یک پیشنهاد در تدوین کتابنامه میرزای شیرازی
..... شاگردان برجسته سید محمد فشارکی که از ملازمان میرزای شیرازی بوده است با مبانی اصولی میرزای شیرازی
یک پیشنهاد در تدوین کتابنامه میرزای شیرازی
سردبیر محترم مجله گرانقدر حوزه
سلام علیکم
با نهایت ادب و احترام به استحضار می رساند شماره 51 ـ 50 مجله را با نهایت دقت مطالعه نمودم و بسیار سود بردم که به مصداق: (من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق) از زحمات شما عزیزان تشکر و سپاسگزاری می نمایم و امیدوارم همه صاحبان قلم و وعاظ محترم و خطبای ارجمند نسبت به معرفی ستاره های درخشان آسمان معارف اسلامی به امت اسلامی بکوشند که در این زمینه کمتر کار شده است امّا غرض از تصدیع: در بخش کتابنامه میرزای شیرازی رحمة اللّه تعالی علیه آمده است:
(... نوشته ای که اکنون فرا دید شما قرار گرفته است مجموعه یکصد کتاب در زمینه زندگی میرزای بزرگ نهضت تنباکو آثار وجودی آن بزرگوار و... است که...)
امّا در این بخش کتابهائی معرفی شده است که به اعتراف خود شما توسط قلم به مزدهایی مغرض و وقیح همچون: ابراهیم صفائی که شرح حال و خود فروختگی و صاحب غرض بودن آن در صفحه 282 آمده است یا همچون آدمیت که سوء نیت و عناد وی نسبت به مرحوم میرزای بزرگ و نهضت تنباکو در صفحه 283 آمده است.
ممکن است بفرمایید ما کتب را معرفی نکرده ایم بلکه نام آنها را بدون توجّه به نیت نویسنده و محتوای آنها جمع آوری کرده ایم که در این جا سوٌال می کنیم:
آیا بهتر نبود کتب معتبر ازنویسندگان متعهد و متعبد معرفی و کتب نویسندگان مزدور و مغرض جداگانه لیست می شد. تا برای افرادی چون حقیر که افتخار حوزوی و طلبه بودن را ندارم ایجاد شبهه نکند.
علی نقی جنیدی
71/7/19
چند اشتباه در کتابنامه میرزای شیرازی
با سلام و خسته نباشید به پژوهشیان و نویسندگان مجله خوب حوزه.
ویژه نامه میرزای بزرگ را از نظر گذراندم. از زحماتتان قدردانی می کنم و چون خود در نشر مجله ای دست دارم می دانم که سامان دادن چنین ویژه نامه ای همت و عشقی افزون می طلبد. در هر حال نکاتی درباره مقاله (کتابنامه میرزای شیرازی) به نظرم رسید که ذیلاً عرض می کنم:
1 . در صفحه 398 اغلاط در انساب غلط و صحیح آن: اعلاط (باعین بدون نقطه) در انساب است.
2 . در صفحه 403آمده است: (تألیفی در موضوع تنباکو...) توضیح این که این رساله به فارسی است وهمچنان محفوظ باقی مانده و نویسنده آن قطعاً حاج علی پدر علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی است و نسخه آن نزد علاّمه تهرانی بوده است (ذریعه ج252/3).
3 . در صفحه 412 کتابی یا این عنوان معرفی شده است: (سلسله تحقیقات تاریخی قرن اخیر... به اهتمام جمال الدین حسینی) توضیح این که این کتاب که تحلیلهای خوبی در نهضت تنباکو دارد نویسنده اش مجهول است. امّا چون در آخر کتاب موٌلف نامه معروف سیدجمال اسدآبادی به میرزای بزرگ را آورده و سیدجمال نامه خود را با امضای جمال الدین حسینی به پایان برده لذا بعضی کتابدارهای کتابخانه ه از جمله کتابخانه آیة اللّه مرعشی قم خیال کرده اند.
که جمال الدین حسینی نویسنده یا اهتمامگر کتاب است! مشخصات دقیق این کتاب چنین است: ریشه و روند جنبش تنباکو موٌلف؟ [بی ج بی نا] 1356 82 صفحه.
4 . دو کتابی که یکی در صفحه 414 تحت عنوان: شرح زندگانی میرزای شیرازی ترجمه حمید تیموری آمده و دیگری به نام میرزای شیرازی در صفحه 427 آمده است هردو ترجمه هدیة الرازی إلی المجدّد الشیرازی تألیف علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی هستند که در ص 430 از آن نام برده شده است.
لازم به ذکر است که کتاب میرزای شیرازی که وزارت ارشاد آن را چاپ کرده ترجمه آقای محمد دزفولی است (چنانچه آقای ناصر الدین انصاری در مقاله آثار و تألیفات میرزای شیرازی صفحه 394 پاورقی یک همین شماره حوزه یادآور شده است.) که متأسفانه در خود کتاب نامی از مترجم برده نشده است!
تذکر این نکته نیز ضروری است که نقد آقای رضا مختاری بر ترجمه هدیة الرازی که در صفحه 426 ماهنامه پاسدار اسلام آمده است بر ترجمه آقای محمد تیموری است.
5 . تنها اثر مدوّنِ به جا مانده در باره نهضت تحریم تنباکو کتاب تاریخ الدّخانیه اثر آیة اللّه شیخ حسن کربلایی شاگرد میرزای بزرگ شیرازی است که اوّلین بار نسخه ناقصی از آن را آقای ابراهیم دهگان منتشر ساخت (اراک 1333) توضیح این که آنچه در صفحه 424 تحت عنوان: قرارداد رژی 1890 م یا تاریخ انحصار دخانیات در سال 1309 هـ . ق. معرفی شده همان چاپ آقای دهگان است که ناشری بی اطلاع یا سودجو بدون مقدمه مفصل آقای دهگان و حتی بدون بردن نامی از ایشان به گونه مغلوط چاپ کرده است. اخیر محقق و نویسنده ارجمند آقای رسول جعفریان با پیدا کردن دو نسخه خوب از این رساله و تصحیح و تحقیق آن نسخه ای کامل از آن را سامان داده که زیر چاپ است. (آینه پژوهش ش 65/12 ـ 66)
6 . کتابی که در صفحه 424 تحت عنوان: تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران نوشته ابراهیم تیموری معرفی شده علاوه بر دو اشکالی که از نوشته آقای اقبال نقل شده ایراد اساسی و مهمتری دارد و آن این که این کتاب بدون ذکر مأخذ بیشتر مطالب تاریخ الدخانیة کربلایی را به نام خود چاپ کرده و فقط در پایان کتاب جزو منابع از یادداشتهای منسوب به شیخ حسن کربلایی اسمی برده حال آن که رساله کربلایی تدوین مضبوطی است و صورت یاد داشت ندارد (رک: شورش بر امتیازنامه رژی 145/; مقدمه ابراهیم دهگان بر تاریخ الدخانیه تنباکو; نقش روحانیت پیشرو حامد الگار سیزده).
7 . کتابی که در صفحه 403 تحت عنوان: تحریم تنباکو نوشته محمد رضا زنجانی معرفی شده همان کتاب شیخ حسن کربلایی است که با تغییر عبارات و امروزی کردن بعضی کلمات آن با چاپی بد منتشر شده است.
با آرزوی توفیق از خداوند متعال برای همه خدمتگزاران اسلام.
والسلام علیکم
محسن حسین زاده
1371/6/25
استاد محمد واعظ زاده خراسانی
صدمین سالگرد میرزای شیرازی
روز 24 شعبان سال جاری (1412 هـ ق. 1370/12/9 شمسی) مصادف با صدمین سال درگذشت مرجع عالیقدر مجدد راس قرن 14 قهرمان جنبش تبناکو آیة الله العظمی حاج میرزا حسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ است در قبال میرزای شیرازی کوچک میرزا محمد تقی شیرازی متوفی 1338 هـ ق که پس از آخوند خراسانی و سید محمد کاظم یزدی و دیگران به مقام مرجعیت شیعه رسید.
میرزای شیرازی بزرگ در ابعاد مختلف علمی و سیاسی و مرجعیت تقلید از امتیازات خاصی برخوردار است که ذیلاً به آنها اشاره می شود.
بعد فقاهت
مرحوم میرزای شیرازی از بزرگترین شاگردان شیخ انصاری است. همان طور که می دانیم شیخ مرتضی انصاری در تاریخ فقه و اصول شیعه پس از شیخ طوسی علامه حلی شهید اول وحید بهبهانی سرفصل ومبداء تحول به شمار می آید به طوری که باید گفت: روش او نقطه اوج علم اصول میراث به جای مانده از قدماست. شیخ انصاری پس از وحید بهبهانی (م 1205 ق) و بعد از بحثهای پردامنه اصولی و اخباری که به کوشش وحید بهبهانی سرانجام جناح اصولی بر جناح اخباری پیروز گردید بزرگترین توفیق را در نتیجه گیری از آن بحثها و سروسامان دادن به علم اصول به روش تحقیقی بی سابقه به دست آورد و تقریباً همه محققان پس از شیخ انصاری هرچند در پاره ای از مسایل علمی با او مخالف باشند ولی روش و شیوه او را دنبال می کنند.
خصوصیت میرزای شیرازی از این لحاظ آن است که پس از شیخ انصاری ریاست روحانی شیعه به او محول گردید و علما و فضلا از جمله عده زیادی از شاگردان جوان شیخ انصاری در محضر او کسب فیض می کردند مسلماً حوزه او مرکز تنقیح و تبیین مبانی شیخ بود که در کتابهای اصولی پس از شیخ مانند: کفایة و حواشی آن و تقریرات مرحوم نائینی و کتابهای پس از آنها کاملاً مشهود است.
خصوصیت دیگر حوزه میرزای شیرازی آن است که وی در سامراء روش خاصی را ابتکار کرد که به روش سامراء معروف شد به نحوی که مجلس درس او بیشتر به صورت محاوره جمعی شبیه بود تا تدریس. وی مسایل را طرح می کرد آن گاه زمام بحث را به شاگردان واگذار می فرمود و آنان که غالب از مجتهدان بزرگ و عده ای هم از شاگردان شیخ انصاری بودند با مباحثه و گفتگو مطالب علمی را با تمام احتمالات و وجوه متصوره تنقیح می کردند.
این شیوه قبل از آن و تاکنون در جلسات استفتاء که به طور خصوصی در محضر مراجع تقلید تشکیل می گردد وجود داشته و هنوز هم ادامه دارد ولی در حوزه درس رسمی غیر از انتقادات پراکنده طلاب نسبت به مطالب استاد رسم نیست و گویا از مختصات حوزه میرزای شیرازی بوده است.
در بُعد مرجعیت
ظاهراً پس از وحید بهبهانی رسم شده بود که پس از فوت یک مرجع بزرگ شاگردان مبرز وی و یا معاصران او از میان خود کسی را نامزد مرجعیت کرده و زمام امر را به او واگذار می کردند. این شیوه پسندیده که در زمان ما شاید عمل به آن ضرورت داشته باشد تا زمان میرزای شیرازی مرسوم بود. هرچند کم و بیش در نجف و شهرهای مهم ایران مراجع تقلید دیگر هم وجود داشتند ولی ریاست مذهب به عهده یک نفر بود. معروف است پس از فوت شیخ انصاری شاگردان برجسته او که از لحاظ علمی صلاحیت مرجعیت داشتند به شور نشستند و مرحوم میرزای شیرازی را به عنوان رئیس و مرجع کل برگزیدند. گفته می شود در آن جلسه مرحوم شیخ حبیب الله رشتی که ظاهراً از لحاظ رتبه و سن بردیگر شاگردان شیخ مقدم بوده است اظهار داشته است:
(ما همه از لحاظ علمی صلاحیت داریم ولی عقل و تدبیر میرزا منحصر به خود او است و او شایسته این مقام است.)
نتیجه این شورا آن شد که مرحوم میرزای شیرازی پس از فوت شیخ انصاری از سال 1381 ق. تا سال 1312 حدود سی و یک سال با نهایت قدرت و عظمت در حساسترین شرایط سیاسی منطقه زعامتِ روحانیت شیعه را به عهده گرفت. پدر من که دوران ریاست او را درک کرده و به فاصله چند سال مکرر او را دیده بود داستانها از او نقل می کرد. از دیگران هم چیزهایی شنیده ام.
حال باید درباره این شیوه پسندیده مرجعیت که با شور علما تعیین می گردید و ظاهراً پس از میرزای شیرازی از بین رفت تحقیق کافی صورت گیرد تا راهگشای تشکیلات روحانیت آینده شیعه باشد.
در بُعد سیاست
میرزای شیرازی معاصر ناصرالدین شاه بود (م 1313 هـ) و تمام تحولات دوران طولانی آن پادشاه را در ایران و عراق و در کشور پهناور عثمانی که در آن هنگام هنوز عراق جزئی از آن بود شاهد و ناظر و گاهی دخیل در آنها بوده است. که یکی از آنها غوغای تحریم تنباکو و درگیری و مبارزه صریح روحانیت با شاه و با دولت استعمارگر انگلیس بود. این داستان از لحاظ تاریخی سیاسی اقتصادی و مذهبی اهمیت دارد باید راجع به آن از نو پژوهش به عمل آید و زمینه بحث برای دانشمندان رشته های مختلف باز است و به طیف روحانی اختصاص ندارد.
این بحث و نیز بحث در شیوه برگزیدن مرجع تقلید بخصوص پس از انقلاب اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است و با اوضاع و احوال ایران و انقلاب اسلامی کاملاً سازگار و برای سر و سامان دادن به وضع حوزه ها ضرورت دارد.
دخالت مستقیم روحانیت در سیاست در قرن 13 هجری بارها به چشم می خورد از جمله در جنگ ایران و روس و در ماجرای بابیت و جز آن و شاید روی داد تنباکو از مهمترین و موثرترین آنها باشد. این در حالی است که ظاهراً در دوران مرجعیت شیخ انصاری و چند سال پیش از آن دخالت روحانیت در امور سیاسی افت کرده بود و چیز مهمی به چشم نمی خورد یا کاملاً ثبت نشده است.
امّا پس از میرزای شیرازی به فاصله تقریباً 12 سال هنگامه عظیم و گسترده مشروطیت روحانیت را با تمام وجود درگیر با مسایل سیاسی کرد که بعداً هم بانو ساناتی ادامه داشت و به قیام فراگیر امام خمینی متصل گردید.
با توجّه به این امر باید گفت: حرکت میرزای شیرازی آغازگر جنبش سیاسی روحانیِ قرن 14 هجری و قیام امام خمینی آغازگر جنبشهای قرن 15 است که ان شاء الله جهان اسلام را در بر خواهد گرفت و از هم اکنون نشانه های آن در جهان اسلام به چشم می خورد.
یک گله و چند پیشنهاد
گله از آن که چرا باید چنین شخصیتهای برجسته و چند بُعدی که در تاریخ ما نقش داشته اند در برنامه های روحانی و سیاسیِ ما مورد بی مهری قرار گیرند و از برگزاری مراسم سالگرد برای آنها و تجدید خاطرات و یاد حوادث مهم گذشته که در ساختن نسل کنونی و آینده ما موٌثر است غفلت شود؟
درست است که سالگرد گرفتن برای بزرگان به جز همان سال اول و دوّم فوت ایشان قبلاً در بین مسلمین رسم نبوده و این رسم پسندیده را از دیگران یاد گرفته ایم هرچند در سالگرد تولد و وفات رسول اکرم و ائمه اهل بیت به شایسته ترین وجه خود ما پیشگام بوده ایم; ولی در هر حال به جز موارد معدودی آن هم غالباً به طور ناقص این رسم را بر پا نداشته ایم و گاهی به تذکرات دیگران هم وقعی ننهاده ایم.
به خاطر دارم در حدود سی و دو سال پیش از این مرحوم استاد شهید مطهری طی مقاله ای پیشنهاد کرد که در سال 1381 هـ . ق. مراسم هزارمین سال وفات شیخ صدوق (م 381 هـ) و یکصدمین سال شیخ انصاری (م 1281 هـ) از طرف مجامع روحانی و علمی برگزار شود و کسی به آن ترتیب اثر نداد.
در مورد هزاره تولد شیخ طوسی پس از کوششهای بسیاری که در نجف اشرف توسط محروم شیخ آقا بزرگ تهرانی و دیگران و در قم توسط مرحوم آیة اللّه بروجردی انجام گرفت سرانجام با مشقت بسیار و در عین نامساعد بودن جوّ سیاسی آن روز ایران با چند سال تأخیر در دانشگاه مشهد هزاره آبرومندی برگزار گردید که هنوز خاطره شیرین آن از زبان دانشمندان و استادان شرکت کننده در آن مراسم شنیده می شود.
سال 1404 قمری مصادف با سومین سده درگذشت محدث نامی شیخ حرّ عاملی بود. با این که در همان سال در مدرسه میرزا جعفر مشهد که مدفن آن عالم است مراسم با شکوه اولین کنگره امام رض علیه السلام از طرف آستان قدس رضوی برگزار گردید ولی کسی توجه نداشت که این مراسم را با یادی از آن محدث بزرگ که فقهای ما تاکنون مرهون کتاب وسائل الشیعه وی هستند رنگین تر کنند و بخشی از بحثهای کنگره را به آن مرد اختصاص دهند و یا برای او نیز مراسم جداگانه برپا دارند.
سال 1405 مصادف با دومین سده رحلت وحید بهبهانی بانی علم اصول کنونی بود و جناب آقای علی دوانی نویسنده پرکار تذکر داده بودند که مراسمی برای او در قم بپا شود و کسی به آن گوش نداد.
سال 1410 مصادف با سومین سده درگذشت علامه مجلسی بود. با این که کوششهایی در قم و مشهد و اصفهان به عمل آمد که مراسم مناسبی برای آن عالم بزرگ برگزار شود و بنده برای همین امر چند روز در اصفهان با کسانی که در این فکر بودند صحبت کردم و موافقت شد که این کار با شرکت بنیاد پژوهشهای اسلامی مشهد برگزار شود ولی پس از مراجعت به مشهد نوشتند که آن قرار به هم خورده است و بالاخره سه سال از آن تاریخ گذشت و کاری انجام نگرفت.
سال 1413 (سال آینده قمری) مصادف با هزارمین سال در گذشت شیخ مفید است (م 413 هـ) که بحمدالله پس از کوششهای فراوان اینک جامعه مدرسین قم درصدد است مراسم شایسته ای برای آن نابغه شیعه در سال آینده برگزار نماید و از هم اکنون کارهای علمی آن را آغاز کرده اند.
امسال (1412 هـ ق) علاوه بر صدمین سال درگذشت میرزای شیرازی مصادف با دومین سده درگذشت علامه بحرالعلوم (م 1212 هـ) نیز هست که قهراً مناسب بود از هر دوی آنان با آن همه سابقه علمی و روحانی تجلیل به عمل آید و نیامد. قبلاً نیز از طرف برخی از علمای اصفهان پیشنهاد شد در سال 1385 قمری هزاره وفات دانشمند معروف صاحب بن عباد متوفی 385 هـ ق. برگزار شود و نشد. قبل از انقلاب نیز برخی از خیرخواهان و استادان دانشگاه درصدد تجلیل از علامه حلّی بودند و من در یک جلسه آن شرکت کردم ولی معلوم نشد چرا کار ادامه پیدا نکرد و به نتیجه نرسید. این گله را با ذکر سه نکته ختم می کنیم:
نکته اول راجع به مراسم تجلیل علما به شرحی که گفته شد چندان کاری انجام نگرفته امّا همین که نام کسی از بزرگان طرح می شود متولیان متعددی در نقاط مختلف که مناسبتی با آن کس دارد قد علم می کنند و یک نوع رقابت و تضادی هم رخ می دهد ولی غالباً کاری صورت نمی گیرد و من به شرحی که گفتم چند نوبت شاهد این ماجرا بوده ام.
نکته دوم در سالهای اخیر مراسمی عجولانه و بدون برنامه برای برخی از بزرگان از جمله سید جمال الدین اسد آبادی و دیگران برگزار گردید که حق بود خیلی با شکوهتر از آن می بود هرچند جبران آن در مورد سیدجمال الدین اسد آبادی (م 1315 هـ) در اولین سده درگذشت او در سال 1415 هـ . میسور است به شرطی که از هم اکنون تحقیقات راجع به وی آغاز شود.
نکته سوم این گله ها در مورد فقها و علمای دین صدق می کند وگرنه نسبت به شعر ادب فلاسفه از قبیل سعدی و حافظ و فردوسی و ابن سینا و خواجه نصیر طوسی بارها مراسم باشکوهی برپا شده است.
اما پیشنهادها
1 . در مرکز سازمان وحدت حوزه و دانشگاه در قم شورایی از استادان حوزه و دانشگاه تشکیل شود جهت شکل دادن به کار مراسم تجلیل از علمای دین به این کیفیت:
* سالگرد تولد و وفات دانشمندان را براساس تاریخ قمری و شمسی معین نمایند و لیستی از کسانی که شایسته چنین تجلیلی هستند تهیه کنند.
* مسوٌول و محل برگزاری مراسم هریک از علما را به تناسب شهر و دیار دانشمندان تعیین نمایند.
* موضوعات قابل طرح و امکانات علمی از کتب چاپی و نسخ خطی و اطلاعات مورد لزوم را در اختیار متصدیان مراسم بگذارند و محققان را به تناسب تخصص در رشته های علمی برای تحقیق بسیج نمایند.
* اعضای شرکت کننده در مراسم را از داخل و خارج کشور معرفی نمایند.
* تعهد کنند که نتجه تحقیقات را به نحو شایسته به چاپ برسانند.
2 .در مورد سالگرد میرزای شیرازی پیش از این بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی در جریان قرار گرفت و به لحاظ تنگی وقت قرار شد اگر مقالاتی برسد توسط مجله مشکوة مستقلاً جمع آوری و چاپ شود.
اینک مهمترین مسایل قابل طرح و بررسی و تحقیق راجع به میرزای شیرازی فهرست می شود تا درباره آن مسایل و یا مسایل دیگر که به نظر محققان برسد مقاله بنویسند و به آدرس مجله مشکوة مشهد مقدس بنیاد پژوهشهای اسلامی ارساد دارند بلکه بتوان یادنامه آبرومندی برای آن مرجع عالیقدر تهیه کرد ولو این که در سال آینده و یا سالهای بعد نتیجه بدهد و حتی ممکن است با تأخیر یکی دو سال مراسم باشکوهی هم برگزار شود:
1 . خاندان و زندگی شخصی میرزای شیرازی و اعقاب و اولاد او.
2 . موقعیت او نزد شیخ انصاری و در میان معاصران خود.
3 . شخصیت علمی و اخلاقی و تفکر سیاسی او.
4 . شیوه تدریس او که قبلاً اشاره شد.
5 . شیوه انتخاب او به مرجعیت و علل از بین رفتن آن شیوه و این که چگونه می توان آن را احیا کرد.
6 . معاصران میرز از علمای مبرز عراق و ایران و روابط آنان با وی.
7 . علت واقعی انتقال میرزای شیرازی از نجف به سامراء و تاثیر آن در مقام و موقعیت روحانی وی با توجه به این که سامراء زادگاه و محل غیبت امام دوازدهم علیه السلام بوده و از لحاظ شیعه قداست خاصی متناسب با مقام مرجع تقلید که نایب امام است دارد.
8 . نحوه اداره حوزه ها توسط وی و امکانات مالی او و روش جمع آوری وجوهات شرعیه در آن هنگام.
9 . تاثیر شیوه علمی میرزا در استادان پس از او مانند: آخوند خراسانی و مرحوم سید کاظم یزدی و دیگران. از جمله مقایسه مبانی مرحوم نائینی و مرحوم حائری یزدی شاگردان برجسته سید محمد فشارکی که از ملازمان میرزای شیرازی بوده است با مبانی اصولی میرزای شیرازی.
10 . رابطه میرزای شیرازی کوچک با او.
11 . رابطه سید جمال الدین اسد آبدی معروف به افغانی با میرزا و حدود تاٌثیر او در حرکت تنباکو و به طور کلی در حوادث سیاسی و قیامهای اسلامی آن عصر و در پرورش افکار علما و دانشمندانِ مسلمان در اقطار مختلف.
12 . موشکافی عمیق از کم و کیف حرکت تنباکو از آغاز تا پایان و از کوششهای موافق و مخالف آن در ایران و عراق و جاهای دیگر و نقش انگلیس و روس در آن ماجرا:
13 . حدود و کیفیت ارتباط میرزای شیرازی با دربار ایران و جستجو از مدارک و اسناد موجود در آرشیوهای دولتی آن زمان.
14 . حدود و کیفیت ارتباط میرزای شیرازی با دربار خلافت عثمانی با توجه به این که عراق در آن هنگام جزء قلمرو آن خلافت بوده است و خلفای عثمانی حاکم بلارقیب عراق به شمار می رفتند.
15 . روش برخورد میرزای با علما و توده اهل سنت با توجّه به این که اهالی سامراء اکثراً شیعه نبوده اند و از این راه دانستن شیوه آن مرجع در همزیستی سالم با مذاهب اسلامی و موضع او در قبال دعوت به وحدت اسلامی که توسط سید جمال آغاز شده بود.
16 . نحوه تاثیر و تأثیر تشکیلات روحانیت شیعه در آن زمان از حوادث سیاسی و تحولات علمی قلمرو خلافت عثمانی و بخصوص در کشور مصر که در این خصوص در بین کشورهای اسلامی پیشگام به شمار می آمد.
17 . پی گیری و جمع آوری اسناد مربوط به این امور در بایگانیهای دولتی ایران عراق و ترکیه. ظاهراً این قبیل اسناد در استانبول کامل محفوظ مانده است و همچنین در روزنامه ها و مجلات آن زمان.
18 . جمع آوری نامه هایی که میان میرزا و علمای برجسته آن زمان رد و بدل گردیده و در خاندان آنان و نیز در خاندان میرزا باقی مانده است.
19 . جمع آوری و تهیه عکس از اجازات میرزا به شاگردانش.
20 . هرکس خاطره و اطلاعی درباره حوادث آن زمان ایران و روحانیت دارد در روزنامه ها و مجلات بنویسد تا بعداً از آنها مجموعه ای تهیه شود.
21 . تماس با علما و رجال سیاسی سالخورده که هنوز در قید حیات هستند و جمع آوری اطلاعات آنان درباره موضوعات یاد شده به همان گونه که خاطرات افراد از مرحوم آیة اللّه بروجردی جمع آوری گردید و کار خوبی بود.
22 . بحثی راجع به اصطلاح (مجدد قرن) و کتاب علامه تهرانی در مورد میرزای شیرازی
23 . ترتیبی داده شود که این قبیل معلومات و خاطرات نسبت به علما و مراجع کنونی گرد آید و بعداً مورد استفاده قرار گیرد; زیرا متاسفانه در گذشته از این امر غفلت شده است ما در قرن اخیر و در زمان خودمان کسانی رامی شناسیم که با انبوهی از خاطرات سربر تیره خاک فرو بردند و اگر آنها را در دست داشتیم در بسیاری از حوادث سیاسی و اجتماعی گذشته و در دیدگاه خودمان نسبت به رجال و علمای نامی تجدید نظر می کردیم و هم در تجارب روحانیت کنونی از آنها بهره می بردیم.
از خیل علما کسانی را به خاطر دارم از دنیا رفتند که اگر خاطرات خود را می نوشتند چندین مجلد می شد و این خاطرات قطع برای علمای دینی که مرجع امور مذهبی و سیاسی هستند یا خواهند شد بسیار آموزنده است.
24 . رسیدگی و نقد داوریها و نوشته هایی که در چند سال اخیر علیه اشخاص و جریانهای تاریخی چه در ایران و چه در خارج انتشار یافته و می یابد وکسانی مغرضانه و یا برحسب گرایش فکری که در خارج ایران تحت تاثیر شرق شناسان و استادان بیگانه پیدا کرده اند سعی دارند درباره اشخاص و موضوعات یاد شده از جمله راجع به سید جمال الدین اسد آبادی و حوادث مشروطه و قبل و بعد از آن حقایق را تحریف کنند و مآلاً به سود بیگانگان جریانهای تاریخی و سیاسی را تجزیه و تحلیل نمایند و چهره علما و رجال مخلص را در تاریخ مشوّه و مشکوک جلوه دهند.
به نظر می رسد اگر این قبیل کنگره ها هیچ فایده ای در برنداشته باشد به جز افشاگری نسبت به این عناصرِ غرب زده و غرب گر او سالم نگهداشتنِ چهره های مخلص جهت تجزیه و تحلیل صحیح درباره آنان برای نسل کنونی و آینده این خود دست آورد ارزشمندی خواهد بود.
والحمد لله اولاً وآخرا
حوزه: گرامی نامه استاد واعظ زاده را هنگامی زیارت کردیم که ویژه نامه میرزای بزرگ راهی چاپ بود به پاس لطف ایشان و بهره برداری خوانندگان آن را در این شماره چاپ کردیم.
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4518/4544/32734/گزیده-نامه-ها/?SearchText=فشارکی
