حدیث 1 جهاد با نفس- کتاب شرح چهل حدیث (اربعین حدیث) - امام خمینی-ناشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)
شیخ محمد رضا مسجد شاهی، متوفی به سال 1362 ه. ق از شخصیتهای بزرگ و رجال علمی اصفهان و از خاندان شیخ محمد تقی اصفهانی است.
وی از شاگردان میرزای شیرازی و سید محمد فشارکی و
http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_31163/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/%D8%B4%D8%B1%D8%AD_%DA%86%D9%87%D9%84_%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D9%86_%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%A7_%D9%86%D9%81%D8%B3
حدیث 1 جهاد با نفس
الحدیث الأوّل
أخبرنی أجازة، مکاتبة و مشافهة[1] عدّة من المشایخ العظام و الثقات الکرام منهم الشّیخ العلّامة المتکلّم الفقیه الأصولی الأدیب المتبحّر الشّیخ محمّد رضا آل العلّامة الوفی الشّیخ محمّد تقی الأصفهانی[2] أدام الله توفیقه- حین تشرّفه بقم الشّریف، و الشّیخ العالم الجلیل المتعبّد الثّقة الثّبت الحاج شیخ عبّاس القمی[3] دام توفیقه- کلاهما عن المولی العالم الزّاهد العابد الفقیه المحدّث الآمیرزا حسین النوری[4] نور الله مرقده الشّریف- عن العلّامة الشّیخ مرتضی الأنصاری[5]، قدّس الله سرّه. و منهم السیّد السّند الفقیه المتکلّم الثّقة العین الثّبت العلّامة السیّد محسن الأمین العاملی[6]، أدام الله تأییداته، عن الفقیه العلّام، صاحب المصنّفات العدیدة السیّد محمّد بن هاشم الموسوی الرضوی الهندی[7]، المجاور فی النّجف الأشرف حیّا و میّتا، قدّس الله سرّه، عن العلّامة الأنصاری. و منهم السیّد العالم الثقّة الثّبت السیّد أبو القاسم الدهکردی الأصفهانی[8]، عن السیّد السّند الأمجد الآمیرزا محمّد هاشم الأصفهانی[9]، قدّس سرّه، عن العلّامة الأنصاری (و لنا طرق أخری غیر منتهیة إلی الشّیخ ترکناها) عن المولی الأفضل أحمد النّراقی[10]، عن السیّد مهدی المدعوّ ببحر العلوم صاحب الکرامات[11]، رضوان الله علیه، عن أستاد الکلّ الآقا محمّد باقر البهبهانی[12]، عن والده الأکمل محمّد أکمل[13]، عن المولی محمّد باقر
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)
صفحه 3
المجلسی[14]، عن والده المحقّق المولی محمّد تقی المجلسی[15]، عن الشّیخ المحقّق البهائی[16]، عن والده الشّیخ حسین[17]، عن الشّیخ زین الدّین الشهیر بالشّهید الثانی[18]، عن الشّیخ علیّ بن عبد العالی المیسی[19]، عن الشّیخ شمس الدّین محمّد بن المؤذّن الجزینی[20]، عن الشیخ ضیاء الدّین علی[21]، عن والده الحائز للمرتبتین الشیخ شمس الدّین محمّد بن مکّی[22]، عن الشّیخ أبی طالب محمّد فخر المحقّقین[23]، عن والده آیة الله الحسن بن مطهّر العلّامة الحلّی[24]، عن الشّیخ أبی القاسم جعفر بن الحسن بن سعید الحلّی المحقّق علی الإطلاق[25]، عن السیّد أبی علی فخار بن المعد الموسوی[26]، عن الشّیخ شاذان بن جبرئیل القمی[27]، عن الشّیخ محمّد بن أبی القاسم الطبری[28]، عن الشّیخ أبی علیّ الحسن[29]، عن والده شیخ الطائفة أبی جعفر محمّد بن الحسن الطوسی[30] جامع التهذیب و الإستبصار، عن امام الفقهاء و المتکلّمین الشیخ أبی عبد الله محمّد بن محمّد بن نعمان الشّیخ المفید[31]، عن شیخه رئیس المحدّثین الشّیخ أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی[32] صاحب کتاب «من لا یحضره الفقیه»، عن الشّیخ أبی القاسم جعفر بن قولویه[33]، عن الشّیخ الأجلّ ثقة الإسلام محمّد بن یعقوب الکلینیّ[34] صاحب الکافی، عن علیّ بن إبراهیم[35]، عن أبیه[36]، عن النّوفل[37]، عن السّکونی[38]، عن أبی عبد الله، علیه السّلام: أنّ النّبیّ، صلّی الله علیه و آله، بعث سریّة فلمّا رجعوا قال: مرحبا بقوم، قضوا الجهاد الأصغر، و بقی علیهم الجهاد الأکبر. فقیل: یا رسول الله ما الجهاد الأکبر؟ قال:
جهاد النّفس.[39] ترجمه «سکونی از حضرت ابی عبد الله الصادق، علیه السلام، حدیث کند که فرمود: همانا پیغمبر، صلّی الله علیه و آله، فرستاد لشکری را. پس چون که بر گشتند فرمود: «آفرین باد به گروهی که به جای آوردند جهاد کوچک را، و به جای ماند بر آنها جهاد بزرگ.» گفته شد ای پیغمبر خدا چیست جهاد بزرگ؟ فرمود: «جهاد نفس است.»
page 4]]]] شرح «السریّة» قطعة من الجیش. یقال: خیر السّرایا أربع مائة رجل.باقی الفاظ روایت معلوم است.[40]
بدان که انسان اعجوبه ای است دارای دو نشئة و دو عالم: نشئه ظاهر ملکیه دنیویه که آن بدن او است، و نشئه باطنه غیبیه ملکوتیه که از عالم دیگر است. و نفس او، که از عالم غیب و ملکوت است، دارای مقامات و درجاتی است که به طریق کلّی گاهی تقسیم کرده اند آن را به هفت قسمت[41]، و گاهی به چهار قسمت[42]، و گاهی به سه قسمت[43]، و گاهی به دو قسمت[44]. و از برای هر یک از مقامات و درجات آن جنودی است رحمانی و عقلانی، که آن را جذب به ملکوت اعلی و دعوت به سعادت می کنند، و جنودی است شیطانی و جهلانی که آن را جذب به ملکوت سفلی و دعوت به شقاوت می کنند. و همیشه بین این دو لشکر جدال و نزاع است، و انسان میدان جنگ این دو طایفه است: اگر جنود رحمانی غالب شد، انسان از اهل سعادت و رحمت است و در سلک ملائکه منخرط، و در زمره انبیا و اولیا و صالحین محشور است، و اگر جنود شیطانی و لشکر جهل غالب آمد، انسان از اهل شقاوت و غضب است، و در زمره شیاطین و کفار و محرومین محشور است. و چون در این اوراق بنای تفصیل نیست، به بعضی مقامات نفس اشاره کرده و وجوه سعادت و شقاوت آن را اجمالا بیان نموده، کیفیت جهاد نفس را در آن مقام بیان می کنیم. إن شاء الله.
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)
صفحه 5
- . برای حفظ احادیث از دستبرد مفتریان و جاعلان و جلوگیری از نقل آنها توسط راویان ناآشنا و نااهل، دانشمندان علم حدیث از دیر باز رسم دادن و گرفتن «اجازه روایت» معمول داشته اند. مشایخ حدیث هر کس را که در علم و تقوی می آزمودند به او اجازه روایت می دادند. طالبان علم نیز برای کسب اعتبار در نقل حدیث به نزد مشایخ این علم می رفته و از آنان حدیث می آموخته درخواست اجازه می کردند. این سیره حسنه تا کنون کم و بیش ادامه دارد. اجازاتی که مشایخ می دادند مختلف بود از جمله آنها اجازه کتبی و شفاهی بود و دارنده این اجازه در مقام نقل حدیث می گوید «فلانی با اجازه کتبی یا شفاهی مرا چنین خبر داد». نظر به این سنت است که امام (س) در آغاز، برخی از سلسله اسناد خود را پشت بپشت تا محمد بن یعقوب کلینی (قدس الله اسرارهم) نقل فرموده اند.
- . شیخ محمد رضا مسجد شاهی، متوفی به سال 1362 ه. ق از شخصیتهای بزرگ و رجال علمی اصفهان و از خاندان شیخ محمد تقی اصفهانی است. وی از شاگردان میرزای شیرازی و سید محمد فشارکی و آخوند خراسانی و هم مباحثه و مصاحب آیة الله شیخ عبد الکریم حائری بوده است. شیخ از 1344 تا 1345 ه. ق در قم به تدریس اشتغال داشت. پس از شهادت عموی خود، حاج آقا نور الله اصفهانی، به اصفهان بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ساکن بود. وی مرجعیت شیعه داشت و در اصفهان حوزه درس وی تا پایان حیاتش برقرار بود. جد ایشان، شیخ محمد تقی اصفهانی، متوفی به سال 1248 ه. ق، از فقهای نامدار و از شاگردان وحید بهبهانی بود. حوزه درس ایشان در شهر اصفهان بود و میرزای شیرازی و سید حسن مدرس از شاگردان او بودند. تصنیف مشهور او: هدایة المسترشدین. در شرح معالم الدین است.
- . حاج شیخ عباس قمی (1294- 1359 ه. ق) از محدثان بزرگ شیعه در قرن 14 و از جمله مشایخ روایت است که امام خمینی (س) از ایشان اجازه دریافت کرده اند. وی سالیانی دراز ملازم علامه متبحر، میرزا حسین نوری (ره) بوده و در استنساخ و مقابله و تصنیف آثار میرزا مدد کار وی بوده است. شیخ عباس مردی محقق و کثیر التألیف بود. سفینة البحار یکی از تصنیفات اوست تألیف آن 27 سال به طول انجامید. از آثار اوست: مفاتیح الجنان، منتهی الآمال، تتمة المنتهی و فوائد رضویه.
- . حاج میرزا حسین بن محمد تقی نوری طبرسی (1254- 1320 ه. ق) فقیه، مفسّر و در علم حدیث کم نظیر و در علم رجال مبرز بود وی در نشر احادیث اهل بیت سهم بزرگی داراست. او از شاگردان شیخ العراقین، شیخ مرتضی انصاری، و میرزای شیرازی بود و «شیخ اجازه» بزرگان پس از خود است. حاج شیخ عباس قمی و آقا بزرگ تهرانی، از شاگردان وی و از او اجازه دریافت کرده اند. از آثار اوست: مستدرک الوسائل، مستدرک مزار البحار، النجم الثاقب، لؤلؤ و مرجان و تحفة الزائر.
- . شیخ مرتضی انصاری (1214- 1281 ه. ق) ملقب به «خاتم الفقهاء و المجتهدین» از نوادگان جابر بن عبد الله انصاری صحابی پیغمبر (ص). وی یکی از نوابغ علم اصول است و تحولی بزرگ در این فن به وجود آورد. آراء و نظریات و آثار وی تا به امروز همچنان محل بحث و نظر و مورد توجه علمای بزرگ فقه است و شروح و حواشی بسیار بر آثار وی نگاشته شده است. برخی اساتید وی عبارت اند از شیخ موسی کاشف الغطاء، شیخ علی کاشف الغطاء، ملا احمد نراقی و سید محمد مجاهد. از مجلس درس او فقهایی بزرگ برخاسته اند که از جمله آنهاست آخوند خراسانی، میرزای شیرازی، و میرزا محمد حسن آشتیانی. از مهمترین آثار شیخ است: رسائل، مکاسب و طهارت
- . سید محسن بن عبد الکریم بن علی بن محمد حسینی جبل عاملی، ملقب به «امین» (1282- 1371 ه. ق) از اکابر علمای امامیه و مفاخر شیعه اثنا عشریه است. وی دروس مقدماتی را در زادگاه خود، جبل عامل، گذراند، و سپس در نجف نزد آخوند خراسانی، شریعت اصفهانی، حاج آقا رضا همدانی، و شیخ محمد طه نجف، و دیگر بزرگان به تکمیل علوم پرداخت. وی پس از اتمام تحصیلات به جبل عامل بازگشت و به تحقیق و تألیف و تدریس پرداخت. از او آثار علمی متعددی به جای مانده است که مهمترین آنها کتاب معروف اعیان الشیعه است. از این کتاب چاپهای متعددی در دست است. از آثار اوست: اساس الشریعة در فقه استدلالی، الدرة البهیه، المجالس السنیة، معدن الجواهر فی علوم الاوائل و الاواخر.
- . محمد بن هاشم موسوی رضوی هندی (1242- 1323 ه. ق) در هند به دنیا آمد و در نجف تحصیل کرد و در همانجا وفات یافت. وی از شاگردان شیخ انصاری می باشد. از آثار اوست: نظم اللئالی در رجال، ارجوزه در فقه، الاضواء المزبلة، شرح شرایع، تقریرات درس شیخ انصاری.
- . سید أبو القاسم حسینی دهکردی متوفی به سال 1353 ه. ق از شاگردان میرزا حسن شیرازی و شیخ زین العابدین مازندرانی و میرزا حسین نوری است. از آثار اوست: حاشیه بر تفسیر صافی، حاشیه بر وافی، حاشیه بر مکاسب و الوسیلة فی السیر و السلوک.
- . محمد هاشم بن زین العابدین موسوی اصفهانی معروف به «چهار سوقی» (1235- 1318 ه. ق) از فقهای امامیه و برادر مؤلّف کتاب «روضات الجنات» می باشد. وی از شاگردان شیخ انصاری و از مشایخ اجازه سید محمّد کاظم یزدی و شیخ الشریعة اصفهانی است. از آثار اوست: استصحاب، اصول آل رسول، حاشیه بر اسفار، حاشیه شرح لمعه، حاشیه قوانین، حاشیه معالم.
- . احمد بن محمد مهدی بن ابی ذر نراقی متوفی به سال 1244 ه. ق. فقیه و محدّث و در رجال و ریاضی و علوم عقلی استاد و به زهد و تقوی مشهور بود. بیشتر علوم را از محضر پدرش ملا محمد مهدی نراقی، که از نوادر روزگار بود، استفاده کرد. استادان دیگر وی سید مهدی- بحر العلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء بودند. وی استاد شیخ انصاری و سید محمد شفیع جاپلقی است. از آثار اوست: معراج السعادة، مفتاح الاحکام، عوائد الایام، منهاج الوصول إلی علم الأصول، مستند الشیعه و دیوان شعر فارسی.
- . سید مهدی بن مرتضی طباطبائی بروجردی (1154- 1212 ه. ق) معروف به «بحر العلوم» از فقهای بزرگ و عرفای کامل و صاحب کرامات و مورد احترام و تکریم خاص و عام بود. وی از معدود کسانی است که در زمان غیبت کبری بارها خدمت امام زمان (ع) مشرف گردیده بود. سید بحر العلوم ریاست علمی و اجتماعی داشت و در حوزه درس او فقهای بزرگی، مانند شیخ جعفر کاشف الغطاء، سید محمد جواد عاملی، شیخ محمد تقی اصفهانی، ملا احمد نراقی، ابو علی حائری و شیخ اسد الله تستری تربیت شده اند. معروفترین آثار وی مصابیح، الدرة النجفیة در فقه و کتاب رجال است.
- . محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی (1116 یا 1117- 1208 ه. ق) معروف به «وحید» و «استاد کل» و «آقا»، فقیه، اصولی و رجالی مشهور. او کربلا را مرکز کار خود قرار داد و با تربیت شاگردانی زبده و تشکیل جلسات بحث و مناظره توانست به حاکمیت اخباریها بر فقه پایان دهد. از معروفترین شاگردان وی می توان از سید مهدی بحر العلوم، شیخ جعفر کاشف الغطاء، میرزای قمی (صاحب قوانین)، ملا محمد مهدی نراقی، سید علی طباطبائی (صاحب ریاض)، سید مهدی شهرستانی، سید محمد باقر شفتی و سید جواد عاملی (صاحب مفتاح الکرامة) نام برد.
- . ملا محمد اکمل، پدر محمد باقر بهبهانی، در علم و تقوی معروف و از مشایخ اجازه بوده است.
- . ملا محمد باقر بن محمد تقی مجلسی اصفهانی، مشهور به علامه مجلسی (1037- 1111 ه. ق) از علمای بزرگ شیعه و در علوم مختلف اسلامی بخصوص حدیث متبحر بود. اساتید وی پدرش، و شیخ حر عاملی، و سید علی خان شیرازی بوده اند، و شاگردان بسیاری، از جمله میرزا عبد الله افندی، (مؤلف ریاض العلماء)، سید نعمت الله جزایری، ملا صالح مازندرانی- تربیت کرده است. او در جمع و نشر احادیث امامیه کوششی فراوان به کار برده است و بیش از 60 جلد کتاب به فارسی و عربی دارد. مهمترین اثر او بحار الانوار است. از آثار اوست: مرآة العقول در شرح کافی، حیوة القلوب، زاد المعاد، حق الیقین، جلاء العیون، حلیة المتقین و الاربعون حدیثا.
- . ملا محمد تقی بن مقصود علی اصفهانی، مشهور به مجلسی اول (1070 ه. ق.) فقیه، محدث، رجالی و مردی عابد و زاهد بوده است. و در نشر احادیث شیعه سهمی بسزا دارد. و از شاگردان شیخ بهائی و ملا عبد الله شوشتری است آثار او فراوان است که مشهورترینش عبارت اند از: شرح زیارت جامعه، روضة المتقین در شرح من لا یحضره الفقیه، احیاء الاحادیث در شرح تهذیب شیخ طوسی، اربعون حدیثا و حاشیه صحیفه سجادیه.
- . شیخ بهاء الدین محمد بن حسین بن عبد الصمد عاملی، معروف به شیخ بهائی (953- 1030 ه. ق.) در علوم و فنون متعدد استاد و یگانه دوران بوده است. در زمان خود شیخ الاسلام اصفهان لقب گرفت. صدر المتألهین، ملا محمد تقی مجلسی، محقق سبزواری، فاضل جواد، از شاگردان وی بوده اند از او آثار فراوانی در علوم مختلف بر جای مانده که از جمله آنهاست: جامع عباسی و حواشی بر قواعد شهید در فقه، اسطرلاب و تشریح الافلاک در هیئت، مشرق الشمسین، حبل المتین، شرح دعاء صباح، شرح اربعین حدیثا در حدیث و دعا، و الفوائد الصمدیة و اسرار البلاغة در ادب.
- . شیخ حسین بن عبد الصمد عاملی (918- 984 ه. ق.) پدر شیخ بهائی، وی به حارث بن عبد الله همدانی، که از خواص اصحاب امیر المؤمنین بوده، نسب می رساند. وی از شاگردان شهید ثانی و سید حسن کرکی است و استادی محقق و ادیب و شاعر بوده است و شاگردان بسیاری به درس وی حاضر می شده اند. از آثار اوست: درایة الحدیث، اربعین و شرح القواعد.
- . شیخ زین الدین بن شیخ نور الدین عاملی، معروف به شهید ثانی. (911- 966 ه. ق.) از بزرگان فقهای شیعه و جامع علوم مختلف و زاهد و عابد است. وی به مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت مسلط بوده و آنها را تدریس می کرده است. از آثار اوست: شرح لمعه، مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، اسرار الصلوة، و کشف الریبة فی أحکام الغیبة.
- . شیخ علی بن عبد العالی میسی کرکی، مشهور به «محقق کرکی» و «محقق ثانی» (- 938 ه. ق.) فقیه و اصولی و از مفاخر فقهای شیعه. وی در روزگار صفویه به ایران آمد و در قزوین و اصفهان حوزه درس تشکیل داد و شاگردان بزرگی تربیت کرد که از جمله آنهاست: شیخ علی منشار، سید امیر استرآبادی و شیخ عبد النبی جزایری اثر مشهور او جامع المقاصد در شرح قواعد علامه حلی است.
- . محمد بن محمد بن داود، مؤذن عاملی جزینی، پسر عموی شهید اول، دانشمندی فاضل و شاعر بود.
- . شیخ ضیاء الدین علی بن محمد مکّی، پسر دوم شهید اول، عالمی فاضل و محقق بوده است. شیخ محمد بن محمد بن داود مؤذن از او روایت کرده است.
- . شیخ شمس الدین محمد بن مکی عاملی، معروف به «شهید اول» (734- 786 ه. ق.) از اعاظم فقهای امامیه. در علوم مختلف استاد مسلم بوده است و در فقه او را «امام الفقه» گفته اند. شهید در خاندان علم و ادب پرورش یافت و فرزندان او از ذکور و اناث همگی از علما و فقها بودند. شهید از اساتید بسیار استفادت جسته و از علمای فرق مختلف اسلامی اجازه دریافت کرده است. شاگردان مشهور وی عبارت اند از: شیخ زین الدین علی بن خازن، شیخ عبد العالی کرکی، شیخ حسن بن سلیمان، شیخ مقداد سیوری. از آثار اوست: دروس، ذکری، بیان، قواعد، اللمعة الدمشقیة و الاربعون حدیثا.
- . فخر المحققین، ابو طالب محمد بن الحسن (682- 771 ه. ق) از بزرگان فقهای امامیه گفته اند در سن ده سالگی به درجه اجتهاد رسید. از شاگردان پدرش علّامه حلی است و وارث علمی او به شمار می رود. از شاگردان وی بوده اند: شهید اول، سید حیدر آملی، سید تاج الدین، و ظهیر الدین فرزندش، از آثار اوست: الفوائد فی حل مشکلات القواعد، شرح مبادی الأصول و الکافیة الوافیة در علم کلام.
- . آیة الله شیخ جمال الدین حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلّی (648- 726 ه. ق)، فقیه، محدث، مفسر متکلم، ادیب، جامع معقول و منقول و رئیس امامیه در زمان خود بوده و شهرت «علامه» از اختصاصات اوست. وی نزد بزرگان شیعه و سنّی به کسب علم پرداخت. از جمله استادانش محقّق حلی، خواجه نصیر الدین طوسی و سید احمد بن طاووس و شیخ نجیب الدین بوده اند. خواجه نصیر طوسی از درس فقه او استفاده کرده است. پسر وی، فخر المحققین، نیز از شاگردان پدر بوده است. از آثار اوست: تبصرة المتعلّمین، المختلف، قواعد، تذکرة الفقهاء در فقه، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد در کلام، الفین در اثبات امامت، المختصر در رجال و تلخیص الکشّاف در تفسیر.
- . شیخ أبو القاسم نجم الدین جعفر بن حسن حلّی (602- 676 ه. ق) مشهور به «محقق» از فقهای طراز اول تشیع است علامه حلی و برادر وی و سید غیاث الدین بن احمد بن طاووس از شاگردان این فقیه نامی بوده اند. کتاب شرایع الاسلام وی از بدو تالیف تاکنون مورد توجه فقها بوده و فقیه نامور، شیخ محمد حسن نجفی، کتاب جواهر را در شرح آن نگاشته است. از آثار اوست: المعتبر فی شرح المختصر، مختصر النافع، المعارج در اصول.
- . سید شمس الدین أبو علی فخار بن معد موسی حلّی (- 600 ه. ق.) فاضل و ادیب و محدث و صاحب کتاب الرد علی الذاهب إلی تکفیر أبی طالب.
- . شیخ جلیل ثقه، ابو الفضل شاذان بن جبرئیل قمی، عالمی فاضل و فقیهی جلیل القدر است. از اوست: ازاحة العلة فی معرفة القبلة و کتاب الفضائل.
- . عماد الدین أبو جعفر محمد بن أبی القاسم طبری، فرزند أبو القاسم علی بن محمد آملی. از جمله تالیفات اوست: بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، الفرج فی الاوقات و شرح مسائل الذریعة.
- . ابو علی حسن بن محمد طوسی، از فقیهان بزرگ شیعه و از شاگردان مشهور پدرش، شیخ طوسی، است. پس از پدر عهده دار تعلیم شاگردان وی بود و طلاب بسیار در محضرش به استفاضه پرداختند. طوسی تا سال 515 ه. ق می زیسته است از آثار اوست: المرشد إلی سبیل التعبد، امالی و شرح نهایة الاحکام.
- . ابو جعفر محمد بن حسن طوسی (385- 460 ه. ق.)، ملقب به «شیخ الطائفه» از بزرگترین دانشمندان جهان اسلام است. طوسی رئیس فقیهان و متکلمان زمان خود بود و در ادب و رجال و تفسیر و حدیث نیز دستی قوی داشت. اساتید او شیخ مفید. سید مرتضی، ابن غضائری، ابن عبدون بودند، شیخ صاحب دو کتاب مشهور حدیث شیعه استبصار و تهذیب است که از شمار کتب اربعه امامیه محسوب است. نهایه و خلاف در فقه از اوست. مبسوط نیز از دیگر آثار اوست که در آن به تفریع کثیری فروعات در فقه پرداخته است. از آثار اوست: فهرست، رجال، اختیار معرفة الرجال، عدّة الأصول، الغیبه، التبیان فی تفسیر القرآن، تلخیص الشافی، مصباح المتهجد. شیخ طوسی پس از آتش سوزی کتابخانه اش (در سال 448 ه. ق) از بغداد به نجف اشرف هجرت کرد و حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد.
- . شیخ أبو عبد الله محمد بن نعمان (336 یا 338- 413 ه. ق.) ملقب به «مفید» و «ابن معلم» از کبار فقها و متکلمان و محدثان شیعه. در زمان خود ریاست علمی بغداد را به عهده داشت. او مورد عنایت و توجه حضرت ولی عصر (عج) بود و در دو نامه که از آن حضرت به عنوان وی صادر گردیده حضرت او را با تعبیرات «أخ سدید» و «شیخ مفید» و «ولیّ رشید» و «ولیّ مخلص» و «ناصر حق» و «داعی إلی الحق» خطاب فرموده اند. شیخ مفید در محضر دانشمندان شیعه و سنی و زیدی، همچون جعفر بن محمد قولویه، شیخ صدوق، ابن جنید، اسکافی و علی بن أبی الجیش بلخی به تکمیل تحصیلات پرداخت. سید مرتضی علم الهدی، سید رضی، شیخ طوسی، نجاشی، کراجکی و سالار بن عبد العزیز از مشهورترین شاگردان وی بوده اند. حدود دویست اثر کوچک و بزرگ از او به جای مانده است که معروفترین آنها عبارت است از: ارشاد، اختصاص، اوائل المقالات، امالی و مقنعه.
- . محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، مکنی به أبو جعفر، معروف به «ابن بابویه» و «صدوق» (- 381 ه. ق.) از بزرگان علمای امامیه و مشایخ حدیث و فقهای شیعه. ولادت وی در غیبت صغری و به دعای امام زمان (عج) واقع شد. وی از پدر خود، علی بن بابویه، محمد بن حسن بن ولید و جعفر بن محمد قولویه روایت کرده است و شیخ مفید، و ابن شاذان، غضائری، شیخ أبو جعفر محمد دوریستی از او روایت کرده اند تألیفاتش را حدود سیصد نوشته اند که معروفترین آنها عبارت است از: من لا یحضره الفقیه، اکمال الدین و اتمام النعمة، الخصال، التوحید، عیون اخبار الرضا، الامالی، معانی الاخبار، علل الشرایع، هدایة و مقنع. مرقد وی در شهر ری زیارتگاه دوستان اهل بیت است.
- . ابو القاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی (- 368 ه. ق.) از محدثان و فقهای بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری. او از کلینی و ابن عقده و علی بن بابویه قمی (پدر شیخ صدوق) روایت کرده است و شیخ مفید و نجاشی و دیگران از وی روایت کرده اند. تألیفاتی در فقه و حدیث دارد که کامل الزیارات مشهورترین آنهاست.
- . محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، معروف به «ثقة الاسلام» (- 328 یا 329 ه. ق.) از بزرگان محدثان شیعه و شیخ مشایخ اهل حدیث است و در این علم سر آمد همگنان خود در تاریخ به شمار می رود. او بتقریب از چهل تن حدیث آموخت و بسیاری از بزرگان، مانند جعفر بن محمد قولویه، هارون بن موسی تلعکبری از او حدیث نقل کرده اند. کلینی اولین مؤلف از مولفان کتب اربعه شیعه است که به سالیان دراز کتاب عظیم کافی را در سه بخش «اصول» و «فروع» و «روضه» گرد آورد. از اوست: کتاب الرجال، رسائل الأئمة، کتاب رد بر قرامطه و کتاب تعبیر رؤیا.
- . علی بن إبراهیم بن هاشم قمی. محدث، مفسّر و فقیه اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری و از مشایخ کلینی. تألیفات فراوانی منسوب به او است مانند کتاب مناقب، قرب الاسناد، کتاب الشرایع، کتاب مغازی، کتاب الانبیاء و تفسیر قرآن. مدفن وی در قم است.
- . إبراهیم بن هاشم قمی، از اصحاب امام جواد (ع). از اصحاب ائمه (ع) بسیار روایت کرده است. گفته اند او اولین کس بود که احادیث کوفیان را در قم نشر داد. کتاب نوادر و قضایای امیر المؤمنین از آثار اوست.
- . حسین بن یزید نوفلی، شاعر و ادیب نزیل ری. شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام هشتم (ع) بر شمرده است. وی در ری وفات یافت.
- . اسماعیل بن أبی زیاد سکونی از عامه بوده و از امام صادق- (ع) روایت کرده است. شیخ طوسی در عدة الأصول می نویسد علمای امامیه به روایات او عمل کرده اند (ج 1، ص 38).
- . فروع کافی، ج 5، ص 12« کتاب جهاد»« باب وجوه جهاد»، حدیث 3.
- . «سرّیه» نام بخشی از سپاه است. و گفته شده که بهترین سریّه ها آن است که 400 نفر باشد. از امام صادق (ع) نیز نقل شده است: «خیر السرایا أربعمائة». وسائل الشیعه، ج 11، ص 103 «کتاب الجهاد»، باب 54، حدیث 1.
- . حاج ملّا هادی سبزواری اطوار هفتگانه نفس را در حاشیه اسفار (ج 7 ص 36) به این ترتیب شمرده است: نفس، قلب، عقل، روح، سرّ، خفی، افخی. مرحوم شاه آبادی در کتاب الانسان و الفطره مرتبه عقل را پیش از قلب می داند. ولی صدر المتألهین چنین شمارش کرده است: طبع، نفس، قلب، عقل، روح، سرّ، خفی. و مرتبه اخفی را نیاورده و طبع را افزوده است. اسفار ج 7، ص 36.
- . برای عقل انسان چهار مرحله بر شمرده اند: عقل هیولانی، عقل بالملکة، عقل بالفعل، عقل بالمستفاد، شواهد الربوبیة ص- 202- 207. و همچنین صدر المتألهین نفس انسان را به سرّ و علن و هر یک از این دو را به ظاهر و باطن تقسیم می کند که می تواند چهار مرحله برای نفس محسوب شود. اسفار، ج 7، ص 36.
- . بو علی سینا قوای نفس را در تقسیم اوّلی به سه مرتبه نفس نباتی، نفس حیوانی، نفس انسانی تقسیم می کند. و تقسیم سه گانه دیگر ناظر به مراتب ملک و برزخ و عقل می باشد. و امام (س) در شرح همین حدیث برای نفس سه مقام و مرتبه قائل شده اند که مقام اوّل مقام ملک و ظاهر و دنیای نفس است و مقام دوّم باطن و ملکوت نفس است و مقام سوم را در پایان شرح حدیث مورد اشاره قرار داده و بدون شرح گذارده اند که همان مقام عقل است چنانکه در شرح حدیث 24 اربعین آورده اند.
- . تقسیم دو مرتبه اشاره است به تقسیم نفس به ظاهر و باطن و یا تعابیر دیگر مثل سرّ و علن، ملک و ملکوت، دنیا و آخرت.
http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_31163/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/%D8%B4%D8%B1%D8%AD_%DA%86%D9%87%D9%84_%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D9%86_%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%A7_%D9%86%D9%81%D8%B3
