را در سال 1308 به اسم والی کرمانشاه «زین العابدین حسام الملک» تألیف کرده است و یک نسخه از آن به تاریخ کتاب 1311 هـ در کتابخانة محتشم السلطنة اسفندیاری در تهران موجود است.[10]
66. تقویم الاود و مداواة العمد
تألیف: سید سبط حسن بن سید وارث حسین جایسی لکهنوی (1296 ـ 1354)
و کتاب چنین آغاز شده است: «الحمد لله الوتر الصمد الذی رفع السماء بلاعمد». و آن شرح خطبه‌ای است که اول آن چنین است: «لله درّ فلان فلقد قوم الاود و داوی العمد». و این کتاب که مجموعاً 78 صفحه است در این بحث می‌کند که مراد از «فلان» در آن خطبه کیست؟ و در لکهنو چاپ شده است.[11]
67. هدیة الأمم و مجلة الآداب و الحِکَم
تألیف: حاج محمد صادق معروف به «غازی» ابن حاج محمد علی بن علی محمد بن اللهوردی تبریزی. در سال 1327 هـ تألیف و در همان سال هم چاپ شده است.[12]
68. شرح النهج (شرح عهدنامة مالک اشتر)
تألیف: مولی محمد صالح بن محمد باقر قزوینی روغنی مؤلف شرح کامل نهج البلاغه و آن شرح عهدنامة مالک اشتر به فارسی است و آن را از شرح کامل استخراج نموده و بر هر صفحه اشعار و مطالب سودمندی هم افزوده است و مقدمه‌ای هم بر اول آن اضافه کرده است و ظاهراً در سال 1094 از تألیف آن فارغ شده است و نسخه‌ای از آن در مدرسة سپهسالار سابق و دیگری در کتابخانة محتشم السلطنه اسفندیاری موجود است.[13]
69. منشور الادب الالهی، و دستور العمل کارگاهی
شرح فارسی وصیت امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام مجتبی ـ علیه السلام ـ ومختصر آن را در شرح کامل نیز درج کرده است.
تألیف: مولی محمد صالح روغنی مذکور.[14]
70. کتاب ا خلاق النفسیة فی شرح خطبة الوصیة
شرح فارسی خطبه وصیت امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام مجتبی ـ علیه السلام ـ است.[15]
71. صد کلمه
ترجمه و شرح صد کلمه از کلمات قصار در نهج البلاغه، تألیف: مرحوم حاج شیخ عباس بن محمد رضا محدث قمی و در سال 1353 چاپ شده است.[16]
72. شرح خطبة شقشقیه
تألیف: سید مفتی میر محمد عباس ابن سید علی اکبر شوشتری لکهنوی متوفای 1306 هـ و آن شرح خطبة شقشقیه به زبان فارسی است که در سال 1287 در هند چاپ شده است. در حاشیة این نسخه تعلیقاتی هم به عربی وجود دارد و آن را به امر نوّاب معتمد الدوله مختار الملک سید محمد خان بهادر ضیغم جنگ تألیف کرده است.[17]
73. درّ ثمین
تألیف: عالم فقیه واعظ ادیب شیخ عبدالحسین ابن شیخ محمد طاهر ابن علامه شیخ محسن دزفولی و آن شرح فارسی خطبة همام در وصف متقین است و هر کجا از شرح یک جمله فارغ شده آن را به فارسی به نظم کشیده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانة پسرش شیخ محمد علی معزی مؤلف کتاب «تجدید الدوارس» و «مفتاح التحقیق» موجود است. مؤلف، اشعاری جالبی هم دارد که در «مخزن الدرر» ذکر شده است و تخلّص وی در آن «بهار» است.[18]
74. شرح خطبة قاصعه
شرح خطبة قاصعه به زبان فارسی است.
و مؤلف آن مولی عبدالکریم بن محمد یحیی قزوینی معاصر شاه سلطان حسین صفوی متوفای 1136 هـ می‌باشد که تمام آن را در کتاب خود «نظم الغرر» در باب 15 آورده است.[19]
75. نظم الغرر و نضد الدرر
تألیف: عبدالکریم بن محمد یحیی بن محمد شفیع قزوینی معاصر شاه سلطان حسین صفوی (1101 ـ 1135) مؤلف در این کتاب نظم «غررالحکم و درر الکلم» آمدی را تغییر داده و تمام کلمات قصار نهج البلاغه را هم بر آن افزوده و شرح کرده است. و مجلدات این کتاب ارزشمند به طور پراکنده در کتابخانه‌های مختلف ایران یافت می‌شود.[20]
76. محفظة الأنوار
تألیف: سید عبدالله ابن ابوالقاسم ابن علم الهدی عبدالله بلادی بهبهانی بوشهری (1291 ـ 1372) شرح فارسی کلماتی است که از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ از نهج البلاغه برگزیده و در سال 1343 هـ چاپ شده است.[21]
77. شرح النهج
تألیف: شیخ محمد علی بن ابی طالب مشهور به علی بن ابیطالب حزین زاهدی گیلانی اصفهانی متوفی در بنارس هند سال 1181 هـ و آن شرح و ترجمه به فارسی بعضی از خُطب نهج البلاغه است.[22]
78. تفسیر الخطبة الشقشقیّة
تألیف: «شریف مرتضی علم الهدی علی بن حسین موسوی» (متوفای 436 هـ).
و آن را «شیخ ابوالحسن محمد بن محمد بصروی» در فهرست تصانیف سید مرتضی ذکر کرده است.[23]
79. شرح النهج
تألیف: «خواجه صائن الدین علی بن محمد بن أفضل الدین محمد ترکه» (متوفای 830 هـ).
شرح حال وی را صاحب ریاض نوشته و گفته است: تألیفات وی زیاد است از جمله شرح و ترجمة بعض کلمات امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ از نهج البلاغه به زبان فارسی است.[24]
80. التوضیحات التحقیقیة در شرح خطبة شقشقیه
تألیف: «سید علی اکبر ابن سید محمد سلطان العلماء لکهنوی» (متوفای 1326 هـ).
شرح حال وی را سید علی نقی نقوی در «مشاهیر علماء الهند» نوشته است.[25]
81. شرح النهج
تألیف: «امیر علی شیر بن گنجینة بهادر نوائی جغتائی هروی» ملقب به «نظام الدین» (841 ـ 906 هـ).
وزیر «سلطان حسین میرزا بایقرای گورکانی» (875 ـ 911) آثار قلمی و تألیفات نوائی زیاد است و به زبان ترکی و فارسی هر دو کتاب نوشته و شعر گفته است و در کتاب «تحفه سامی» صفحه 180 غیر از پنج دیوانش شانزده کتاب بر او شمرده است و گفته: «نوائی» کلمات قصار «علوی» را به نظم کشیده و برای هر کلمه یک رباعی سروده است.[26]
82. شرح النهج
شرح خطبة شقشقیه. تألیف: «تاج العلماء سید علی محمد ابن سلطان العلماء سید محمد بن دلدار علی نصیر آبادی» (متوفای 1312 هـ) «سید علی نقی نقوی لکهنوی» در «مشاهیر علماء الهند» گفته است.[27]
83. شرح النهج به فارسی
ترجمه و شرح و توضیحات عهدنامة امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ به مالک اشتر.
تألیف: «مولی محمد کاظم بن محمد فاضل مشهدی مدرس و خادم حرم رضوی». و آن را به درخواست «اعتماد الدوله شاه قلی خان» نوشته است. نسخة آن ضمن مجموعه‌ای در کتابخانة آستان قدس موجود است و تاریخ کتابت آن 1377 هـ می‌باشد.[28]
84. اساس السیاسة فی تأسیس الریاسة
تألیف: واعظ ماهر، شهیر به «سلطان المتکلمین»، «شیخ د ابن موسی اسماعیل بن عبدالعظیم بن محمد باقر کجوری مازندرانی» نزیل تهران (متوفای 14 شعبان 1353 هـ ) و آن شرح عهدنامة امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ به «مالک اشتر» است و نسخة آن پیش فرزندش مشهور به «ملک المتکلمین اخلاقی» موجود است.[29]
85. شرح النهج
و آن ترجمة عهدنامة «مالک اشتر» به نظم ترکی است و در سال 1304 هـ در اسلامبول چاپ شده است. ناظم «محمد جلال الدین» و شاید از علمای عامّه است.[30]
86. شرح النهج
تألیف: «شیخ محمد قوام الدین بن حبیب الله قمی». شرح کلمات قصار امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ .[31]
87. شرح النهج
شرح نزدیک به صد کلمه از کلمات قصار که در نهج البلاغه ذکر شده است.
تألیف: «شیخ محمد بن نصار حویزی»، معاصر «شیخ بهائی» مؤلف کتاب «الإمامة» که نسخه‌ای از آن در کتابخانة حسینیة شوشتریها در نجف اشرف موجود است و شرح مذکور را به آخر آن ملحق کرده است.[32]
[1] . الذریعة، ج 14، ص 118.
[2] . الذریعة، ج 14، ص 119.
[3] . الذریعة، ج 14، ص 119.
[4] . ریحانة الادب، ج 5، ص 119.
[5] . الذریعة، ج 14، ص 120.
[6] . ریحانة الادب، ج 5، ص 120.
[7] . الذریعة، ج 14، ص 122.
[8] . الذریعة، ج14، ص 123.
[9] . الذریعة، ج 14، ص 124.
[10] . الذریعة، ج 14، ص 125؛ ج 25، ص 163.
[11] . الذریعة، ج 14، ص 126 و ج 4، ص 395 و 396.
[12] . الذریعة، ج 14، ص 128 و ج 25، ص 206.
[13] . الذریعة، ج 14، ص 129.
[14] . الذریعة، ج 14، ص 129.
[15] . الذریعة، ج 14، ص 129.
[16] . الذریعة، ج 14، ص 130.
[17] . الذریعة، ج 14، ص 130.
[18] . الذریعة، ج 14، ص 131.
[19] . الذریعة، ج 14، ص 133.
[20] . الذریعة، ج 24، ص 218.
[21] . الذریعة، ج 24، ص 134.
[22] . الذریعة، ج 14، ص 135.
[23] . الذریعة، ج 4، ص 348 و ج 14، ص 137.
[24] . الذریعة، ج 4، ص 140.
[25] . الذریعة، ج 4، ص 141 و ج 4، ص 499.
[26] . الذریعة، ج 14، ص 142؛ ریحانة الأدب، ج 6، ص 238 ـ 241.
[27] . الذریعة، ج 14، ص 142.
[28] . الذریعة، ج 14، ص 144.
[29] . الذریعة، ج 2، ص 7 و ج 14،ص 146.
[30] . الذریعة، ج 14، ص 144.
[31] . الذریعة، ج 14، ص 146.
[32] . الذریعة، ج 14، ص 147.
@#@
88. دراسات النهج (شرح عهدنامة مالک اشتر)
تألیف: «شیخ محمد مهدی ابن شیخ عبدالکریم شمس الدین عاملی». و در سال 1376 هـ در نجف اشرف چاپ شده است.[1]
89. نغمة الهی
تألیف: «محیی الدین شیخ مهدی بن ابی الحسن بحرانی قمشه‌ای، تهرانی» به تخلّص «الهی» مدرس در معقول. و آن شرح خطبة همام در وصف متقین است و آن را با شعر فارسی شرح کرده و آن چاپ شده است.[2]
90. رموز الإمارة
تألیف: «میرزا احمد» مشهور به «وقار» ارشد اولاد «میرزا محمد شفیع» متخلّص به «وصال» شاعر شهیر شیرازی (1232 ـ 1298 هـ) مدفون در مزار شاه چراغ. و آن شرح عهدنامة مالک اشتر به شعر فارسی است. در اول منظومة خود اسم «معتمدالدوله و فرهاد میرزا» را آورده است. در شیراز به سال 1331 در چاپخانة محمدیه چاپ شده است.[3]
91. شرح النهج (شرح خطبة شقشقیه)
تألیف: «شیخ مولی هادی بنابی» شارح خطبة زینبیّه.[4]
92. شرح عهد مالک الأشتر (به فارسی)
تألیف: «علامه شیخ هادی ابن موسی حسین بن محسن ابن عبدالله بن محسن بن حسین بیرجندی» (1277 ـ 1319 هـ) و در سال 1355 هـ در تهران به طبع رسیده است.[5]
93. روض المنی فی المختار من قصار کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
شرح کلمات قصار امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ که در آن اشعار و احادیث و حکایات مناسب هم ذکر شده است.
تألیف: «سید علی اکبر بن رضی ابن محمد تقی رضوی قمی برقعی» (متولد 1317 هـ).[6]
94. دُرر الکلم (ترجمة کلمات قصار امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ (فارسی).
تألیف: «سید علی اکبر برقعی» متخلّص به «کاشف» و مؤلف کتاب دیگر در همین موضوع به نام «روض المنی» در شمارة قبل از آن اشاره شد.[7]
95. کشف السحاب فی شرح الخطبة الشقشقیة
تألیف: «ملاح حبیب الله بن علی مدد بن رمضان کاشانی» (متوفای 1340 هـ) از علمای امامیة قرن چهاردهم. زاهد و متقی و عرفان مسلک دارای اخلاق حمیده بود.[8]
96. التقاط الدُرر (منتخب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید)
تألیف: «محمد بن حاج قنبر کورعلی مدنی کاظمی» (حدود سال 1300 فوت کرده است.) و از تألیف آن سال 1283 فارغ شده است و از شرح ابن ابی الحدید هر آن چه راجع به اخلاق و حکم و آداب بوده، استخراج کرده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانة «سید حسن صدر»[9] موجود بود.
97. منتخب وصایا امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در حِکَمه
با حروف تهجی تنظیم شده و در آخر آن وصیت امام به فرزندش امام حسین ـ علیه السلام ـ آمده است و یک نسخه از آن به خط نستعلیق به قلم «میر قاسم قره‌باغی» به تاریخ 911 هـ در کتابخانة «خدیویة مصر» موجود است که در حواشی آن تعلیقاتی به فارسی نوشته شده است.[10]
98. شرح الکلمات المائة
(منهاج العارفین فی شرح کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ ) که شرح صد کلمه از کلمات قصار امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ است.
تألیف: «شیخ کمال الدین میثم بن علی بحرانی» (متوفای 679 هـ) مؤلف سه شرح: (کبیر، متوسط و صغیر) بر نهج البلاغه دارد که اول آن چنین آغاز شده است: «یا ذا الجلال یا حیّ یا قدُّوس یا سلام».[11]
99. شرح الخطبة الشقشقیّة
تألیف: میرزا محمد ابن شاه ابوتراب محمد علی حسینی یا حسنی معروف به «گلستانه»، ملقب به «علاء الدین» (متوفای 1110 هـ ) در اوائل آن به کتابش «حدائق الحقایق = بهجة الحدائق» احاله کرده و گفته: شکایت امیرمؤمنان را به طور کامل آورده‌ام به طوری که در جای دیگر پیدا نمی‌شود و گویا این شرح مکمّل کتاب «حدائق» او است و لیکن در اواسط خطبه قطع کرده است و نسخه‌ای از آن دیده شده که تاریخ کتابت آن 1246 هـ بوده است.[12]
100. شرح خطبة اول نهج البلاغه (اول الدین معرفته و کمال معرفته التصدیق به)
تألیف: ملا محمد کاظم، معروف به «آخوند خراسانی» (1255 ـ 1329 هـ) صاحب کتاب «کفایة لأصول».
وی این شرح را تقریر کرده و شاگردش شیخ عبدالرسول اصفهانی داماد شیخ محمد بن مولی علی محمد طالقانی نوشته است و از روی خط او سید هادی ابن سید عباس بن سید محمد فشارکی (متوفی 1354 هـ) استنساخ کرده است و نسخة اخیر در کتابخانة شیخ محمد رضا فرج الله در نجف اشرف موجود بود.[13]
101. نصایح الملوک و آداب السلوک
شرح عهدنامة امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ به مالک اشتر.
تألیف: «مولی ابوالحسن شریف عاملی غروی اصفهانی» (متوفای 1138 هـ) صاحب کتاب «الأنساب» و غیره. کتاب چنین آغاز شده است:
«حمد بی‌حد و ثنای بی‌عدد قادری را رواست» و آن را به اسم «سلطان حسین صفوی» (1135 هـ) تألیف کرده است. کتاب دارای مقدمه و پنج باب است و یک نسخه از آن به تاریخ کتابت 1118 هـ در (سپهسالار سابق) موجود است.[14]
102. التحفة السلیمانیة
ترجمة عهدنامة مالک اشتر به فارسی.
تألیف: «سید ماجد بن محمد حسینی بحرانی» آن را به اسم «شاه سلیمان صفوی» (متوفای 1106 هـ) تألیف کرده و در سال 1301 هـ در ایران چاپ شده است.[15]
103. الراعی و الرعیة
در شرح عهدنامة امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به عامل خود «مالک اشتر» هنگامی که او را به مصر فرستاد شرح مبسوط تحلیلی است که قوانین جدید و قواعد حکومت اسلام مورد مقایسه قرار گرفته است و کتاب؛ حقّاً در موضوع خود بی‌نظیر است و در سال 1358 هـ در نجف چاپ شده است. تألیف: حقوقدان معاصر: «توفیق الفکیکی بغدادی محامی» (1321 ـ 1389 هـ).[16]
104. فرمان مبارک شرح عهدنامة امیر المؤمنین، فارسی، مطبوع
تألیف: نویسندة فرزانه مرحوم «جواد فاضل لاریجانی» (متوفای 1380 هـ).
105. شرح عهد امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
تألیف: «میرزا حسن بن سید علی موسوی قزوینی» (1319 ـ 1358 هـ) آن را در 21 فصل تنظیم نموده و نزدیک به 5000 هزار بیت است و آن جلد دوم کتابش (تاریخ مصر قدیم) است.[17]
106. شرح عهد امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
تألیف: «میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی» (متوفی 1302 هـ) صاحب «قصص العلماء» از علمای اوائل قرن چهاردهم هجری می‌باشد، تألیفات متنوعی دارد که فهرست همة آنها را در کتاب قصص العلمای خود نگاشته است و از جملة آنها همین شرح عهد امیرالمؤمنین به «مالک اشتر» است.[18]
107. شرح عهد امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
تألیف: «شیخ هادی بن محمد حسین قائینی بیرجندی» فارسی و در سال 1333 هـ تألیف کرده و در سال 1315 شمسی به همراه ترجمة «الأدب الکبیر»؛ «ابن مقفّع» چاپ شده است.[19]
108. سیری در نهج البلاغه
تألیف: «متفکر شهید استاد علامه، شیخ مرتضی مطهری.
به طوری که از اسم آن پیداست، این یک سیر کوتاه در اعماق نهج البلاغه است و نخستین گامی است که استاد شهید برای تحقیق عمیق و دقیق در محتوای نهج البلاغه و شناخت مکتب علی ـ علیه السلام ـ برداشته و راه را برای دیگران گشوده است.
وی در مقدمة کتاب می‌نویسد:
«اکنون دو کار لازم در مورد نهج البلاغه در پیش است: یکی غور و تعمّق نهج البلاغه است، تا مکتب علی ـ علیه السلام ـ در مسائل مختلف و متنوعی که در نهج البلاغه مطرح است، دقیق روشن شود که جامعة اسلامی سخت بدان نیازمند است و دیگر تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه.»
باز می‌نویسد:
«آنچه در این کتاب آمده است، مجموع مقالات متسلسلی است که در سالهای 51 ـ 52 در مجلة گرامی مکتب اسلام منتشر شده است و اکنون به صورت یک کتاب در اختیار خوانندگان محترم قرار می‌گیرد.»
کتاب در 316 صفحه با یک مقدمه و هفت بخش در قطع رقعی در سال 1353 هـ ش توسط انتشارات دار التبلیغ اسلامی قم چاپ شده و از آن پس دهها چاپ خورده و در تیراژ وسیع توسط انتشارات صدرا منتشر شده است.
109. فی رحاب نهج البلاغه
ترجمه «سیری در نهج البلاغه» استاد شهید مطهری.
تعریب: هادی یوسفی. مکرر چاپ شده و در بیروت از «دار التعارف» انتشار یافته است.
110. الهیات در نهج البلاغه
نوشتة: «آیت الله لطف الله صافی» گلپایگانی.
این کتاب از سری انتشارات بنیاد نهج البلاغه است. «بنیاد نهج البلاغه» برای شناخت «نهج البلاغه» با صداقت و ایمان «بنیاد» گرفته و تاکنون در این باره گامهای بلند برداشته است از جمله کارهای اساسی این «بنیاد» اقدام به تفسیر موضوعی این گنجینة گرانبهاست تا بدین وسیله بتواند ابعاد وسیع و گستردة معارف اسلامی را از نهج البلاغه استخراج کرده به جامعة اسلامی تقدیم دارد.
آیت الله صافی از میان موضوعات مختلف، بحث «الهیات» را انتخاب کرده و کتاب ارزشمند «الهیات در نهج البلاغه» را به رشتة تحریر کشیده است گرچه وی در پایان کتاب مدعی است کتاب ناقص و ناتمام است،ولی در موضوع خود کتاب جالب و جامع می‌باشد. کتاب در 343 صفحه با مقدمة و 18 فصل به قطع وزیری توسط «بنیاد نهج البلاغه» در تاریخ آبان ماه 1361 هـ ش چاپ و انتشار یافته است.
111. دراسات فی نهج البلاغه
تألیف استاد شیخ «مهدی شمس الدین عاملی لبنانی».
درسهائی از نهج البلاغه که دربارة جامعه و طبقات اجتماعی و کیفیت اصلاح آن و حکومت و عدالت و آگاهی از غیب، از دیدگاه نهج البلاغه بحث کرده است و از کتابهای مهمی است باید مطالعه شود و این کتاب در سال 1376 هـ در نجف اشرف چاپ شده است و در ایران هم به فارسی ترجمه گردیده است.
112. جستجوئی در نهج البلاغه
ترجمه کتاب: «دراسات فی نهج البلاغه» تألیف: استاد شیخ «محمد مهدی شمس الدین لبنانی» به ترجمه: «محمود عابدی» کتاب از سری انتشارات بنیاد نهج البلاغه است.
[1] . الذریعة، ج 14، ص 148 و ج 2، ص 337.
[2] . الذریعة، ج 14، ص 148.
[3] . الذریعة، ج 14، ص 152.
[4] . الذریعة، ج 14، ص 152.
[5] . الذریعة، ج 14، ص 152.
[6] . الذریعة، ج 11، ص 277؛ ریحانة الأدب، ج 1، ص 249.
[7] . فهرست مشار، ج 1، ص 1387.
[8] . لباب الألباب فی القاب الأطیاب، به نقل از ریحانة الادب، ج 5، ص 19.
[9] . الذریعة، ج 22، ص 414.
[10] . الذریعة، ج 22، ص 442.
[11] . الذریعة، ج 14، ص 41.
[12] . الذریعة، ج 14، ص 222.
[13] . الذریعة، ج 14، ص 217.
[14] . الذریعة، ج 24، ص 171 و ج 14، ص 374.
[15] . الذریعة، ج 3، ص 441 و 442.
[16] . الذریعة، ج 10، ص 59؛ نقباء البشر، ج 1، ص 271 ـ 273.
[17] . الذریعة، ج 13، ص 374.
[18] . الذریعة، ج 13، ص 374.
[19] . الذریعة، ج 13، ص 375.
@#@
کتاب در 238 صفحه با دو مقدمه از مؤلف و 7 بخش از موضوعات مختلف نهج البلاغه به قطع وزیری توسط «بنیاد نهج البلاغه» در تاریخ تیرماه 1361 هـ ش چاپ شده است.
113. درسهائی از نهج البلاغه
تألیف: آیت الله آقای «حاج شیخ حسینعلی منتظری». این درسها توسط وی تدریس و از صدای جمهوری اسلامی ایران پخش گردیده است و تاکنون این درسها دو جلد توسط انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی در سال 1361 چاپ شده است.
114. پرتوی از نهج البلاغه
با نقل منابع و تطبیق با روایات مأخذ دیگر. پژوهش و برگردان و ویراستاری: دکتر سید محمد مهدی جعفری. با استفاده از ترجمة مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی.
ناشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 1372 ش.
در این کتاب که عنوان آن با الهام از کتاب «پرتوی از قرآن» اثر ارزشمند آیت الله طالقانی؛ «پرتوی از نهج البلاغه» انتخاب شده است. ضمن بیان ترجمه‌ای روان و سلیس از 81 خطبة نهج البلاغه، توضیحاتی در مورد هر خطبه بیان و منابع و مآخذ مربوط به هر خطبه نیز آورده شده است.
بخش اول این کتاب شامل مطالب زیر است:
پیشگفتار، پیام وحدت به امت اسلام (مقدمة صبحی صالح)، زندگینامة امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به قلم خود او، مقدمة آیت الله طالقانی و مقدمة شیخ محمد عبده و مقدمة شریف رضی.
در بخش دوم کتاب نیز ترجمه و توضیح 81 خطبه نهج البلاغه و سخن پایانی مرحوم آیت الله طالقانی آورده شده است.
115. مأة کلمة من نهج البلاغه (صد کلمه از نهج البلاغه)
برگزیدة ادیب بزرگ و نویسندة شهیر استاد «امین نخله» از فضلای مسیحی به درخواست علامه شیخ توفیق بلاغی و در شرح آنها از تعلیقة شیخ محمد عبده اقتباس کرده است.[1]
116. المأتا کلمة
دویست کلمه از کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در حکم و مواعظ، به ترتیب حروف تهجّی، به ضمیمة کتاب «کنز المطالب» سید ولی الله بن نعمة الله به تألیف 981 هـ مرحوم علامه تهرانی یک نسخه از آن را در کتابخانة سید میرزا علی شهرستانی در کربلا دیده است.[2]
117. خدا و جهان و انسان از دیدگاه علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ و نهج البلاغه
تألیف: استاد فیلسوف محمد تقی جعفری. مقاله مفصل در 23 صفحه، در یادنامة کنگرة هزاره نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط «بنیاد نهج البلاغه» چاپ شده است.
118. انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: استاد فیلسوف حسن حسن زادة آملی
مقاله در 10 صفحه در یادنامة کنگرة هزاره نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
119. عزت و ذلت از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: واعظ شهیر محمد تقی فلسفی مقاله در 20 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
120. جامعه‌ها در شبانگاه ظهور انبیا (از دیدگاه نهج البلاغه)
به قلم: رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله حاج «سید علی خامنه‌ای» مقالهای در 10 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
121. امامت از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: استاد عباسعلی عمید زنجانی، مقالهای در 36 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
122. حقوق از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: استاد زین العابدین قربانی، مقالهای در 28 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
123. نهج البلاغه و آگاهی از غیب
به قلم آیت الله «شیخ جعفر سبحانی» مقالهای در 12 صفحه و در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه (1401 ـ 1360) چاپ شده است.
124. چرا نهج البلاغه این همه جاذبه دارد؟
نوشتة: آیت الله مکارم شیرازی، هشتمین مقالة یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه که توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
ن: 7451 م 125. جهان بینی الهی در نهج البلاغه
نوشته: استاد سید جمال‌الدین دین پرور، از مؤسسین بنیاد نهج البلاغه مقاله نهم یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه. 126. بهره ادبیات از سخنان علی ـ علیه السلام ـ
به قلم: استاد دکتر «سید جعفر شهیدی » مقالهای در 20 صفحه در یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه (1401،1360)چاپ شده است.
127. بررسی طب و طبابت در نهج البلاغه
نوشته: دکتر ابوتراب نفیسی، مقالهای در 34 صفحه در یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه به طبع رسیده است.
128. امام علی ـ علیه السلام ـ بزرگترین خطیب تاریخ:
نوشته: احمد سپهر خراسانی. مقالهای در 18 صفحه، سیزدهمین مقاله یادنامه کنگره نهج البلاغه.
129. بیت المال در نهج البلاغه
نوشته آیه الله حاج شیخ حسین نوری، مقاله مفصلی است در 58 صفحه که در پایان یادنامه کنگره نهج البلاغه (1401، 1360) توسط« بنیاد نهج البلاغه» چاپ شده است.
130. بینش تاریخ نهج البلاغه
تالیف: دوست دانشمند آقای یعقوب جعفری. محتوای کتاب در چهار بخش تنظیم شده بدین ترتیب که :
1. کلیاتی از تاریخ.
2. عوامل زمینه ساز در ساختار های تاریخی.
3. کارهای خدا در تاریخ.
4. انگیزه‌های تحولات تاریخی و آن در 163 صفحه در قطع وزیری توسط «دفتر نشر فرهنگ اسلامی» در سال 1372 چاپ شده است.
131. شرح نامه همایون
شرح و تفصیل وصیت مولی الموالی امیرالمومنین علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ به سبط اکبر، الامام الحسن المجتبی ـ علیه السلام ـ تالیف: عالم فاضل مرحوم میرزا احمد مدرس، وحید مشهور به حاجی میرزا آقا باغمشه‌ای تبریزی (متولد 1334 ه ) مجموعه‌ای است علمی، ادبی، تفسیری و روائی، به خط علی اصغر عالم دیانتی تبریزی در سال 1398 ه، در 580 صفحه نوشته شده، و سپس از روی همان نسخه افست و چاپ گردیده است.
132. آین جهانداری
ترجمه عهدنامه «مالک اشتر» و چند نامه دیگر از نهج البلاغه. تالیف: محمد علی انصاری مؤلف نهج البلاغه منظوم در سال 1383 چاپ شده است.
133. آئینه پرهیزکاران (شرح خطبه همان).
تالیف: سید ابراهیم علوی خوئی که در سال 1341 ش، در 347 صفحه وزیری چاپ شده است.[3]
134. ابواب حکمت
(ترجمه کلمات قصار امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ ) (فارسی)احتمال می‌رودمنظور کلمات قصار نهج البلاغه باشد و یا شامل آنهم می‌باشد.
تالیف: کمال الدوله محمد حسن میرزا قاجار (میر پنجه) در سال 1319 ه ق، در 99 صفحه رقعی به چاپ رسیده است. [4]
135. اثاره‌ای از دانش (شرح خطبه اول نهج البلاغه ) (فارسی).
تالیف: سید علی میریحی، در سال 1396 چاپ شده است.
136. اخبار غیبیه امیرالمؤمنین (فارسی) تالیف: شیخ ذبیح الله محلاتی. در سال 1335 ش، در 475 صفحه رقعی چاپ شده است.[5]
137. اخلاق مذهبی (کلمات قصار علوی) (فارسی).
تالیف: شیخ محمد علی بن حسن کاتوزیان. در سال 1330 ه ق. چاپ شده است. [6]
138. وصیه امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ با ترجمه فارسی در یک جلد بافته شده از طلا و هر صفحه 6 سطر که در کتابخانه (رضویه) وپیش اسماعیلیه موجود است.[7]
139. الاخلاق المرضیه فی شرح خطبه الوصیه
شرح خطبه الوصیه (نامه 31 نهج البلاغه ).[8]
140. اخلاق اسلامی در نهج البلاغه «خطبه متقین»
درسهای آیه الله مکارم شیرازی. تالیف: اکبر خادم الذا کرین در دو جلد، جلد اول در 520 صفحه و جلد دوم در 608 صفحه وزیری.تاریخ انتشار1371. ناشر: مطبوعاتی هدف. چاپخانه مدرسه الامام امیرالموئمنین ـ علیه السلام ـ . نگارنده این کتاب را قبل از چاپ از اول تا آخر مطالعه کرده و اصلاحاتی هم انجام داده است کتابی ارزشمند و شرح جامع «خطبه متقین» معروف به خطبه همام است.
141. برگزیده سخنان علی ـ علیه السلام ـ از نهج البلاغه (فارسی)
تالیف: نویسنده توانا مرحوم «جواد فاضل» متوفای 1340 شمسی. چاپ سوم این کتاب در 196 صفحه جیبی در سال 1334 ش انجام شده است.[9]
142. بیعه الافاخم( ترجمه و شرح مالک اشتر) (فارسی). تالیف: علی بن میرزا احمد (از علمای سده سیزدهم).تاریخ تالیف: 1235. نسخه خطی آن در414برگ در فهرست منزوی معرفی شده است.[10]
143. پرتوی از انوار نهج البلاغه (فارسی) شرح خطبه اول نهج البلاغه است.
تالیف: سید محمد صادقی، در سال 1357 ش در اصفهان در 134 صفحه چاپ شده است.
144. ترجمه خطبه شقشقیه به نظم (قصیده در ترجمه) اثر سید محمد تقی بن امیر محمد مؤمن حسینی قزوینی متوفای 1270 ه نسخه خطی آن را صاحب الذریعه در کتابخانه بادکوبه‌ای در کربلا دیده است.[11]
145. تحفه علویه سلیمانیه (شرح و ترجمه عهدنامه مالک اشتر ) (فارسی)
مؤلف آن معلوم نیست وی در سال 1101 ه به تالیف آن اشتغال داشته و غیر از «تحفه سلیمانیه» چاپ شده است. نسخه خطی آن در 207 برگ در کتابخانه مدرسه فیضیه قم موجود است. [12]
146. تحفه الملوک (ترجمه عهدنامه مالک اشتر) (فارسی) فهرست کتابخانه، ج2، ص[13]18
تالیف: محمد حسین بن احمد بن محمد بن سمیع یزدی. تاریخ تالیف: 1227، در مشهد. نسخه آن را صاحب الذریعه در یکی از کتابخانه‌های کربلا دیده است.[14]
147. ترجمه خطبه شقشقیه (فارسی)
تالیف: علی انصاری در سال 1354 ش در 14 صفحه چاپ شده است.[15]
148.
[1] . مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 261.
[2] . الذریعة، ج 19، ص 1 ـ 2.
[3] . فهرست مشاور، ج1، ص 90.
[4] . فهرست مشاور، ج1، ص102.
[5] . فهرست مشاور، ج1، ص129.
[6] . همان مدرک، ص 138.
[7] . الذریعه، ج25، ص105.
[8] . الذریعه، ج25، ص105.
[9] . فهرست مشاور، ج1، ص487.
[10] . فهرست منزوی، ص 1551.
[11] . الذریعه، ج17، ص124.
[12] . فهرست کتابخانه مدرسه فیضیه، رضا استادی، ج2، ص22.
[13] . الذریعه، ج4،ص118.
[14] . الذریعه، ج4،ص480.
[15] . کتابشناسی ملی تابستان1354، ص267.
@#@ ترجمه خطبه شقشقیه (فارسی) مترجم و نام کتاب ناشناخته. نسخه آن در کتابخانه آستان قدس موجود است.[1]
149. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی) مترجم معلوم نیست(سده 10و 11).[2]
150. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی) تالیف: سید صادق بن علی حسینی معاصر ناصرالدین شاه قاجار(سده سیزدهم).[3]
151. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی)
نوشته: میرزا آقا خان عبدالحسین بن عبدالرحیم بردسیری کرمانی مقتول، در 1314ق. و در تهران چاپ شده است.[4]
152. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی)
تالیف: عبدالواسع تونی (سده دوازدهم ) نسخه آن در کتابخانه مجلس موجود است.[5]
153. ترجمه مالک اشتر(فارسی )
تالیف: علیرضا(سده یازدهم) شاید میرزا علی رضا تجلی باشد.[6]
154. ترجمه عهد مالک اشتر (فارسی)
تالیف: محمد باقر بن اسماعیل خاتون آبادی، تاریخ پایان ترجمه،حدود 1115 ه ق. نسخه‌ای به همان تاریخ در کتابخانه ملی موجود است.[7]
155. ترجمه عهد مالک اشتر(فارسی)
نوشته: محمد بن مهدی بهشتی (سده سیزدهم) به نسخه اصل آن در کتابخانه ملی است. [8]
156. ترجمه عهد مالک اشتر (فارسی)
توسط مترجم ناشناخته. نسخه‌ای به تاریخ 1310 ه ق. در کتابخانه ملی موجود است.[9]
157. ترجمه وصیت نامه امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ (فارسی)
نوشته: عبدالمهدی بن ابو تراب حسینی نفیسی. در سال 1267 ه ق. چاپ گردیده و گویا ترجمه وصیت امام ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ باشد(نامه شماره 31.)[10]
158. خداوند سخن در نهج البلاغه با ما سخن می‌گوید(فارسی)
ترجمه و شرح وصیت امام به امام حسن مجتبی و امام حسین ـ علیه السلام ـ (نامه شماره 47) و نامه امام به «عثمان بن حنیف» (نامه 45) است. تالیف: م شرمین، به طبع رسیده است.
159. الخطب المنتخبه للاعیاد و الجمعه(عربی و فارسی)
از حاج میر آقا بن کاظم زاهدی. در سال 1376 ه ق در تهران در 225 صفحه رقعی چاپ شده است.[11]
160. خورشید هدایت(نهج البلاغه منظوم)(فارسی)
اثر: عباس ایراندوست گوهری بروجردی. در سال 1344 ش در تهران در دو جلد چاپ شده است. [12]
161. درج اللئالی ترجمه الف کلمات قصار امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ (فارسی) از کلمات قصار نهج البلاغه هم در آن هست.از مؤیدالشعری متوفای 1330 در سال 1328 در هند چاپ شده است. [13]
162. الدر الصافیه
(ترجمه برخی از کلمات قصار علی ـ علیه السلام ـ )(فارسی) احتمالا کلمات قصار نهج البلاغه را داشته باشد. از ملا «محمد کاظم بن محمد شفیع هزار جریبی». نسخه اصلی آن را صاحب «الذریعه» نزد «شیخ محمد حائری» مؤلف کتاب خصائص الزهرا دیده است.[14]
163. دستور زندگی
(شرح وصیت امام به فرزندش امام حسن ـ علیه السلام ـ )(فارسی).
نوشته: «غلامعلی بن محمد حسن رئیس یزدی»که در سال 1369 ه ق چاپ شده است.[15]
164. حکمت و معیشت
تالیف: دکتر «عبدالکریم سروش» استاد دانشگاه.
شرح نامه امام علی ـ علیه السلام ـ به امام حسین ـ علیه السلام ـ در چهار جلد منتشر خواهد شد و تا کنون دو جلد آن توسط مؤسسه فرهنگی صراط در تهران چاپ شده است.
165. سی درس از نهج البلاغه (فارسی)
نوشته:«شیخ علی کاظمی» در سال 1356 ش چاپ شده است.
166. سخنان نغز امام علی ـ علیه السلام ـ (فارسی)
از:«حسین حماسیان صابر کرمانی» که در سال 1344 در 34 صفحه چاپ شده است. [16]
167. شرح خطبه شقشقیه (عربی)
مؤلف آن معلوم نیست. نسخه مورخ سده سیزدهم آن در کتابخانه ملی موجود است.[17]
168. شرح خطبه همام (فارسی)
نوشته: مرحوم «ملا محمد تقی مجلسی» (متوفای 1070 ه و نسخه خطی آن در کتابخانه آیه الله مرعشی موجود است.
169. شرح منظوم خطبه همام (فارسی).
اثر: «دکتر جواد نور بخش کرمانی»که در سال 1371 ه ق در تهران چاپ شده است.[18]
170. شرح وصیت نامه علی ـ علیه السلام ـ
تالیف: «حسین بن علی بن محمد شفیع» متولد 1331، ظاهرا شرح نامه 31 نهج البلاغه است.[19]
171. شرح یک حدیث از نهج البلاغه (عرفت الله بفسخ الغرائم) (عربی). شرح کلمه شماره 250 از کلمات قصار است. نوشته:« شیخ ابوطالب بن عبدلله زاهدی» متوفای 1127 ه. [20]
172. شرح یک حدیث (فارسی) ترجمه همان رساله است از فرزندش «شیخ محمد علی حزین» متوفای 1181 ه.
173. شکوفای خرد یا سخنان علی ـ علیه السلام ـ با ترجمه فارسی و انگلیسی و رباعیات فارسی. از «ابوالقاسم حالت» در سال 1342 ش چاپ شده است. [21]
174. القبه (عربی).
شرح جمله‌ای از مقدمه نهج البلاغه است. تالیف: « شیخ جمال الدین محمد بن حسین غروی قاضی کاشانی» که از دانشمندان سده ششم بوده و نهج البلاغه رااز حفظ می‌نوشته است.[22]
175. القانون الاکبر فی شرح عهد الامام للاشتر (عربی).
تالیف: «سید مهدی سویج»[23]
176. قانون الولاه فی سیاسه الرعاه
شرح عهدنامه «مالک اشتر» است و این کتاب جلد دوم کتاب «تاریخ مصر قدیم»مولف است نسخه آن به خط مولف نزد برادرش «سید ضیاء الدین بن سید علی» بوده است. [24]
177. ترجمه علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ
تالیف:« احمد زکی صفوت» که در آن از سخنرانیهای علی ـ علیه السلام ـ و نهج البلاغه نیز بحث کرده است و آن در مصر به سال 1350 در 162 صفحه چاپ شده است.[25]
178. کشف السحاب فی شرح الخطبه الشقشقیه
تالیف:« ملا حبیب الله کاشانی» متوفای 1340 ه ق. [26]
179. گنج عرفان یا سخنان امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ (فارسی)
تالیف: آخوند «ملامحمد جواد صافی گلپایگانی» به نظم و نثر و در سال 1327 ش چاپ شده است. [27]
180. مع الامام علی ـ علیه السلام ـ فی عهد مالک الاشتر.(عربی)
تالیف:«شیخ محمد باقر ناصری» در سال 1392 ه ق. در بیروت چاپ شده است.[28]
181. مقتبس السیاسه (عربی)
تالیف: مفتی بزرگ «مصر شیخ محمد عبده» شرح عهد مالک اشتر و در سال 1317 مستقلا در مصر چاپ شده است.[29]
182. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (عربی)
متمم منهاج البراعه علامه خوئی است. از استاد «حسن حسن زاده آملی» در پنج مجلد چاپ شده است.
183. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (عربی)
متمم دوم منهاج البراعه علامه خوئی است. از «شیخ محمد باقر کمره‌ای» در دو جلد چاپ شده است.
184. نظم الوصیه (فارسی)
ترجمه نامه 31 نهج البلاغه است به نظم. اثر:«سید حسین بن ابراهیم قزوینی» متوفای 1208 و در ترکیه چاپ شده است.[30]
185. نغمه الهی گجراتی شرح خطبه همام است، در هند چاپ شده است. [31]
186. نورالیقین
شرح و ترجمه خطبه همام، از «حسین شفیعی» است که در سال 1372 چاپ شده است.[32]
187. نیروزیه (فارسی) ترجمه برخی از کلمات قصار علی ـ علیه السلام ـ از: «صدر».
188. ترجمه فرمان مالک اشتر (فارسی).
نوشته:«حسین علوی آوی»از علمای قرن هشتم. از انتشارات کنگره نهج البلاغه.
189. قانون اساسی حکومت امام علی ـ علیه السلام ـ (فارسی) ترجمه فرمان مالک اشتر است. نوشته: علی انصاریان از انتشارات کنگره نهج البلاغه.
190. شرح الخطبه الشقشقیه
تالیف:«شیخ محمد رضا حکیمی» و از مؤسسه «الوفاء» بیروت در 428 صفحه منتشر شده است. شایان ذکر است نخستین کسی که به شرح ابن خطبه پرداخته،«شریف مرتضی علم الهدی» برادر «شریف رضی» است و او نیز تفسیری به خطبه شقشقیه دارد و اخیرا ضمن رساله‌های او در یک مجموعه از «دارالقرآن» مرحوم آیه گلپایگانی به اهتمام «سید مهدی روحانی» و اشراف «سید احمد حسینی اشکوری» چاپ شده است.
191. چهل مروارید
مجموعه احادیث موضوعی از نهج البلاغه. گردآوری بنیاد نهج البلاغه چاپ دوم زمستان 1363 در 31 صفحه به قطع خشتی.
192. جلوه‌های حکمت
گزیده موضوعی کلمات امیرالمنین علی ـ علیه السلام ـ . نوشته،«سید اصغر ناظم زاده قمی» ناشر: دفتر نشر الهادی، قم، چاپ اول 1373 در 671 صفحه وزیری. حدود 5 هزار کلام از سخنان مولای متقیان در 225 موضوع.
193. مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ
تالیف:«ابراهیم انصاری مکنی» به ابواسحاق و معرف به «وطواط»از علمای امامیه قرن ششم هجری می‌باشد و به صد کلمه سراپا حکمت از کلمات قصار مولای متقیان علی ـ علیه السلام ـ با مقداری از امثال عرب مشتمل است. و در لیبسک و قاره با ترجمه آلمانی و فارسی چاپ شده است. [33]
194. رموز الاماره ترجمه صد کلمه حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ . ترجمه وصایای امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به «مالک اشتر». تالیف:«میرزا احمد بن میرزا محمد شفیع وصال شیرازی» معروف به «وقار» متوفی 1298 ه ق. از شعرای عالیمقان و افاضل ادبای خجسه می‌باشد در خط ثلث و رقاع و شکسته نیز ماهر و استاد بود و آن را به روش خطاط معروف «احمد نیریزی» می‌نوشت.[34]
195. شرح الاحتشام شرح نهج البلاغه
که آن را مرحوم حاج شیخ «جواد بن ملا محرمعلی طارمی ابهری زنجانی » از علمای امامیه اوائل قرن چهاردهم به خواهش شاهزاده احتشام السلطنه قاجار والی زنجان نوشته است.[35]
196. نهج البلاغه از دیدگاه مقام معظم رهبری
مولف:«محمد مهدی علیقلی». ناشر: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی. کتاب حاضربرکرفته از بیانات مقام معظم رهبری، «حضرت آیه الله خامنه‌ای » است که در چهارده فصل تدوین یافته است.
[1] . الذیعه، ج4، ص99.
[2] . فهرست منزوی، ص1574.
[3] . فهرست کتابخانه مدرسه فیضیه قم، استادی، ج2، ص34.
[4] . فهرست مشاور، ج1، ص870.
[5] . فهرست منزوی، ص1573، فهرست کتابخانه مجلس، ج6، ص15.
[6] . منزوی، ص1573،فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه، ج9،ص1214.
[7] . فهرست کتابخانه ملی، ج6،ص399.
[8] . منزوی، ص1574، فهرست کتابخانه ملی،ج2، ص8.
[9] . فهرست کتابخانه ملی، ج2. ص209.
[10] . فهرست مشار، ج1،ص884.
[11] . فهرست مشار عربی، ص 332.
[12] . فهرست مشار، ج1، ص1308.
[13] . فهرست مشار، ج1، ص1379.
[14] . الذریعه، ج8 ص127.
[15] . الذیعه، ج25، ص204، فهرست مشار، ج1، ص1425.
[16] . فهرست مشار، ج1، ص1943.
[17] . فهرست کتابخانه ملی، ج7،ص315.
[18] . فهرست مشار، ج2،ص2137.
[19] . الذریعه، ج9،ص315.
[20] . الذریعه، ج13،ص202، مصادر، ج4، ص192.
[21] . فهرست مشار، ج2،ص2160.
[22] . الذریعه، ج14، ص24، ج15، ص215.
[23] . مصادر، ج3،ص429.
[24] . الذریعه، ج17،ص29، 13، ص374، مصادر، ج3، ص427.
[25] . فهرست کتابخانه دانشگاه، ج2،ص310، فهرست مشار، ص181.
[26] . لباب الالباب کاشانی، ص153.
[27] . فهرست مشار، ص2775.
[28] . مصادر، ج3، ص429.
[29] . الذریعه،ج14، ص159.
[30] . مصادر نهج البلاغه، ج3، ص389.
[31] . الذریعه، ج13، ص226.
[32] . الذریعه،ج24، ص389.
[33] . ریحانه الادب، ج6، ص331، 332.
[34] . آثار عجم، ص357.
[35] . ریحانه الادب، ج2، ص386. @#@ عناوین برخی فصول چنین است: آشنائی با نهج البلاغه،تاریجچه نهج البلاغه،شخسیت حضرت علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه، قرآن و نهج البلاغه، نقش نهج البلاغه در جامعه اسلامی، نقش وزارت آموزش و پرورش در احیاء نهج البلاغه، حکومت در نهج البلاغه.
197. صاحبه از دیدکاه نهج البلاغه
نوشته:«داود الهامی» به سال 1374. توسط انتشارات هجرت در قم چاپ شده است. در مقدمه آن می‌خوانیم: آیا می‌دانید چرا انتقادهای مولای متقیان امیرمؤمنین در نهج البلاغه تاکنون مورد توجه قرار نگرفته و حتی همین انتقادها سبب شک و تردید در کل نهج البلاغه گردیده است ؟ برای این که «انتقاد» تلخ است به خصوص این که «حق» باشد. اگر نهج البلاغه مشتمل بر «انتقاد» نبود و علی ـ علیه السلام ـ از مظلومیتها و شکنچه‌های روحی خود سخن نمی‌گفت، نهج البلاغه او برای همه به عنوان یک گنجینه گرانبها قابل قبول بود. انتقاد امام گویای یک عمر درد و رنج و ظلم و ستمی است که از اصحاب بر آن حضرت رفته است،گوئی با هر یک از این کلمات که از عمق جانش کنده می‌شود، از بار سنگین درد و رنجش می‌کاهد و این ناله‌های جانکاه و انتقادهای دردناک «رنجنامه»علی ـ علیه السلام ـ است.
198. پرتوی از نهج البلاغه
با نقل منابع و تطبیق با روایات ماخذ دیگر. پژوهش و برگردان و ویراسداری:«دکتر سید محمد مهدی جعفری».با استفادهاز ترجمه:«آیه الله سید محمود طالقانی». نشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ اول 1872، 724 صفحه. در این کتاب که عنوان آن با الهام از کتاب «پرتوی از قرآن» اثر ارزشمند «آیه الله طال
تألیف: ابو سعادات اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد بن محمد بن هبة الله ابن حمزة اصفهانی، ملقّب به «شفرویه» (متوفای 635 یا 640 هـ ق) عالم فاضل و محقق عالیقدر که از مشایخ سید رضی الدین ابن طاوس حلّی و خواجه نصیر الدین طوسی و کمال الدین ابن میثم بحرانی و از تلامذ، عماد الدین ابوالفرج علی بن سعید بن هبة الله قطب راوندی بوده است. دارای تألیفاتی است از جمله: 1. شرح الولاء فی شرح الدعاء؛ 2. الفائق علی الأربعین؛ 3. توجیه السؤوالات فی حل الإشکالات؛ 4. جامع الدلائل و مجمع الفضائل؛ 5. فضیلة الحسین و فضله و مصیبته و قتله.
امّا در کتاب مورد بحث مؤلف کلمات قصار پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ را در رابطه با حکم و مواعظ از دو کتاب جمع آوری کرده است،[1] یکی نهج البلاغه و دیگری کتاب «الشهاب فی الحِکَم و الاداب» قاضی قضای (454 م) که حاوی یک هزار و دویست حدیث شریف نبوی ـ صلّی الله علیه و آله ـ در آداب و امثال و مواعظ و وصایا می‌باشد و مکرر چاپ شده است. قسم اول کتاب «مطلع الصباحتین» در کتابخانة سلیمانیة استانبول، حمیدیه به شمارة 1447 موجود است.[2]
2. اکسیر السعادتین
مؤلف: همان شیخ اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی، ابوالسعادات ملقب به «شفرویه» مؤلف در این کتاب بسیاری از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ را جمع کرده است چنان که صاحب ریاض العلماء ذکر نموده است.[3]
صاحب «الذریعة» احتمال داده است کتاب «اکسیر السعادتین» همان کتاب «مجمع البحرین و...» باشد که به دو نام نامیده شده است[4] ولی صاحب اعیان الشیعة از هر دو کتاب اسم برده است و معلوم می‌شود که مرحوم شیخ اسعد دو کتاب منتخب از نهج البلاغه داشته است.[5]
3. الطرائف
منتخب از نهج البلاغه، مؤلف معلوم نیست و یک نسخه از آن در کتابخانة غرب در همدان به شمارة 5356 موجود است.[6]
4. المختار المنتخب من نهج البلاغه
مؤلف: عبدالقادر به مقدار یک دهم، نهج البلاغه را تلخیص کرده ولی خطبه اول و پایان آن خطبه اول نهج البلاغه و خاتمة آن است. اول آن این چنین است:
«الحمد لله... القاصر عبدالقادر: اخترت و انتخبت مما اختار السید رحمه الله من کلام امیر المؤمنین ... من الخُطب و الکتب و الوصایا و الحِکَم ... و قد فرغت من تسوید هذا المختار المنتخب یوم الأحد رابع عشر من شهر محرم الحرام سنه 1118 فی دار السلطنة اصفهان فی مدرسة مقرب الخاقان آقا کمال».
یک نسخه از آن در کتابخانة آستان قدس در مشهد به شماره 14379 موجود است.[7]
5. طرائف الحکمة و بدائع المعرفة
تألیف: سید محمد تقی ابن امیر مؤمن حسینی قزوینی متوفای 1270 هـ ق از ارکان اسلام و دعائم دین و از نوابغ علمای زمان خود بود و ید طولانی در علوم غریبه داشت و مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی شرح حال وی را در کتاب «الکرام البررة» آورده است.[8] از جمله تألیفات او همین کتاب را شمرده است و گفته: آن را در کتابخانة مولی محمد علی خوانساری دیده‌ام و در «الذریعة» گوید: کتاب چنین آغاز شده است: «الحمد لله الذی علّم بالقلم علّم الإنسان ما لم یعلم...» تا آنجا که گفته: «جمعت فیه طرائف الحکمة و جوامع الکلم من کلام امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ المثمرة و بدائع المعرفة و اعتمدت علی ما فی نهج البلاغة...» عناوین آن طریقه، بدیعه و آخر آن: (بدیعة فی احوال الموت..) و در سال 1235 از آن فارغ شده است و قبلاً گفتیم وی شرح فارسی بر نهج البلاغه دارد که آن را در سال 1268 نوشته است.[9]
طرائف حواشی زیادی دارد که خود مؤلف به عنوان تعلیقه تدوین نموده و سپس همة کتاب را شرح کرده است. نسخة خطی «طرائف الحکمة» در کتابخانة مسجد اعظم قم به شماره 3781 موجود است.[10] امّا شرح آن در کتابخانة آیت الله مرعشی در قم، به شماره 134 وجود دارد.[11]
6. منتخب نهج البلاغه
تألیف: سید محمد علی بن سید میرزا محمد حسینی شاه عبدالعظیمی نجفی، (1258 ـ 1334) فقیه ماهر و عالم جلیل و اخلاقی کامل مهارت فوق العاده‌ای در اخبار عامه و خاصه داشت.
علامه تهرانی شرح حال وی را در کتاب «نقباء البشر» نوشته و برخی از تألیفاتش را نیز شمرده است[12] و به این کتاب در «الذریعه» در دو جا اشاره کرده و گفته است: در حال حیات مؤلف در نجف اشرف چاپ شده است.[13]
7. خلاصه نهج البلاغه
تألیف: سید قطب علی شاه، و در پاکستان چاپ شده است.[14]
8. منتخب نهج البلاغه، مواعظ اهل الإسلام
تألیف: سید حسین بن نصر الله بن صادق عرب باغی موسوی ارومی تبریزی (1294 ـ 1369) صاحب تألیفات زیاد. خطبه‌هایی است که مؤلف از نهج البلاغه انتخاب و به فارسی ترجمه کرده و در نماز جمعه در ارومیه همین خطبه‌ها را می‌خواند.
شرح حال او را علامة تهرانی در «نقباء البشر» نوشته و بعضی از کتابهای چاپیش را هم شمرده است از جملة آنها: منتخب نهج البلاغه است.[15] و در «الذریعة» گفته کتاب مزبور در حال حیات مؤلف چاپ شده بود.[16]
9. تلخیص نهج البلاغه
و ترجمة آن به زبان ایتالیایی، از مرکز ثقافی ایرانی در واتیکان انتشار یافته است.
10. الدرّة البیضاء
تألیف: سید حسین مدرس واعظ اصفهانی قمشه‌ای، معاصر. منتخباتی است از نهج البلاغه که مؤلف با شعر فارسی شرح کرده است. و در چاپخانة زیبا در اصفهان سال 1383 هـ چاپ شده است.
11. منتخب نهج البلاغه
تألیف: میرزا محمد بن محمد تقی مشهدی در عهد عالمگیر سال 1172 هـ اول آن چنین است: (ما اعظم اللهم ما نری من خلقک و ما اصغر عظیمة فی جنب ما غاب عنا من قدرتک...) و اول دیباچه: (بهترین کلامی که به شادابی درر کلماتش تیغ زبان را آبگیری توان نمود).
نسخة آن در کتابخانة آستان قدس رضوی موجود است.
12. سخنان علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه
تألیف: فضل الله کمپانی، معاصر، گزیده‌هایی از نهج البلاغه و ترجمة آنها به فارسی در سال 1394 در تهران چاپ شده است.
13. مختارات من نهج البلاغه
انتخاب کننده: استاد سمیح عاصف الزین. مبوّب و ترجمه به زبان فرانسه کرده است و آن را «دار الکتاب اللبنانی» در بیروت چاپ کرده است.
14. مختارات من نهج البلاغه
تألیف: استاد سمیح عاصف الزین لبنانی، معاصر، انتخاب از نهج البلاغه و تبویب و ترجمة آن به زبان انگلیسی و آن «دار الکتاب اللبنانی» در بیروت چاپ کرده است.
15. منتهب نهج البلاغه
نویسنده، درویش فرج بن محمد صفی اردبیلی سنة 1070 هـ شاید انتخاب کننده هم او باشد. در فهرست کتابخانة فرهنگ اصفهان به شمارة 3282/2 ثبت شده است.[17]
16. منتخب نهج البلاغه
نسخه‌ای از آن در ضمن مجموعة ادبی که در قرن هفتم نوشته شده به علامت کتابخانة امیرکبیر ناصر الدین حسین بن محمد بن علی جعفری طغرائی، پیدا می‌شود و در کتابخانة عارف حکمت در مدینة منوّره به شماره 271، ادب موجود است.[18]
17. منتخب نهج البلاغه
مؤلف: احمد علی بابائی، تلخیص و ترجمه به زبان فرانسه.
و آن را کتابخانة امیر در تهران در سال 1392 هـ چاپ کرده است. و ترجمة منتخب نهج البلاغه به نظم و نثر فارسی در سال 1351 ش چاپ شده است.
18. منتخب نهج البلاغه
تألیف: حاج قاسمی. با مقدمة شیخ حسن سعید تهرانی.
و آن حِکَم و کلمات قصار امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ است همراه ترجمة فارسی و فرانسه که آن را انتشارات کتابخانة مدرسة چهل ستون در تهران در سال 1400 هـ منتشر ساخته است.
19. نگرش و نگارشی از نهج البلاغه (سخنان درخشان امام علی ـ علیه السلام ـ )
تألیف: هادی خاتمی بروجردی، معاصر، منتخباتی از نهج البلاغه و ترجمة آنها به فارسی در سال 1402 هـ در تهران چاپ شده است.
20. نهج البلاغه مین حضرت علی لی فرمایا (اقوال علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه)
تألیف: سید رفعت امام، زیدی نسب پاکستانی. منتخباتی از نهج البلاغه در لاهور سال 1388 هـ در 160 صفحه توسط مطبوعات (امام آکادمی) چاپ شده است.
21. هزار گوهر
تألیف: سید عطاء الله محدبی، معاصر، هزار کلمه از کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ آنها را از نهج البلاغه استخراج کرده و به ترتیب حروف تهجّی مرتب ساخته و با نظم و نثر به فارسی ترجمه نموده است. دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران 1408 هـ چاپ کرده است.
22. پندهای کوتاه از نهج البلاغه
کلمات قصار برگزیده از نهج البلاغه. هیأتی در مؤسسه بنیاد نهج البلاغه برگزیده و به فارسی ترجمه کرده است و در سالهای 1403 و 1404 و 1406 و 140، و 1408 و 1409 هـ در تهران مکرر چاپ شده و آن را خانة فرهنگ اسلامی در کراچی هم در سال 1410 هـ چاپ کرده است و همین کتاب را بنیاد بعثت در تهران به انگلیسی ترجمه و در سال 1410 هـ منتشر ساخته است.
23. منتخبات من نهج البلاغه
تألیف: سید علی احسن هندی بنکالی، و آن را به لغت بنکالی ترجمه نموده و در «دکا» مرکز بنگلادش، سال 1988 م، چاپ کرده است.
24. منتخباتی از نهج البلاغه
مترجم: حسین کرمیار به زبان انگلیسی و آن را بنیاد بعثت در تهران در 103 صفحه چاپ کرده است.
25. منتخباتی از نهج البلاغه
تألیف: علامه جلیل، ترجمان کلام الله مؤلف تفسیر شریف المیزان سید محمد حسین طباطبائی تبریزی، نزیل قم متوفای 1402 هـ ق آن را «ویلم جیستیک» به زبان انگلیسی ترجمه کرده و مؤسسة «محمدی تراست» در لندن چاپ کرده است.
[1] . امل الآمل، ج 2، ص 32 و 33؛ ریاض العلماء، ج 1، ص 81؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 573؛ هدیة العارفین، ج 1، ص 205؛ اعیان الشیعة، ج 3، ص 297؛ معجم المؤلفین، ج 2، ص 247.
[2] . مجلة تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 49.
[3] . ریاض العلماء، ج 1، ص 81.
[4] . الذریعة، ج 2، ص 278.
[5] . اعیان الشیعة، ج 3، ص 297؛ معجم المؤلفین، ج 2، ص 247.
[6] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 50.
[7] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 50 و 51.
[8] . الکرام البررة، ج 1، ص 229 ـ 231.
[9] . الذریعة، ج 15، ص 155.
[10] . فهرست کتابخانة مسجد اعظم، ص 287.
[11] . فهرست کتابخانة آیت الله مرعشی، ج 1، ص 154.
[12] . نقباء البشر، ج 4، ص 1531 ـ 1535.
[13] . الذریعة، ج 14، ص 140 و ج 22، ص 442.
[14] . مرآة التصانیف، ص 271.
[15] . نقباء البشر، ج 2، ص 664.
[16] . الذریعة، ج 22، ص 442.
[17] . فهرست، ج 1، ص 342.
[18] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 55.
@#@
26. در مکتب علی ـ علیه السلام ـ
انتخاب کننده مترجم به زبان فارسی، عالم فاضل میرزا عمران علیزاده در سال 1396 هـ در تبریز در 142 صفحه چاپ شده است.
27. بخشی از نهج البلاغه
انتخاب کننده و مترجم: دکتر اسدالله مبشّری. از نهج البلاغه وصیت امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام مجتبی و عهدنامة مالک اشتر را برگزیده و به فارسی ترجمه کرده است و دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران در سال 1396 هـ چاپ نموده است.
28 ـ 29. روائع نهج البلاغه (زیبایی‌های نهج البلاغه)
تألیف: نویسندة معروف مسیحی «جورج جرداق» مؤلف کتاب «الإمام علی» برگزیده‌ای از نهج البلاغه که در بیروت چاپ شده است و آن را محمدرضا انصاری به فارسی ترجمه کرده و به نام «زیبائی‌های نهج البلاغه» نامیده و در تهران چاپ شده است. همان کتاب را به همان نام فخرالدین حجازی نیز در 455 صفحه ترجمه کرده و در سال 1396 هـ ق چاپ شده است.[1]
30. منتخب نهج البلاغه
یک نسخة خطی از آن در کتابخانة ملی پارس به شمارة 443 موجود است.[2]
31. منتخب نهج البلاغه
انتخاب کننده: محمود بن محمد تقی مشهدی. از نهج البلاغه برگزیده و در عهد عالمگیر سال 1172 هـ ق به فارسی برگردانده و نسخة خی آن در کتابخانة امام رضا ـ علیه السلام ـ در مشهد مقدس موجود است.[3]
32. الخُطب المنتخبة للأعیاد و الجمعات
انتخاب کننده: حاج میرزا آقا، ابن کاظم زاهدی، از نهج البلاغه انتخاب کرده و به فارسی ترجمه کرده است و در سال 1376 هـ در تهران چاپ شده است.
33. منتخب نهج البلاغه
خواجه صائن الدین علی بن محمد بن افضل الدین محمد اصفهانی ترکهی متوفای 830 هـ از نهج البلاغه بعضی کلمات قصار را انتخاب کرده و به فارسی ترجمه نموده است.[4]
34. تحفة العابدین
مواعظی که از نهج البلاغه اقتباس شده است.
تألیف: سید مهدی ابن سید صالح طباطبایی حکیم نجفی، متوفای 1312 هـ .[5]
35. الصیاغة من نهج البلاغه
تألیف: شیخ طه یاسین هنداوی. مقیم اهواز. فاضل، ادیب، نویسنده و شاعر.
بعضی از خطبه‌های نهج البلاغه را انتخاب کرده و شرح نموده و به این اسم نامیده است.
مؤلف، کتاب دیگری دارد دربارة صحت انتساب محتوای نهج البلاغه به امیرالمؤمنین در دو جزء که آن را «هذا هو الحق» نامیده است.[6]
36. مستطرفات نهج البلاغه = (المستطرفات فی شرح نهج الهداة)
تألیف: شیخ فخر الدین بن محمد بن علی بن احمد بن طُریح طریحی رماحی مسیلمی نجفی، متوفای 1081 یا 1085 هـ .[7]
37. الروائع
برگزیده‌های ادبی است از نهج البلاغه که آن را «فؤاد افرام بستانی» در بیروت انتشار داده است و آن پنج فصل و هر فصل ده بخش که در مجموع پنجاه بخش انتشار یافته بخش اول از فصل اول: علی بن ابی طالب و نهج البلاغه (به عنوان مقدمه) بعد برگزیده‌های خود را به ابواب و عناوین تقیسم کرده:
باب اول: الحکم و الآراء: الحکم، الآراء، القضاء و القدر، الإیمان و الکفر و الشک و الإستغفار، الإنسان، المراة، قوام الدنیا، صفة الزاهدین، مدح الدنیا.
باب دوم: الرسائل و الوصایا، الکتب، الوصایا، العلم و المال.
باب سوم: الخطب و الإدعیة، و مکرر در بیروت در تیراژ وسیع چاپ شده است.
38. شرح النهج = (شرح خطبة همام من النهج)
تألیف: فاضل شریف میر آصف قزوینی متوفای 1136 هـ .
شرح خطبة همام از نهج البلاغه است.[8]
39. شرح النهج = (ترجمه عهدنامة مالک اشتر)
تألیف: میرزا محمد ابراهیم نواب تهرانی ملقب به «مدایح نگار» (بدایع نگار)[9] ابن محمد مهدی نواب (متوفای 1299 هـ) عالم ادیب و مورخ فاضل و محدث متبحر، و دارای تألفات زیاد از جمله: 1. فیض الدمع، در مقتل امام حسین ـ علیه السلام ـ که در سال 1286 هـ چاپ شده؛ 2. خسروی نامه؛ 3. عقد اللئالی در تاریخ؛ 4. ترجمة عهد الإمام امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ الی مالک اشتر. مؤلف عهدنامة امام را به زبان فارسی شرح و ترجمه کرده و از آن در سال 1273 فارغ شده است.
مرحوم نواب اهل خیر بود و به پخش و نشر کتب دینی علاقمند بود و کتاب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در سال 1271 هـ به امر ایشان در تهران چاپ گردید.[10]
40. شرح خطبة همام
مؤلف: میرزا ابوالقاسم ابن میرزا احمد شیخ الإسلام اصطهباناتی. معاصر.[11]
41. شرح خطبة شقشقیّه
مؤلف: شیخ میرزا ابوالمعالی ابن علامه حاج محمد ابراهیم کلباسی خراسانی اصفهانی متوفای 1315 هـ در کتاب «البدر التمام» ذکر کرده است.[12]
42. دستور حکمت
مؤلف: شیخ احمد بن حافظ عقیلی ادیب کرمانی مؤلف کتاب «سالارنامه» .
دستور حکمت، شرح فارسی عهدنامة مالک اشتر که به دستور «علاء الملک سید محمود خان طباطبائی تبریزی» تألیف کرده و در سال 1321 هـ ق چاپ شده است.[13]
43. دستور حکومت
ترجمه و شرح عهدنامة امیرالمؤمنین به مالک اشتر.
مؤلف شیخ محمدعلی واعظ ابن علی اصغر تهرانی، معروف به «همت آبادی».
مقالهای را زیر عنوان «مقالة فی الکفر» پایان بخش کتابش قرار داده که در رد کتاب موسوم به «مقالة فی الإسلام»[14] است.
44. دستور حکومت = (دستور حکمت)
ترجمه عهدنامة مالک اشتر. مؤلف: میرزا محمد علی خان بن میرزا محمد حسین خان ذکاء الملک معروف به «فروغی اصفهانی» و در ایران چاپ شده است.[15]
45. دستور حکمت (و دستور حکومت)
ترجمة عهدنامه مالک اشتر (فارسی) از احمد بن حافظ عقیلی کرمانی متخلص به «ادیب» متوفای 1329، و این کتاب در سال 1321 هـ ق چاپ شده است، خطبة آن از «ذکاء الملک فروغی» است.[16]
46. دستور حکومت (ترجمه عهدنامه مالک اشتر)
(فرانسه) از سرهنگ صادقیان در سال 1335 چاپ شده است.[17]
47. دستور حکومت = (ترجمة عهدنامه مالک اشتر)
(انگلیسی) از سید باقری در سال 1335 چاپ شده است.[18]
48. دستور حکومت
ترجمه و شرح مالک اشتر (فارسی) نوشتة شیخ محمد علی واعظ همت آبادی، چاپ شده است.[19]
49. تحفة الولی
شرح و ترجمه عهدنامه مالک اشتر.
تألیف: مولی محمد حسین ابن احمد بن محمد بن سمیع یزدی و در سال 1227 هـ در مشهد به امر والی آن جا شاهزاده «ولی میرزا» تألیف کرده است و اول آن چنین آغاز شده است: (طرازنده اورنک پادشاهی ممالک وسیعه سخن طرازی) و نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌های کربلا دیده شده است.[20]
50. آداب الملوک
فارسی در شرح عهدنامة مالک اشتر.
تألیف: سید میرزا رفیع الدین نظام العلماء ابن میرزا علی اصغر بن میرزا رفیع بن میرزا ابوطالب وزیر ابن میرزا سلیم نائب الصدارة طباطبائی تبریزی (متوفای 1326 هـ) و در سال 1320 در 323 صفحه چاپ شده است.[21]
51. ترجمة الکلمات القصار
ترجمة میرزا احمد علی سپهر (مورخ الدوله) نزدیک 700 کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ را به فارسی و فرانسه ترجمه کرده و در سال 1312 در تهران چاپ شده است.[22]
54. شرح النهج، شرح بعض کلمات قصار نهج البلاغه
تألیف: ملا اسماعیل نهج البلاغه محمد حسین مازندرانی اصفهانی خاجوئی متوفای 1173 هـ عالمی جامع و از اکابر فقها و متکلمین امامیه در عهد نادری بود که به حسن اخلاق وعزت نفس و اخلاص به ائمة هدی ـ علیهم السّلام ـ و عدم اعتناء‌به صاحبان پول و مقام شهرت داشت و از کسانی که علم را وسیلة مقاصد دنیوی می‌نمودند، بسیار تنفر داشت. به همین جهت در نظر عامّة مردم احترام داشت حتی نادرشاه با آن صولت و سطوتی که داشته، به جز او کس دیگری را وقعی نمی‌گذاشت، فقط اوامر و دستورات او را دستور العمل می‌دانست و تألیفات سودمندی دارد از جمله شرح بعضی از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ است.[23] نسخة خطی این کتاب در ضمن مجموعه‌ای در کتابخانة رضوی موجود است و خصوصیات آن در جلد 5 در ص 104 شماره 566 از اخبار مخطوطه ذکر شده است.[24]
53. ترجمة عهدنامة مالک اشتر
(سلوک الولاة = سلوک ولاة العدل = آداب الولاة = رسالة فی سلوک الولاة)
تألیف: علامة مجلسی مولی محمد باقر بن محمد تقی اصفهانی (متوفای 1110 هـ) و آن شرح فارسی عهدنامة مالک اشتر است و در فهرست تصانیف علامه به عنوان ترجمه ذکر شده است. داماد وی میرزا کمال در کتاب «البیاض الکمالی» گفته است نوشتة علامه مجلسی ترجمه مختصری بوده و لکن آن را حاج محمد صالح قزوینی به تفصیل شرح کرده است. بنابراین تألیف قزوینی شرح شمرده می شود.
علامه تهرانی می‌گوید: یک نسخه از آن را به ضمیمة شرح فارسی نامة امام ـ علیه السلام ـ به عثمان بن حنیف والی بصره، اخیراً در کتابخانة امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ دیدم.[25]
54. شرح النهج، شرح خطبة شقشقیه
تألیف: بعضی از متأخرّین. اول آن این چنین است: «الحمد لله الذی ارسل محمداً بالهُدی و دین الحق...» و نسخه‌ای از آن پیش استاد علی خاقانی موجود بود.[26]
55. ترجمة عهد مالک اشتر
تألیف: شیخ محمد هادی بن محمد حسین قائنی، آن را در سال 1323 هـ ق تألیف کرده و در سال 1315 شمسی چاپ شده است و نامبرده کتاب دیگری دارد به نام «ترجمة الأدب الکبیر».[27]
56. شرح النهج
ترجمة فارسی شش نامه و دو خطبه و بعضی کلمات قصار علی ـ علیه السلام ـ در 112 صفحه و آن را بعضی از متأخرین از ناسخ التواریخ استخراج کرده‌اند و نسخة خطی آن در کتابخانة رضوی موجود است.[28]
[1] . کتابشناسی ملی بهار و تابستان 1356، ص 89.
[2] . فهرست، ج 2، ص 39.
[3] . الذریعة، ج 14، ص 147 و ج 22، ص 442.
[4] . الذریعة، ج 14، ص 140.
[5] . مصادر نهج البلاغه، ج 1،ص 256.
[6] . تراثنا، شماره 4، سال 7، ص 61، فی رحاب نهج البلاغه.
[7] . الذریعة، ج 21، ص 12.
[8] . الذریعة، ج 14، ص 113.
[9] . المآثر و الآثار، ص 140.
[10] . منتظم ناصری، ج 3، ص 76؛ المآثر و الآثار، ص 186؛ الکرام البررة، ج 1، ص 23؛ الذریعة، ج 4، ص 118 و 119 و ج 4، ص 113.
[11] . الذریعة، ج 14، ص 114.
[12] . الذریعة، ج 14، ص 222.
[13] . الذریعة، ج 8، ص 153 و ج 14، ص 115.
[14] . الذریعة، ج 8، ص 153.
[15] . الذریعة، ج 8، ص 153.
[16] . الذریعة، ج 4، ص 118؛ فهرست مشار، ج 1، ص 1417.
[17] . الذریعة، ج 16، ص 181؛ فهرست مشار، ج 1، ص 1418.
[18] . الذریعة، ج 16، ص 181؛ فهرست مشار، ج 1، ص 1418.
[19] . الذریعة، ج 8، ص 153 و ج 13، ص 374.
[20] . الذریعة، ج 3، ص 480.
[21] . الذریعة، ج 1، ص 29 و 30 و ج 13، ص 274 و ج 13، ص 126؛ فهرست مشار، ج 1، ص 23.
[22] . الذریعة، ج 4، ص 130؛ ج 14، ص 115 و 116.
[23] . ریحانة الادب، ج 2،ص 105 و 106.
[24] . الذریعة، ج 14، ص 116.
[25] . الذریعة، ج 4، ص 119 و ج 14، ص 116.
[26] . الذریعة، ج 14، ص 117.
[27] . الذریعة، ج 4، ص 119 ـ 120.
[28] . الذریعة، ج 14، ص 117 و 118.
@#@
57. شرح النهج
تألیف: مولی محمد تقی، والد علامه مجلسی متوفای 1070 هـ و آن شرح فارسی «خطبة الإستسقاء» است که قسمتی از آن در نهج البلاغه آمده است.[1]
58. شرح النهج (بخش گهرها)
تألیف: شیخ محمد تقی قمی جاپلقی. شرح و ترجمة کلمات قصار علوی به زبان فارسی است و اسم آن «بخش گهرها» و در ایران چاپ شده است.[2]
59. شرح النهج
شرح و ترجمة تعدادی از خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به فارسی.[3]
تألیف: میرزا محمد تقی خان بن محمدعلی، متخلّص به «سپهر» ملقّب به «لسان الملک»، ادیب، مورخ و مؤلف کتاب عظیم «ناسخ التواریخ» متوفای 1297 هـ .[4]
60. شرح النهج
تألیف: مولی محمد تقی بن حسین علی هروی حائری متوفای 1299 هـ و در کتاب خود «نهایة الآمال» ذکر کرده است که این کتاب شرح مفصل خطبة همام در اوصاف متقین است.[5]
61. منظومة عهدنامة حضرت امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به مالک اشتر
ناظم: میرزا جهانگیر خان ناظم الملک حسین مرندی ملقب و متخلص به ضیائی، و در ایران چاپ شده است.[6]
62. شرح النهج
تألیف: میرزا جهانگیر خان ناظم الملک ضیائی (متوفای 1352 هـ).
وصایای سه گانة امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ که در نهج البلاغه ذکر شده به تاریخ 1329 هـ به نظم کشیده و به تفصیل شرح نموده است و در استانبول در همان سال با متن وصایای امام ـ علیه السلام ـ چاپ شده است.[7]
63. شرح النهج
تألیف: شرح محمد حسن بن علی محمدی بجنوردی (متولد 1345 هـ) از کودکی مقیم نجف اشرف بوده و در مدرسة سید یزدی حجره داشت و حافظ قرآن و مقداری از نهج البلاغه بود، ظاهراً هنوز شرح وی به اتمام نرسیده است.[8]
64. نور الیقین (فی شرح خطبة صفات المؤمنین)
تألیف: میرزا حسین شفیعی. خطبة همام را به فارسی شرح و ترجمه کرد و آن را «نور الیقین» نامیده است. و در سال 1372 در ایران چاپ شده است.[9]
65. هدایات الحسام فی عجائب الهدایات للحکام
اسم تاریخی ترجمة عهدنامة مالک اشتر به فارسی است. تألیف ادیب حکیم میرزا محمد حسین بن علی نقی همدانی ـ برادر میرزا محمد واعظ همدانی ـ و آن را در سال 1308 به اسم والی کرمانشاه «زین العابدین حسام الملک» تألیف کرده است و یک نسخه از آن به تاریخ کتاب 1311 هـ در کتابخانة محتشم السلطنة اسفندیاری در تهران موجود است.[10]
66. تقویم الاود و مداواة العمد
تألیف: سید سبط حسن بن سید وارث حسین جایسی لکهنوی (1296 ـ 1354)
و کتاب چنین آغاز شده است: «الحمد لله الوتر الصمد الذی رفع السماء بلاعمد». و آن شرح خطبه‌ای است که اول آن چنین است: «لله درّ فلان فلقد قوم الاود و داوی العمد». و این کتاب که مجموعاً 78 صفحه است در این بحث می‌کند که مراد از «فلان» در آن خطبه کیست؟ و در لکهنو چاپ شده است.[11]
67. هدیة الأمم و مجلة الآداب و الحِکَم
تألیف: حاج محمد صادق معروف به «غازی» ابن حاج محمد علی بن علی محمد بن اللهوردی تبریزی. در سال 1327 هـ تألیف و در همان سال هم چاپ شده است.[12]
68. شرح النهج (شرح عهدنامة مالک اشتر)
تألیف: مولی محمد صالح بن محمد باقر قزوینی روغنی مؤلف شرح کامل نهج البلاغه و آن شرح عهدنامة مالک اشتر به فارسی است و آن را از شرح کامل استخراج نموده و بر هر صفحه اشعار و مطالب سودمندی هم افزوده است و مقدمه‌ای هم بر اول آن اضافه کرده است و ظاهراً در سال 1094 از تألیف آن فارغ شده است و نسخه‌ای از آن در مدرسة سپهسالار سابق و دیگری در کتابخانة محتشم السلطنه اسفندیاری موجود است.[13]
69. منشور الادب الالهی، و دستور العمل کارگاهی
شرح فارسی وصیت امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام مجتبی ـ علیه السلام ـ ومختصر آن را در شرح کامل نیز درج کرده است.
تألیف: مولی محمد صالح روغنی مذکور.[14]
70. کتاب ا خلاق النفسیة فی شرح خطبة الوصیة
شرح فارسی خطبه وصیت امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام مجتبی ـ علیه السلام ـ است.[15]
71. صد کلمه
ترجمه و شرح صد کلمه از کلمات قصار در نهج البلاغه، تألیف: مرحوم حاج شیخ عباس بن محمد رضا محدث قمی و در سال 1353 چاپ شده است.[16]
72. شرح خطبة شقشقیه
تألیف: سید مفتی میر محمد عباس ابن سید علی اکبر شوشتری لکهنوی متوفای 1306 هـ و آن شرح خطبة شقشقیه به زبان فارسی است که در سال 1287 در هند چاپ شده است. در حاشیة این نسخه تعلیقاتی هم به عربی وجود دارد و آن را به امر نوّاب معتمد الدوله مختار الملک سید محمد خان بهادر ضیغم جنگ تألیف کرده است.[17]
73. درّ ثمین
تألیف: عالم فقیه واعظ ادیب شیخ عبدالحسین ابن شیخ محمد طاهر ابن علامه شیخ محسن دزفولی و آن شرح فارسی خطبة همام در وصف متقین است و هر کجا از شرح یک جمله فارغ شده آن را به فارسی به نظم کشیده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانة پسرش شیخ محمد علی معزی مؤلف کتاب «تجدید الدوارس» و «مفتاح التحقیق» موجود است. مؤلف، اشعاری جالبی هم دارد که در «مخزن الدرر» ذکر شده است و تخلّص وی در آن «بهار» است.[18]
74. شرح خطبة قاصعه
شرح خطبة قاصعه به زبان فارسی است.
و مؤلف آن مولی عبدالکریم بن محمد یحیی قزوینی معاصر شاه سلطان حسین صفوی متوفای 1136 هـ می‌باشد که تمام آن را در کتاب خود «نظم الغرر» در باب 15 آورده است.[19]
75. نظم الغرر و نضد الدرر
تألیف: عبدالکریم بن محمد یحیی بن محمد شفیع قزوینی معاصر شاه سلطان حسین صفوی (1101 ـ 1135) مؤلف در این کتاب نظم «غررالحکم و درر الکلم» آمدی را تغییر داده و تمام کلمات قصار نهج البلاغه را هم بر آن افزوده و شرح کرده است. و مجلدات این کتاب ارزشمند به طور پراکنده در کتابخانه‌های مختلف ایران یافت می‌شود.[20]
76. محفظة الأنوار
تألیف: سید عبدالله ابن ابوالقاسم ابن علم الهدی عبدالله بلادی بهبهانی بوشهری (1291 ـ 1372) شرح فارسی کلماتی است که از کلمات قصار امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ از نهج البلاغه برگزیده و در سال 1343 هـ چاپ شده است.[21]
77. شرح النهج
تألیف: شیخ محمد علی بن ابی طالب مشهور به علی بن ابیطالب حزین زاهدی گیلانی اصفهانی متوفی در بنارس هند سال 1181 هـ و آن شرح و ترجمه به فارسی بعضی از خُطب نهج البلاغه است.[22]
78. تفسیر الخطبة الشقشقیّة
تألیف: «شریف مرتضی علم الهدی علی بن حسین موسوی» (متوفای 436 هـ).
و آن را «شیخ ابوالحسن محمد بن محمد بصروی» در فهرست تصانیف سید مرتضی ذکر کرده است.[23]
79. شرح النهج
تألیف: «خواجه صائن الدین علی بن محمد بن أفضل الدین محمد ترکه» (متوفای 830 هـ).
شرح حال وی را صاحب ریاض نوشته و گفته است: تألیفات وی زیاد است از جمله شرح و ترجمة بعض کلمات امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ از نهج البلاغه به زبان فارسی است.[24]
80. التوضیحات التحقیقیة در شرح خطبة شقشقیه
تألیف: «سید علی اکبر ابن سید محمد سلطان العلماء لکهنوی» (متوفای 1326 هـ).
شرح حال وی را سید علی نقی نقوی در «مشاهیر علماء الهند» نوشته است.[25]
81. شرح النهج
تألیف: «امیر علی شیر بن گنجینة بهادر نوائی جغتائی هروی» ملقب به «نظام الدین» (841 ـ 906 هـ).
وزیر «سلطان حسین میرزا بایقرای گورکانی» (875 ـ 911) آثار قلمی و تألیفات نوائی زیاد است و به زبان ترکی و فارسی هر دو کتاب نوشته و شعر گفته است و در کتاب «تحفه سامی» صفحه 180 غیر از پنج دیوانش شانزده کتاب بر او شمرده است و گفته: «نوائی» کلمات قصار «علوی» را به نظم کشیده و برای هر کلمه یک رباعی سروده است.[26]
82. شرح النهج
شرح خطبة شقشقیه. تألیف: «تاج العلماء سید علی محمد ابن سلطان العلماء سید محمد بن دلدار علی نصیر آبادی» (متوفای 1312 هـ) «سید علی نقی نقوی لکهنوی» در «مشاهیر علماء الهند» گفته است.[27]
83. شرح النهج به فارسی
ترجمه و شرح و توضیحات عهدنامة امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ به مالک اشتر.
تألیف: «مولی محمد کاظم بن محمد فاضل مشهدی مدرس و خادم حرم رضوی». و آن را به درخواست «اعتماد الدوله شاه قلی خان» نوشته است. نسخة آن ضمن مجموعه‌ای در کتابخانة آستان قدس موجود است و تاریخ کتابت آن 1377 هـ می‌باشد.[28]
84. اساس السیاسة فی تأسیس الریاسة
تألیف: واعظ ماهر، شهیر به «سلطان المتکلمین»، «شیخ د ابن موسی اسماعیل بن عبدالعظیم بن محمد باقر کجوری مازندرانی» نزیل تهران (متوفای 14 شعبان 1353 هـ ) و آن شرح عهدنامة امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ به «مالک اشتر» است و نسخة آن پیش فرزندش مشهور به «ملک المتکلمین اخلاقی» موجود است.[29]
85. شرح النهج
و آن ترجمة عهدنامة «مالک اشتر» به نظم ترکی است و در سال 1304 هـ در اسلامبول چاپ شده است. ناظم «محمد جلال الدین» و شاید از علمای عامّه است.[30]
86. شرح النهج
تألیف: «شیخ محمد قوام الدین بن حبیب الله قمی». شرح کلمات قصار امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ .[31]
87. شرح النهج
شرح نزدیک به صد کلمه از کلمات قصار که در نهج البلاغه ذکر شده است.
تألیف: «شیخ محمد بن نصار حویزی»، معاصر «شیخ بهائی» مؤلف کتاب «الإمامة» که نسخه‌ای از آن در کتابخانة حسینیة شوشتریها در نجف اشرف موجود است و شرح مذکور را به آخر آن ملحق کرده است.[32]
[1] . الذریعة، ج 14، ص 118.
[2] . الذریعة، ج 14، ص 119.
[3] . الذریعة، ج 14، ص 119.
[4] . ریحانة الادب، ج 5، ص 119.
[5] . الذریعة، ج 14، ص 120.
[6] . ریحانة الادب، ج 5، ص 120.
[7] . الذریعة، ج 14، ص 122.
[8] . الذریعة، ج14، ص 123.
[9] . الذریعة، ج 14، ص 124.
[10] . الذریعة، ج 14، ص 125؛ ج 25، ص 163.
[11] . الذریعة، ج 14، ص 126 و ج 4، ص 395 و 396.
[12] . الذریعة، ج 14، ص 128 و ج 25، ص 206.
[13] . الذریعة، ج 14، ص 129.
[14] . الذریعة، ج 14، ص 129.
[15] . الذریعة، ج 14، ص 129.
[16] . الذریعة، ج 14، ص 130.
[17] . الذریعة، ج 14، ص 130.
[18] . الذریعة، ج 14، ص 131.
[19] . الذریعة، ج 14، ص 133.
[20] . الذریعة، ج 24، ص 218.
[21] . الذریعة، ج 24، ص 134.
[22] . الذریعة، ج 14، ص 135.
[23] . الذریعة، ج 4، ص 348 و ج 14، ص 137.
[24] . الذریعة، ج 4، ص 140.
[25] . الذریعة، ج 4، ص 141 و ج 4، ص 499.
[26] . الذریعة، ج 14، ص 142؛ ریحانة الأدب، ج 6، ص 238 ـ 241.
[27] . الذریعة، ج 14، ص 142.
[28] . الذریعة، ج 14، ص 144.
[29] . الذریعة، ج 2، ص 7 و ج 14،ص 146.
[30] . الذریعة، ج 14، ص 144.
[31] . الذریعة، ج 14، ص 146.
[32] . الذریعة، ج 14، ص 147.
@#@
88. دراسات النهج (شرح عهدنامة مالک اشتر)
تألیف: «شیخ محمد مهدی ابن شیخ عبدالکریم شمس الدین عاملی». و در سال 1376 هـ در نجف اشرف چاپ شده است.[1]
89. نغمة الهی
تألیف: «محیی الدین شیخ مهدی بن ابی الحسن بحرانی قمشه‌ای، تهرانی» به تخلّص «الهی» مدرس در معقول. و آن شرح خطبة همام در وصف متقین است و آن را با شعر فارسی شرح کرده و آن چاپ شده است.[2]
90. رموز الإمارة
تألیف: «میرزا احمد» مشهور به «وقار» ارشد اولاد «میرزا محمد شفیع» متخلّص به «وصال» شاعر شهیر شیرازی (1232 ـ 1298 هـ) مدفون در مزار شاه چراغ. و آن شرح عهدنامة مالک اشتر به شعر فارسی است. در اول منظومة خود اسم «معتمدالدوله و فرهاد میرزا» را آورده است. در شیراز به سال 1331 در چاپخانة محمدیه چاپ شده است.[3]
91. شرح النهج (شرح خطبة شقشقیه)
تألیف: «شیخ مولی هادی بنابی» شارح خطبة زینبیّه.[4]
92. شرح عهد مالک الأشتر (به فارسی)
تألیف: «علامه شیخ هادی ابن موسی حسین بن محسن ابن عبدالله بن محسن بن حسین بیرجندی» (1277 ـ 1319 هـ) و در سال 1355 هـ در تهران به طبع رسیده است.[5]
93. روض المنی فی المختار من قصار کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
شرح کلمات قصار امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ که در آن اشعار و احادیث و حکایات مناسب هم ذکر شده است.
تألیف: «سید علی اکبر بن رضی ابن محمد تقی رضوی قمی برقعی» (متولد 1317 هـ).[6]
94. دُرر الکلم (ترجمة کلمات قصار امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ (فارسی).
تألیف: «سید علی اکبر برقعی» متخلّص به «کاشف» و مؤلف کتاب دیگر در همین موضوع به نام «روض المنی» در شمارة قبل از آن اشاره شد.[7]
95. کشف السحاب فی شرح الخطبة الشقشقیة
تألیف: «ملاح حبیب الله بن علی مدد بن رمضان کاشانی» (متوفای 1340 هـ) از علمای امامیة قرن چهاردهم. زاهد و متقی و عرفان مسلک دارای اخلاق حمیده بود.[8]
96. التقاط الدُرر (منتخب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید)
تألیف: «محمد بن حاج قنبر کورعلی مدنی کاظمی» (حدود سال 1300 فوت کرده است.) و از تألیف آن سال 1283 فارغ شده است و از شرح ابن ابی الحدید هر آن چه راجع به اخلاق و حکم و آداب بوده، استخراج کرده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانة «سید حسن صدر»[9] موجود بود.
97. منتخب وصایا امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در حِکَمه
با حروف تهجی تنظیم شده و در آخر آن وصیت امام به فرزندش امام حسین ـ علیه السلام ـ آمده است و یک نسخه از آن به خط نستعلیق به قلم «میر قاسم قره‌باغی» به تاریخ 911 هـ در کتابخانة «خدیویة مصر» موجود است که در حواشی آن تعلیقاتی به فارسی نوشته شده است.[10]
98. شرح الکلمات المائة
(منهاج العارفین فی شرح کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ ) که شرح صد کلمه از کلمات قصار امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ است.
تألیف: «شیخ کمال الدین میثم بن علی بحرانی» (متوفای 679 هـ) مؤلف سه شرح: (کبیر، متوسط و صغیر) بر نهج البلاغه دارد که اول آن چنین آغاز شده است: «یا ذا الجلال یا حیّ یا قدُّوس یا سلام».[11]
99. شرح الخطبة الشقشقیّة
تألیف: میرزا محمد ابن شاه ابوتراب محمد علی حسینی یا حسنی معروف به «گلستانه»، ملقب به «علاء الدین» (متوفای 1110 هـ ) در اوائل آن به کتابش «حدائق الحقایق = بهجة الحدائق» احاله کرده و گفته: شکایت امیرمؤمنان را به طور کامل آورده‌ام به طوری که در جای دیگر پیدا نمی‌شود و گویا این شرح مکمّل کتاب «حدائق» او است و لیکن در اواسط خطبه قطع کرده است و نسخه‌ای از آن دیده شده که تاریخ کتابت آن 1246 هـ بوده است.[12]
100. شرح خطبة اول نهج البلاغه (اول الدین معرفته و کمال معرفته التصدیق به)
تألیف: ملا محمد کاظم، معروف به «آخوند خراسانی» (1255 ـ 1329 هـ) صاحب کتاب «کفایة لأصول».
وی این شرح را تقریر کرده و شاگردش شیخ عبدالرسول اصفهانی داماد شیخ محمد بن مولی علی محمد طالقانی نوشته است و از روی خط او سید هادی ابن سید عباس بن سید محمد فشارکی (متوفی 1354 هـ) استنساخ کرده است و نسخة اخیر در کتابخانة شیخ محمد رضا فرج الله در نجف اشرف موجود بود.[13]
101. نصایح الملوک و آداب السلوک
شرح عهدنامة امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ به مالک اشتر.
تألیف: «مولی ابوالحسن شریف عاملی غروی اصفهانی» (متوفای 1138 هـ) صاحب کتاب «الأنساب» و غیره. کتاب چنین آغاز شده است:
«حمد بی‌حد و ثنای بی‌عدد قادری را رواست» و آن را به اسم «سلطان حسین صفوی» (1135 هـ) تألیف کرده است. کتاب دارای مقدمه و پنج باب است و یک نسخه از آن به تاریخ کتابت 1118 هـ در (سپهسالار سابق) موجود است.[14]
102. التحفة السلیمانیة
ترجمة عهدنامة مالک اشتر به فارسی.
تألیف: «سید ماجد بن محمد حسینی بحرانی» آن را به اسم «شاه سلیمان صفوی» (متوفای 1106 هـ) تألیف کرده و در سال 1301 هـ در ایران چاپ شده است.[15]
103. الراعی و الرعیة
در شرح عهدنامة امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به عامل خود «مالک اشتر» هنگامی که او را به مصر فرستاد شرح مبسوط تحلیلی است که قوانین جدید و قواعد حکومت اسلام مورد مقایسه قرار گرفته است و کتاب؛ حقّاً در موضوع خود بی‌نظیر است و در سال 1358 هـ در نجف چاپ شده است. تألیف: حقوقدان معاصر: «توفیق الفکیکی بغدادی محامی» (1321 ـ 1389 هـ).[16]
104. فرمان مبارک شرح عهدنامة امیر المؤمنین، فارسی، مطبوع
تألیف: نویسندة فرزانه مرحوم «جواد فاضل لاریجانی» (متوفای 1380 هـ).
105. شرح عهد امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
تألیف: «میرزا حسن بن سید علی موسوی قزوینی» (1319 ـ 1358 هـ) آن را در 21 فصل تنظیم نموده و نزدیک به 5000 هزار بیت است و آن جلد دوم کتابش (تاریخ مصر قدیم) است.[17]
106. شرح عهد امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
تألیف: «میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی» (متوفی 1302 هـ) صاحب «قصص العلماء» از علمای اوائل قرن چهاردهم هجری می‌باشد، تألیفات متنوعی دارد که فهرست همة آنها را در کتاب قصص العلمای خود نگاشته است و از جملة آنها همین شرح عهد امیرالمؤمنین به «مالک اشتر» است.[18]
107. شرح عهد امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ
تألیف: «شیخ هادی بن محمد حسین قائینی بیرجندی» فارسی و در سال 1333 هـ تألیف کرده و در سال 1315 شمسی به همراه ترجمة «الأدب الکبیر»؛ «ابن مقفّع» چاپ شده است.[19]
108. سیری در نهج البلاغه
تألیف: «متفکر شهید استاد علامه، شیخ مرتضی مطهری.
به طوری که از اسم آن پیداست، این یک سیر کوتاه در اعماق نهج البلاغه است و نخستین گامی است که استاد شهید برای تحقیق عمیق و دقیق در محتوای نهج البلاغه و شناخت مکتب علی ـ علیه السلام ـ برداشته و راه را برای دیگران گشوده است.
وی در مقدمة کتاب می‌نویسد:
«اکنون دو کار لازم در مورد نهج البلاغه در پیش است: یکی غور و تعمّق نهج البلاغه است، تا مکتب علی ـ علیه السلام ـ در مسائل مختلف و متنوعی که در نهج البلاغه مطرح است، دقیق روشن شود که جامعة اسلامی سخت بدان نیازمند است و دیگر تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه.»
باز می‌نویسد:
«آنچه در این کتاب آمده است، مجموع مقالات متسلسلی است که در سالهای 51 ـ 52 در مجلة گرامی مکتب اسلام منتشر شده است و اکنون به صورت یک کتاب در اختیار خوانندگان محترم قرار می‌گیرد.»
کتاب در 316 صفحه با یک مقدمه و هفت بخش در قطع رقعی در سال 1353 هـ ش توسط انتشارات دار التبلیغ اسلامی قم چاپ شده و از آن پس دهها چاپ خورده و در تیراژ وسیع توسط انتشارات صدرا منتشر شده است.
109. فی رحاب نهج البلاغه
ترجمه «سیری در نهج البلاغه» استاد شهید مطهری.
تعریب: هادی یوسفی. مکرر چاپ شده و در بیروت از «دار التعارف» انتشار یافته است.
110. الهیات در نهج البلاغه
نوشتة: «آیت الله لطف الله صافی» گلپایگانی.
این کتاب از سری انتشارات بنیاد نهج البلاغه است. «بنیاد نهج البلاغه» برای شناخت «نهج البلاغه» با صداقت و ایمان «بنیاد» گرفته و تاکنون در این باره گامهای بلند برداشته است از جمله کارهای اساسی این «بنیاد» اقدام به تفسیر موضوعی این گنجینة گرانبهاست تا بدین وسیله بتواند ابعاد وسیع و گستردة معارف اسلامی را از نهج البلاغه استخراج کرده به جامعة اسلامی تقدیم دارد.
آیت الله صافی از میان موضوعات مختلف، بحث «الهیات» را انتخاب کرده و کتاب ارزشمند «الهیات در نهج البلاغه» را به رشتة تحریر کشیده است گرچه وی در پایان کتاب مدعی است کتاب ناقص و ناتمام است،ولی در موضوع خود کتاب جالب و جامع می‌باشد. کتاب در 343 صفحه با مقدمة و 18 فصل به قطع وزیری توسط «بنیاد نهج البلاغه» در تاریخ آبان ماه 1361 هـ ش چاپ و انتشار یافته است.
111. دراسات فی نهج البلاغه
تألیف استاد شیخ «مهدی شمس الدین عاملی لبنانی».
درسهائی از نهج البلاغه که دربارة جامعه و طبقات اجتماعی و کیفیت اصلاح آن و حکومت و عدالت و آگاهی از غیب، از دیدگاه نهج البلاغه بحث کرده است و از کتابهای مهمی است باید مطالعه شود و این کتاب در سال 1376 هـ در نجف اشرف چاپ شده است و در ایران هم به فارسی ترجمه گردیده است.
112. جستجوئی در نهج البلاغه
ترجمه کتاب: «دراسات فی نهج البلاغه» تألیف: استاد شیخ «محمد مهدی شمس الدین لبنانی» به ترجمه: «محمود عابدی» کتاب از سری انتشارات بنیاد نهج البلاغه است.
[1] . الذریعة، ج 14، ص 148 و ج 2، ص 337.
[2] . الذریعة، ج 14، ص 148.
[3] . الذریعة، ج 14، ص 152.
[4] . الذریعة، ج 14، ص 152.
[5] . الذریعة، ج 14، ص 152.
[6] . الذریعة، ج 11، ص 277؛ ریحانة الأدب، ج 1، ص 249.
[7] . فهرست مشار، ج 1، ص 1387.
[8] . لباب الألباب فی القاب الأطیاب، به نقل از ریحانة الادب، ج 5، ص 19.
[9] . الذریعة، ج 22، ص 414.
[10] . الذریعة، ج 22، ص 442.
[11] . الذریعة، ج 14، ص 41.
[12] . الذریعة، ج 14، ص 222.
[13] . الذریعة، ج 14، ص 217.
[14] . الذریعة، ج 24، ص 171 و ج 14، ص 374.
[15] . الذریعة، ج 3، ص 441 و 442.
[16] . الذریعة، ج 10، ص 59؛ نقباء البشر، ج 1، ص 271 ـ 273.
[17] . الذریعة، ج 13، ص 374.
[18] . الذریعة، ج 13، ص 374.
[19] . الذریعة، ج 13، ص 375.
@#@
کتاب در 238 صفحه با دو مقدمه از مؤلف و 7 بخش از موضوعات مختلف نهج البلاغه به قطع وزیری توسط «بنیاد نهج البلاغه» در تاریخ تیرماه 1361 هـ ش چاپ شده است.
113. درسهائی از نهج البلاغه
تألیف: آیت الله آقای «حاج شیخ حسینعلی منتظری». این درسها توسط وی تدریس و از صدای جمهوری اسلامی ایران پخش گردیده است و تاکنون این درسها دو جلد توسط انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی در سال 1361 چاپ شده است.
114. پرتوی از نهج البلاغه
با نقل منابع و تطبیق با روایات مأخذ دیگر. پژوهش و برگردان و ویراستاری: دکتر سید محمد مهدی جعفری. با استفاده از ترجمة مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی.
ناشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 1372 ش.
در این کتاب که عنوان آن با الهام از کتاب «پرتوی از قرآن» اثر ارزشمند آیت الله طالقانی؛ «پرتوی از نهج البلاغه» انتخاب شده است. ضمن بیان ترجمه‌ای روان و سلیس از 81 خطبة نهج البلاغه، توضیحاتی در مورد هر خطبه بیان و منابع و مآخذ مربوط به هر خطبه نیز آورده شده است.
بخش اول این کتاب شامل مطالب زیر است:
پیشگفتار، پیام وحدت به امت اسلام (مقدمة صبحی صالح)، زندگینامة امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به قلم خود او، مقدمة آیت الله طالقانی و مقدمة شیخ محمد عبده و مقدمة شریف رضی.
در بخش دوم کتاب نیز ترجمه و توضیح 81 خطبه نهج البلاغه و سخن پایانی مرحوم آیت الله طالقانی آورده شده است.
115. مأة کلمة من نهج البلاغه (صد کلمه از نهج البلاغه)
برگزیدة ادیب بزرگ و نویسندة شهیر استاد «امین نخله» از فضلای مسیحی به درخواست علامه شیخ توفیق بلاغی و در شرح آنها از تعلیقة شیخ محمد عبده اقتباس کرده است.[1]
116. المأتا کلمة
دویست کلمه از کلمات امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ در حکم و مواعظ، به ترتیب حروف تهجّی، به ضمیمة کتاب «کنز المطالب» سید ولی الله بن نعمة الله به تألیف 981 هـ مرحوم علامه تهرانی یک نسخه از آن را در کتابخانة سید میرزا علی شهرستانی در کربلا دیده است.[2]
117. خدا و جهان و انسان از دیدگاه علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ و نهج البلاغه
تألیف: استاد فیلسوف محمد تقی جعفری. مقاله مفصل در 23 صفحه، در یادنامة کنگرة هزاره نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط «بنیاد نهج البلاغه» چاپ شده است.
118. انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: استاد فیلسوف حسن حسن زادة آملی
مقاله در 10 صفحه در یادنامة کنگرة هزاره نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
119. عزت و ذلت از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: واعظ شهیر محمد تقی فلسفی مقاله در 20 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
120. جامعه‌ها در شبانگاه ظهور انبیا (از دیدگاه نهج البلاغه)
به قلم: رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله حاج «سید علی خامنه‌ای» مقالهای در 10 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
121. امامت از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: استاد عباسعلی عمید زنجانی، مقالهای در 36 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
122. حقوق از دیدگاه نهج البلاغه
تألیف: استاد زین العابدین قربانی، مقالهای در 28 صفحه در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه (1401 ـ 1360) توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
123. نهج البلاغه و آگاهی از غیب
به قلم آیت الله «شیخ جعفر سبحانی» مقالهای در 12 صفحه و در یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه (1401 ـ 1360) چاپ شده است.
124. چرا نهج البلاغه این همه جاذبه دارد؟
نوشتة: آیت الله مکارم شیرازی، هشتمین مقالة یادنامة کنگرة هزارة نهج البلاغه که توسط بنیاد نهج البلاغه چاپ شده است.
ن: 7451 م 125. جهان بینی الهی در نهج البلاغه
نوشته: استاد سید جمال‌الدین دین پرور، از مؤسسین بنیاد نهج البلاغه مقاله نهم یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه. 126. بهره ادبیات از سخنان علی ـ علیه السلام ـ
به قلم: استاد دکتر «سید جعفر شهیدی » مقالهای در 20 صفحه در یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه (1401،1360)چاپ شده است.
127. بررسی طب و طبابت در نهج البلاغه
نوشته: دکتر ابوتراب نفیسی، مقالهای در 34 صفحه در یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه توسط بنیاد نهج البلاغه به طبع رسیده است.
128. امام علی ـ علیه السلام ـ بزرگترین خطیب تاریخ:
نوشته: احمد سپهر خراسانی. مقالهای در 18 صفحه، سیزدهمین مقاله یادنامه کنگره نهج البلاغه.
129. بیت المال در نهج البلاغه
نوشته آیه الله حاج شیخ حسین نوری، مقاله مفصلی است در 58 صفحه که در پایان یادنامه کنگره نهج البلاغه (1401، 1360) توسط« بنیاد نهج البلاغه» چاپ شده است.
130. بینش تاریخ نهج البلاغه
تالیف: دوست دانشمند آقای یعقوب جعفری. محتوای کتاب در چهار بخش تنظیم شده بدین ترتیب که :
1. کلیاتی از تاریخ.
2. عوامل زمینه ساز در ساختار های تاریخی.
3. کارهای خدا در تاریخ.
4. انگیزه‌های تحولات تاریخی و آن در 163 صفحه در قطع وزیری توسط «دفتر نشر فرهنگ اسلامی» در سال 1372 چاپ شده است.
131. شرح نامه همایون
شرح و تفصیل وصیت مولی الموالی امیرالمومنین علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ به سبط اکبر، الامام الحسن المجتبی ـ علیه السلام ـ تالیف: عالم فاضل مرحوم میرزا احمد مدرس، وحید مشهور به حاجی میرزا آقا باغمشه‌ای تبریزی (متولد 1334 ه ) مجموعه‌ای است علمی، ادبی، تفسیری و روائی، به خط علی اصغر عالم دیانتی تبریزی در سال 1398 ه، در 580 صفحه نوشته شده، و سپس از روی همان نسخه افست و چاپ گردیده است.
132. آین جهانداری
ترجمه عهدنامه «مالک اشتر» و چند نامه دیگر از نهج البلاغه. تالیف: محمد علی انصاری مؤلف نهج البلاغه منظوم در سال 1383 چاپ شده است.
133. آئینه پرهیزکاران (شرح خطبه همان).
تالیف: سید ابراهیم علوی خوئی که در سال 1341 ش، در 347 صفحه وزیری چاپ شده است.[3]
134. ابواب حکمت
(ترجمه کلمات قصار امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ ) (فارسی)احتمال می‌رودمنظور کلمات قصار نهج البلاغه باشد و یا شامل آنهم می‌باشد.
تالیف: کمال الدوله محمد حسن میرزا قاجار (میر پنجه) در سال 1319 ه ق، در 99 صفحه رقعی به چاپ رسیده است. [4]
135. اثاره‌ای از دانش (شرح خطبه اول نهج البلاغه ) (فارسی).
تالیف: سید علی میریحی، در سال 1396 چاپ شده است.
136. اخبار غیبیه امیرالمؤمنین (فارسی) تالیف: شیخ ذبیح الله محلاتی. در سال 1335 ش، در 475 صفحه رقعی چاپ شده است.[5]
137. اخلاق مذهبی (کلمات قصار علوی) (فارسی).
تالیف: شیخ محمد علی بن حسن کاتوزیان. در سال 1330 ه ق. چاپ شده است. [6]
138. وصیه امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ با ترجمه فارسی در یک جلد بافته شده از طلا و هر صفحه 6 سطر که در کتابخانه (رضویه) وپیش اسماعیلیه موجود است.[7]
139. الاخلاق المرضیه فی شرح خطبه الوصیه
شرح خطبه الوصیه (نامه 31 نهج البلاغه ).[8]
140. اخلاق اسلامی در نهج البلاغه «خطبه متقین»
درسهای آیه الله مکارم شیرازی. تالیف: اکبر خادم الذا کرین در دو جلد، جلد اول در 520 صفحه و جلد دوم در 608 صفحه وزیری.تاریخ انتشار1371. ناشر: مطبوعاتی هدف. چاپخانه مدرسه الامام امیرالموئمنین ـ علیه السلام ـ . نگارنده این کتاب را قبل از چاپ از اول تا آخر مطالعه کرده و اصلاحاتی هم انجام داده است کتابی ارزشمند و شرح جامع «خطبه متقین» معروف به خطبه همام است.
141. برگزیده سخنان علی ـ علیه السلام ـ از نهج البلاغه (فارسی)
تالیف: نویسنده توانا مرحوم «جواد فاضل» متوفای 1340 شمسی. چاپ سوم این کتاب در 196 صفحه جیبی در سال 1334 ش انجام شده است.[9]
142. بیعه الافاخم( ترجمه و شرح مالک اشتر) (فارسی). تالیف: علی بن میرزا احمد (از علمای سده سیزدهم).تاریخ تالیف: 1235. نسخه خطی آن در414برگ در فهرست منزوی معرفی شده است.[10]
143. پرتوی از انوار نهج البلاغه (فارسی) شرح خطبه اول نهج البلاغه است.
تالیف: سید محمد صادقی، در سال 1357 ش در اصفهان در 134 صفحه چاپ شده است.
144. ترجمه خطبه شقشقیه به نظم (قصیده در ترجمه) اثر سید محمد تقی بن امیر محمد مؤمن حسینی قزوینی متوفای 1270 ه نسخه خطی آن را صاحب الذریعه در کتابخانه بادکوبه‌ای در کربلا دیده است.[11]
145. تحفه علویه سلیمانیه (شرح و ترجمه عهدنامه مالک اشتر ) (فارسی)
مؤلف آن معلوم نیست وی در سال 1101 ه به تالیف آن اشتغال داشته و غیر از «تحفه سلیمانیه» چاپ شده است. نسخه خطی آن در 207 برگ در کتابخانه مدرسه فیضیه قم موجود است. [12]
146. تحفه الملوک (ترجمه عهدنامه مالک اشتر) (فارسی) فهرست کتابخانه، ج2، ص[13]18
تالیف: محمد حسین بن احمد بن محمد بن سمیع یزدی. تاریخ تالیف: 1227، در مشهد. نسخه آن را صاحب الذریعه در یکی از کتابخانه‌های کربلا دیده است.[14]
147. ترجمه خطبه شقشقیه (فارسی)
تالیف: علی انصاری در سال 1354 ش در 14 صفحه چاپ شده است.[15]
148.
[1] . مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 261.
[2] . الذریعة، ج 19، ص 1 ـ 2.
[3] . فهرست مشاور، ج1، ص 90.
[4] . فهرست مشاور، ج1، ص102.
[5] . فهرست مشاور، ج1، ص129.
[6] . همان مدرک، ص 138.
[7] . الذریعه، ج25، ص105.
[8] . الذریعه، ج25، ص105.
[9] . فهرست مشاور، ج1، ص487.
[10] . فهرست منزوی، ص 1551.
[11] . الذریعه، ج17، ص124.
[12] . فهرست کتابخانه مدرسه فیضیه، رضا استادی، ج2، ص22.
[13] . الذریعه، ج4،ص118.
[14] . الذریعه، ج4،ص480.
[15] . کتابشناسی ملی تابستان1354، ص267.
@#@ ترجمه خطبه شقشقیه (فارسی) مترجم و نام کتاب ناشناخته. نسخه آن در کتابخانه آستان قدس موجود است.[1]
149. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی) مترجم معلوم نیست(سده 10و 11).[2]
150. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی) تالیف: سید صادق بن علی حسینی معاصر ناصرالدین شاه قاجار(سده سیزدهم).[3]
151. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی)
نوشته: میرزا آقا خان عبدالحسین بن عبدالرحیم بردسیری کرمانی مقتول، در 1314ق. و در تهران چاپ شده است.[4]
152. ترجمه عهدنامه مالک اشتر (فارسی)
تالیف: عبدالواسع تونی (سده دوازدهم ) نسخه آن در کتابخانه مجلس موجود است.[5]
153. ترجمه مالک اشتر(فارسی )
تالیف: علیرضا(سده یازدهم) شاید میرزا علی رضا تجلی باشد.[6]
154. ترجمه عهد مالک اشتر (فارسی)
تالیف: محمد باقر بن اسماعیل خاتون آبادی، تاریخ پایان ترجمه،حدود 1115 ه ق. نسخه‌ای به همان تاریخ در کتابخانه ملی موجود است.[7]
155. ترجمه عهد مالک اشتر(فارسی)
نوشته: محمد بن مهدی بهشتی (سده سیزدهم) به نسخه اصل آن در کتابخانه ملی است. [8]
156. ترجمه عهد مالک اشتر (فارسی)
توسط مترجم ناشناخته. نسخه‌ای به تاریخ 1310 ه ق. در کتابخانه ملی موجود است.[9]
157. ترجمه وصیت نامه امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ (فارسی)
نوشته: عبدالمهدی بن ابو تراب حسینی نفیسی. در سال 1267 ه ق. چاپ گردیده و گویا ترجمه وصیت امام ـ علیه السلام ـ به فرزندش امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ باشد(نامه شماره 31.)[10]
158. خداوند سخن در نهج البلاغه با ما سخن می‌گوید(فارسی)
ترجمه و شرح وصیت امام به امام حسن مجتبی و امام حسین ـ علیه السلام ـ (نامه شماره 47) و نامه امام به «عثمان بن حنیف» (نامه 45) است. تالیف: م شرمین، به طبع رسیده است.
159. الخطب المنتخبه للاعیاد و الجمعه(عربی و فارسی)
از حاج میر آقا بن کاظم زاهدی. در سال 1376 ه ق در تهران در 225 صفحه رقعی چاپ شده است.[11]
160. خورشید هدایت(نهج البلاغه منظوم)(فارسی)
اثر: عباس ایراندوست گوهری بروجردی. در سال 1344 ش در تهران در دو جلد چاپ شده است. [12]
161. درج اللئالی ترجمه الف کلمات قصار امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ (فارسی) از کلمات قصار نهج البلاغه هم در آن هست.از مؤیدالشعری متوفای 1330 در سال 1328 در هند چاپ شده است. [13]
162. الدر الصافیه
(ترجمه برخی از کلمات قصار علی ـ علیه السلام ـ )(فارسی) احتمالا کلمات قصار نهج البلاغه را داشته باشد. از ملا «محمد کاظم بن محمد شفیع هزار جریبی». نسخه اصلی آن را صاحب «الذریعه» نزد «شیخ محمد حائری» مؤلف کتاب خصائص الزهرا دیده است.[14]
163. دستور زندگی
(شرح وصیت امام به فرزندش امام حسن ـ علیه السلام ـ )(فارسی).
نوشته: «غلامعلی بن محمد حسن رئیس یزدی»که در سال 1369 ه ق چاپ شده است.[15]
164. حکمت و معیشت
تالیف: دکتر «عبدالکریم سروش» استاد دانشگاه.
شرح نامه امام علی ـ علیه السلام ـ به امام حسین ـ علیه السلام ـ در چهار جلد منتشر خواهد شد و تا کنون دو جلد آن توسط مؤسسه فرهنگی صراط در تهران چاپ شده است.
165. سی درس از نهج البلاغه (فارسی)
نوشته:«شیخ علی کاظمی» در سال 1356 ش چاپ شده است.
166. سخنان نغز امام علی ـ علیه السلام ـ (فارسی)
از:«حسین حماسیان صابر کرمانی» که در سال 1344 در 34 صفحه چاپ شده است. [16]
167. شرح خطبه شقشقیه (عربی)
مؤلف آن معلوم نیست. نسخه مورخ سده سیزدهم آن در کتابخانه ملی موجود است.[17]
168. شرح خطبه همام (فارسی)
نوشته: مرحوم «ملا محمد تقی مجلسی» (متوفای 1070 ه و نسخه خطی آن در کتابخانه آیه الله مرعشی موجود است.
169. شرح منظوم خطبه همام (فارسی).
اثر: «دکتر جواد نور بخش کرمانی»که در سال 1371 ه ق در تهران چاپ شده است.[18]
170. شرح وصیت نامه علی ـ علیه السلام ـ
تالیف: «حسین بن علی بن محمد شفیع» متولد 1331، ظاهرا شرح نامه 31 نهج البلاغه است.[19]
171. شرح یک حدیث از نهج البلاغه (عرفت الله بفسخ الغرائم) (عربی). شرح کلمه شماره 250 از کلمات قصار است. نوشته:« شیخ ابوطالب بن عبدلله زاهدی» متوفای 1127 ه. [20]
172. شرح یک حدیث (فارسی) ترجمه همان رساله است از فرزندش «شیخ محمد علی حزین» متوفای 1181 ه.
173. شکوفای خرد یا سخنان علی ـ علیه السلام ـ با ترجمه فارسی و انگلیسی و رباعیات فارسی. از «ابوالقاسم حالت» در سال 1342 ش چاپ شده است. [21]
174. القبه (عربی).
شرح جمله‌ای از مقدمه نهج البلاغه است. تالیف: « شیخ جمال الدین محمد بن حسین غروی قاضی کاشانی» که از دانشمندان سده ششم بوده و نهج البلاغه رااز حفظ می‌نوشته است.[22]
175. القانون الاکبر فی شرح عهد الامام للاشتر (عربی).
تالیف: «سید مهدی سویج»[23]
176. قانون الولاه فی سیاسه الرعاه
شرح عهدنامه «مالک اشتر» است و این کتاب جلد دوم کتاب «تاریخ مصر قدیم»مولف است نسخه آن به خط مولف نزد برادرش «سید ضیاء الدین بن سید علی» بوده است. [24]
177. ترجمه علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ
تالیف:« احمد زکی صفوت» که در آن از سخنرانیهای علی ـ علیه السلام ـ و نهج البلاغه نیز بحث کرده است و آن در مصر به سال 1350 در 162 صفحه چاپ شده است.[25]
178. کشف السحاب فی شرح الخطبه الشقشقیه
تالیف:« ملا حبیب الله کاشانی» متوفای 1340 ه ق. [26]
179. گنج عرفان یا سخنان امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ (فارسی)
تالیف: آخوند «ملامحمد جواد صافی گلپایگانی» به نظم و نثر و در سال 1327 ش چاپ شده است. [27]
180. مع الامام علی ـ علیه السلام ـ فی عهد مالک الاشتر.(عربی)
تالیف:«شیخ محمد باقر ناصری» در سال 1392 ه ق. در بیروت چاپ شده است.[28]
181. مقتبس السیاسه (عربی)
تالیف: مفتی بزرگ «مصر شیخ محمد عبده» شرح عهد مالک اشتر و در سال 1317 مستقلا در مصر چاپ شده است.[29]
182. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (عربی)
متمم منهاج البراعه علامه خوئی است. از استاد «حسن حسن زاده آملی» در پنج مجلد چاپ شده است.
183. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (عربی)
متمم دوم منهاج البراعه علامه خوئی است. از «شیخ محمد باقر کمره‌ای» در دو جلد چاپ شده است.
184. نظم الوصیه (فارسی)
ترجمه نامه 31 نهج البلاغه است به نظم. اثر:«سید حسین بن ابراهیم قزوینی» متوفای 1208 و در ترکیه چاپ شده است.[30]
185. نغمه الهی گجراتی شرح خطبه همام است، در هند چاپ شده است. [31]
186. نورالیقین
شرح و ترجمه خطبه همام، از «حسین شفیعی» است که در سال 1372 چاپ شده است.[32]
187. نیروزیه (فارسی) ترجمه برخی از کلمات قصار علی ـ علیه السلام ـ از: «صدر».
188. ترجمه فرمان مالک اشتر (فارسی).
نوشته:«حسین علوی آوی»از علمای قرن هشتم. از انتشارات کنگره نهج البلاغه.
189. قانون اساسی حکومت امام علی ـ علیه السلام ـ (فارسی) ترجمه فرمان مالک اشتر است. نوشته: علی انصاریان از انتشارات کنگره نهج البلاغه.
190. شرح الخطبه الشقشقیه
تالیف:«شیخ محمد رضا حکیمی» و از مؤسسه «الوفاء» بیروت در 428 صفحه منتشر شده است. شایان ذکر است نخستین کسی که به شرح ابن خطبه پرداخته،«شریف مرتضی علم الهدی» برادر «شریف رضی» است و او نیز تفسیری به خطبه شقشقیه دارد و اخیرا ضمن رساله‌های او در یک مجموعه از «دارالقرآن» مرحوم آیه گلپایگانی به اهتمام «سید مهدی روحانی» و اشراف «سید احمد حسینی اشکوری» چاپ شده است.
191. چهل مروارید
مجموعه احادیث موضوعی از نهج البلاغه. گردآوری بنیاد نهج البلاغه چاپ دوم زمستان 1363 در 31 صفحه به قطع خشتی.
192. جلوه‌های حکمت
گزیده موضوعی کلمات امیرالمنین علی ـ علیه السلام ـ . نوشته،«سید اصغر ناظم زاده قمی» ناشر: دفتر نشر الهادی، قم، چاپ اول 1373 در 671 صفحه وزیری. حدود 5 هزار کلام از سخنان مولای متقیان در 225 موضوع.
193. مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ
تالیف:«ابراهیم انصاری مکنی» به ابواسحاق و معرف به «وطواط»از علمای امامیه قرن ششم هجری می‌باشد و به صد کلمه سراپا حکمت از کلمات قصار مولای متقیان علی ـ علیه السلام ـ با مقداری از امثال عرب مشتمل است. و در لیبسک و قاره با ترجمه آلمانی و فارسی چاپ شده است. [33]
194. رموز الاماره ترجمه صد کلمه حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ . ترجمه وصایای امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به «مالک اشتر». تالیف:«میرزا احمد بن میرزا محمد شفیع وصال شیرازی» معروف به «وقار» متوفی 1298 ه ق. از شعرای عالیمقان و افاضل ادبای خجسه می‌باشد در خط ثلث و رقاع و شکسته نیز ماهر و استاد بود و آن را به روش خطاط معروف «احمد نیریزی» می‌نوشت.[34]
195. شرح الاحتشام شرح نهج البلاغه
که آن را مرحوم حاج شیخ «جواد بن ملا محرمعلی طارمی ابهری زنجانی » از علمای امامیه اوائل قرن چهاردهم به خواهش شاهزاده احتشام السلطنه قاجار والی زنجان نوشته است.[35]
196. نهج البلاغه از دیدگاه مقام معظم رهبری
مولف:«محمد مهدی علیقلی». ناشر: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی. کتاب حاضربرکرفته از بیانات مقام معظم رهبری، «حضرت آیه الله خامنه‌ای » است که در چهارده فصل تدوین یافته است.
[1] . الذیعه، ج4، ص99.
[2] . فهرست منزوی، ص1574.
[3] . فهرست کتابخانه مدرسه فیضیه قم، استادی، ج2، ص34.
[4] . فهرست مشاور، ج1، ص870.
[5] . فهرست منزوی، ص1573، فهرست کتابخانه مجلس، ج6، ص15.
[6] . منزوی، ص1573،فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه، ج9،ص1214.
[7] . فهرست کتابخانه ملی، ج6،ص399.
[8] . منزوی، ص1574، فهرست کتابخانه ملی،ج2، ص8.
[9] . فهرست کتابخانه ملی، ج2. ص209.
[10] . فهرست مشار، ج1،ص884.
[11] . فهرست مشار عربی، ص 332.
[12] . فهرست مشار، ج1، ص1308.
[13] . فهرست مشار، ج1، ص1379.
[14] . الذریعه، ج8 ص127.
[15] . الذیعه، ج25، ص204، فهرست مشار، ج1، ص1425.
[16] . فهرست مشار، ج1، ص1943.
[17] . فهرست کتابخانه ملی، ج7،ص315.
[18] . فهرست مشار، ج2،ص2137.
[19] . الذریعه، ج9،ص315.
[20] . الذریعه، ج13،ص202، مصادر، ج4، ص192.
[21] . فهرست مشار، ج2،ص2160.
[22] . الذریعه، ج14، ص24، ج15، ص215.
[23] . مصادر، ج3،ص429.
[24] . الذریعه، ج17،ص29، 13، ص374، مصادر، ج3، ص427.
[25] . فهرست کتابخانه دانشگاه، ج2،ص310، فهرست مشار، ص181.
[26] . لباب الالباب کاشانی، ص153.
[27] . فهرست مشار، ص2775.
[28] . مصادر، ج3، ص429.
[29] . الذریعه،ج14، ص159.
[30] . مصادر نهج البلاغه، ج3، ص389.
[31] . الذریعه، ج13، ص226.
[32] . الذریعه،ج24، ص389.
[33] . ریحانه الادب، ج6، ص331، 332.
[34] . آثار عجم، ص357.
[35] . ریحانه الادب، ج2، ص386. @#@ عناوین برخی فصول چنین است: آشنائی با نهج البلاغه،تاریجچه نهج البلاغه،شخسیت حضرت علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه، قرآن و نهج البلاغه، نقش نهج البلاغه در جامعه اسلامی، نقش وزارت آموزش و پرورش در احیاء نهج البلاغه، حکومت در نهج البلاغه.
197. صاحبه از دیدکاه نهج البلاغه
نوشته:«داود الهامی» به سال 1374. توسط انتشارات هجرت در قم چاپ شده است. در مقدمه آن می‌خوانیم: آیا می‌دانید چرا انتقادهای مولای متقیان امیرمؤمنین در نهج البلاغه تاکنون مورد توجه قرار نگرفته و حتی همین انتقادها سبب شک و تردید در کل نهج البلاغه گردیده است ؟ برای این که «انتقاد» تلخ است به خصوص این که «حق» باشد. اگر نهج البلاغه مشتمل بر «انتقاد» نبود و علی ـ علیه السلام ـ از مظلومیتها و شکنچه‌های روحی خود سخن نمی‌گفت، نهج البلاغه او برای همه به عنوان یک گنجینه گرانبها قابل قبول بود. انتقاد امام گویای یک عمر درد و رنج و ظلم و ستمی است که از اصحاب بر آن حضرت رفته است،گوئی با هر یک از این کلمات که از عمق جانش کنده می‌شود، از بار سنگین درد و رنجش می‌کاهد و این ناله‌های جانکاه و انتقادهای دردناک «رنجنامه»علی ـ علیه السلام ـ است.
198. پرتوی از نهج البلاغه
با نقل منابع و تطبیق با روایات ماخذ دیگر. پژوهش و برگردان و ویراسداری:«دکتر سید محمد مهدی جعفری».با استفادهاز ترجمه:«آیه الله سید محمود طالقانی». نشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ اول 1872، 724 صفحه. در این کتاب که عنوان آن با الهام از کتاب «پرتوی از قرآن» اثر ارزشمند «آیه الله طال
http://andisheqom.com/fa/Article/View/4353/برگزیده‌هایی-از-نهج-البلاغه/?SearchText=فشارکی&LPhrase=
