جای خالی ذریعه مرتضی در آموزش اصول فقه

درر الفوائد مرحوم شیخ عبد الکریم حائری که در اصل تقریرات درسی مرحوم فشارکی است

جای خالی ذریعه مرتضی در آموزش اصول فقه: از ذریعه تا حلقات در قدیم مرسوم این بود که یکی از دو کتاب عده شیخ و یا در سطح محدودتری ذریعه مرتضی را در آموزش های اصولی در نظر می گرفتند. البته عده شیخ مورد اقبال بیشتری بود خاصه برای قائلان به حجیت اخبار آحاد. به همین دلیل هم هست که در حوزه های دینی بیشتر از ذریعه، آن را به قرائت نزد استادان می خواندند. با این وصف با ظهور مکتب حله ساختار اصولی تغییراتی چشمگیر کرد و بعد کتاب هایی مانند معالم شیخ حسن ابن الشهید و زبده شیخ بهایی و وافیه تونی مبنای اصلی تدریس و تدرس در میان طالب علمان دینی شیعی شد. شروح و حواشی مهمی بر این سه کتاب در دوره صفوی و بعد از آن نگاشته شد و طبعا قرائت این کتاب ها در اولویت قرار گرفت. معالم شیخ حسن الآن دست کم دویست سال هست که از امهات کتب درسی است. به ویژه به دلیل حاشیه مهم صاحب هدایه، شیخ محمد تقی نجفی. هم کتاب جمع و جوری است و هم مهمترین مطالب به شکل خلاصه در آن آمده. در مکتب وحید بهبهانی و شکلگیری مکتب اصولی جدید، قوانین (و همچنین فصول) موقعیت ممتازی در آموزش های اصولی پیدا کرد و تدریس و تدرس آن تا همین اواخر معمول بود. در صد سال اخیر و بعد از ظهور مکتب جدید شیخ انصاری و گسترش و تعمیق مباحث عقلی و اصول عملیه، معمول سنت آموزشی حوزه های دینی این است که نخست معالم را می خوانند (و البته قوانین را بعد از آن) و بعد رسائل شیخ را. کفایه مرحوم آخوند ملخص مکتب شیخ (و مکتب اصولی وحید و اتباع وحید) به اضافه ورود مقداری مباحث فلسفی در اصول و تنقیح مطالب به صورتی موجز و قابل تدریس و حفظ است و از اینرو به محض انتشار آن کفایه تبدیل شد به کتاب درسی حوزه ها. این کتاب نماینده تحولات اولیه مکتب شیخ (مکتب نجف) است و در آن آرای میرزای شیرازی در دوره قبل از سامراء هم مورد توجه هست. علاوه بر مباحث و مبانی جدید و اشکالاتی که بر شیخ دارد. در کنار این کتاب، درر الفوائد مرحوم شیخ عبد الکریم حائری که در اصل تقریرات درسی مرحوم فشارکی است از جهاتی بر کفایه برای درس سطوح ترجیح دارد. هم زبانش ساده تر است و هم آراء و شیوه بحثی مکتب سامراء را هم علاوه بر مکتب نجفی شیخ دارد (او به آرای آخوند در حاشیه رسائل هم توجه دارد). متأسفانه این کتاب به عنوان کتاب درسی سطوح مورد توجه قرار نگرفت. معمول حوزه ها این است که سه کتاب معالم و رسائل و کفایه را به عنوان کتاب های دوره سطوح می خوانند و در دوره خارج کفایه به آرای دو مکتب نجف (کفایه و شارحانش) و سامراء توجه می شود. یعنی علاوه بر درر مرحوم حائری که زمانی در قم کم و بیش مطرح بوده، به ویژه با توجه به تقریرات مختلفی که از میرزای نائینی موجود است و در مباحث درس خارج توجه به آن سهم اصلی را دارد آرای مکتب سامراء و سخنان جدیدی که در واکنش به کفایه آخوند مطرح شده مورد عنایت و بحث های دقیق قرار می گیرد. میرزای نائینی در اصل شاگرد مکتب سامراء بود و در اصول علاوه بر آنکه شیوه این مکتب را مورد توجه قرار می داد خود مبانی جدید و مهمی را در راستای تکامل بحث های اصولی و در نقد و بررسی آرای آخوند مظرح می کرد. کما اینکه معمول این است که در ضمن بحث های خارج اصول آرای آقا ضیاء و صاحب نهایه (که این یکی در فلسفی کردن اصول سهم مهمی داشته) به عنوان شارحان مکتب نجف مورد توجه قرار می گیرد. به ویژه اینکه از خود مرحوم آقا ضیاء عراقی حواشی و نظراتش در حول آرای نائینی موجود است و علاوه بر تألیف اصولیش، متن های تقریرات خوبی هم از او باقی مانده که مدار بحث های درس خارج حوزه های علمی شیعه در ایران و عراق است. در چند دهه اخیر در حوزه های شیعی حلقات اصولی مرحوم آقای صدر شیوه بحث های اصولی را تحت تأثیر قرار داد و تعدادی به جای کتاب های سنتی در دوره سطح به خواندن و تدریس این کتاب در این دوره و حتی برای دوره خارج مبادرت می کنند. تعداد زیادی شرح عربی و فارسی هم بر این حلقات نوشته شده و مبانی جدید و یا دست کم شیوه متفاوت مرحوم آقای صدر ادبیات اصولی نسلی جدید را تحت تأثیر قرار داده. آخرین مرحله از نضج اصول فقه شیعی شیوه بررسی ھای تاریخی 2019/18/10 http://ansari.kateban.com/print/4051 2/2 آیة الله سیستانی است که علاوه بر تأثیر پذیری از همه مکاتب یاد شده، هم از شیوه فقاهتی مرحوم آقای بروجردی متأثر است و هم از برخی مبانی میرزا مهدی اصفهانی. توجه به مباحث تاریخی و همچنین تعمیق در مباحث حدیثی در بحث های تعارض و سایر مباحث و دوری گزیدن از مباحث فلسفی در اصول از ممیزات اصول آیة الله سیستانی است که بدان ویژگی خاصی بخشیده و احتمالا در آینده با انتشار مجموعه کامل تقریرات ایشان و تداوم این شیوه از سوی شماری از شاگردان عمق بیشتری در حوزه ها پیدا می کند. به عقیده من با توجه به سهم مهم دو کتاب ذریعه و عده در اصول فقه شیعی بدون مطالعه و تدریس دقیق این کتاب ها برخی از پیش زمینه ها و مبانی مباحث اصولی و از آن جمله آنچه از اصول معتزله و اهل سنت وارد اصول فقه شیعی شده به خوبی شناخته نخواهد بود. بدون خواندن این دو کتاب گاهی در طرح مباحث به شکل دقیقی نمی توان تحریر محل نزاع کرد و زمینه های کلامی و تاریخی بحث های رسائل و کفایه را به درستی فهمید. ۱:۵۲ ساعت ۱۳۹۸ خرداد ۴ شنبه P

 

http://ansari.kateban.com/print/4051