ماه مجلس :مجاهد نستوه، مجتهد شجاع، شهید آیت الله سیدحسن مدرس
او در نجف......
و در خارج فقه و اصول از جلسۀ درس آیات عظام سیدمحمد طباطبایی فشارکی زواری، .... بهره مند شد.
روز دهم آذر، سالروز شهادت مبارز نستوه، مجتهد شجاع، شهید آیت الله سیدحسن مدرس است. در سال 1316 شمسی در چنین روزی، به دستور رضاخان پهلوی در کاشمر او را به شهادت رساندند.
سراسر زندگی پرفراز و نشیب شهید مدرس، درس زندگی متعالی و آموزنده است. در این نوشتار، با گوشه هایی از زندگی درخشان و پرافتخار او آشنا می شویم:
فقیه مجاهد، عالم پرهیزگار، شهید مدرس از سادات طباطبایی زواره بود و نسب او به حضرت امام حسن مجتبی(ع) می رسید. پدرش سیداسماعیل و جدش سید عبدالباقی طباطبایی در منطقۀ اردستان و زواره مشغول فعالیت های تبلیغی بودند.
سیداسماعیل طباطبایی که در روستای سرابه کچو مشغول وعظ و ارشاد مردم بود، با طایفۀ سیدسالار زواره نسبت دوری داشت که بعد از ازدواج با خدیجه طباطبایی، این پیوند قوی تر شد. محصول این پیمان پاک، کودکی بود که در سال 1278 هجری دیده به جهان گشود و سیدحسن نامیده شد.
سیدحسن در شش سالگی همراه پدرش از زواره نزد جدش میرعبدالباقی رفت که قبلاً محلۀ فضل آباد قمشه را به عنوان سکونتگاه برگزیده بود. سیدعبدالباقی بیشترین نقش را در تعلیم و تربیت نواده اش ایفا کرد و او را در مسیر علم و تقوا قرار داد. مدرس چهارده ساله بود که این مربی عالی قدر را از دست داد. او در سال 1298 هـ ق برای ادامۀ تحصیل به اصفهان رفت و مدت سیزده سال محضر سی استاد ازجمله: میرزا عبدالعلی هرندی، ملامحمد کاشی، جهانگیرخان قشقایی، سیدمحمدباقر درچدانی و شیخ مرتضی ریزی را درک کرد که او به برکت توان علمی این مربیان و فراست ذاتی و همت وافر خود، در علوم عقلی و نقلی مهارت هایی به دست آورد.
سپس برای اتمام تحصیلات به نجف اشرف رفت و در سال 1311 هجری برای مدتی کوتاه از فیض وجود میرزای شیرازی بهره برد.
او در نجف با عارف نامی شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی هم حجره شد و در خارج فقه و اصول از جلسۀ درس آیات عظام سیدمحمد طباطبایی فشارکی زواری، شیخ الشریعۀ اصفهانی بهره مند شد.
پس از رسیدن به مقام اجتهاد، به روستای اسقه از توابع قمشه رفت و دیداری با بستگان داشت. آنگاه به اصفهان رفت و به تدریس منطق، شرح منظومه و خارج فقه و اصول مشغول شد و به دلیل تبحر در تدریس، به مدرس معروف شد.
او در دورۀ دوم مجلس شورای ملی از سوی فقها و مراجع تقلید، به عنوان مجتهد طراز اول به مجلس راه یافت تا همراه چهار مجتهد دیگر بر قوانین مصوب مجلس نظارت داشته باشد. مدرس در دورۀ سوم، چهارم، پنجم و ششم مجلس نیز از سوی مردم تهران به عنوان نمایندۀ آنان برگزیده شد. در این مدت نقش مهم و تأثیرگذاری ایفا کرد و به ستیز با اسکتبار و استبداد پرداخت، اما در دورۀ هفتم مجلس، عوامل ستم اجازه ندادند او به مجلس برود و در 16 مهر 1307 به خانه اش یورش بردند و او را دستگیر کرده و به قلعۀ خواف تبعید کردند. بعد از نه سال به کاشمر منتقل شد و سرانجام در غروب رمضان 1356 هـ ق، (10 آذرماه 1316 ش) با نیرنگ عوامل رضاخان به شهادت رسید. اکنون مرقدش در این شهر زیارتگاه مردم است.
غنای نفس و قناعت
یکی از برجسته ترین ویژگی های شهید آیت اله مدرس قناعت و ساده زیستی او بود. او از آغاز زندگی تا انتهای عمر بابرکتش از این شیوه دست برنداشت. مدرس در این میدان و نیز از نظر مصرف کالاهای وطنی گوی سبقت را از همگان ربود. لباس او همیشه بافت و دوخت ایران بود. در کف اتاقش دو تخته نمد پهن شده بود و وسیلۀ پذیرایی او یک منقل گلی، قوری و دو استکان ساده بود. اکثر اوقات، غذای روزانه اش نان و ماست و سبزی و گاهی هم مختصر آبگوشت کم چرب بود.(1)
هرکس می خواست با مدرس ملاقات کند، اعم از وکیل، وزیر و بقّالِ سرگذر، به این اتاق وارد می شد و اگر مراجعه کننده فقیرتر و عادی تر بود، مدرس، بیشتر از دیگران به او احترام کرده و حالش را رعایت می کرد. در خصوص افراد سرشناس و صاحب نفوذ تعارفات را کمتر معمول می داشت.(2)
در سفری که مدرس به روستای اسفه (که مدتی در آنجا زندگی کرده بود) رفت، آسیاب این آبادی را که از موقوفات مدرسۀ چهارباغ اصفهان بود، تعمیر کرد تا از این طریق، هم مشکلات مردم آن روستا برطرف شود و هم به طلبه های این مدرسه کمک کرده باشد. در همین آبادی خانۀ پدری خود را به دو حمام عمومی تبدیل کرد؛ کاروانسرایی ساخت و قناتی احداث کرد. همچنین دو مجتمع مسکونی به نام قلعۀ خیرآباد ساخت تا خانواده هایی که دچار مشکل هستند، در آنها اقامت کنند.(3)
در مهیار اصفهان هم پلی برپا کرد تا مردم هنگام تردد، با دشواری و زحمت مواجه نشوند. شترداران مهیاری براساس نذری که داشتند، خانه ای مخروبه در اصفهان برای مدرس خریدند. مدرس برای تعمیر این خانه شخصاً خشت تهیه کرد و پس از آنکه به آن سر و سامانی داد و تا حدودی آمادۀ سکونت شد، خانواده اش را در آنجا اسکان داد.(4)
مدرس با این نوع زندگی در برابر استعمار و استبداد ایستاد. زندان ها و زجرها کشید و چندین بار هم ترور نافرجام شد، ولی قدمی به عقب ننهاد و تا آخرین لحظه زیر بار ذلت نرفت. خود او می گفت: اگر من نسبت به بسیاری از امور اظهار نظر می کنم و حرف حق را بدون پروا از این و آن، بر زبان می آورم، به دلیل آن است که چیزی ندارم و از کسی هم چیزی نمی خواهم. اگر شما هم بار خود را سبک کنید و توقع را کم کنید، آزاد می شوید.(5)
او در زمانی که در نجف مشغول تحصیل بود و هنگامی که در تهران تولیت مدرسۀ سپهسالار را عهده دار بود و همچنین در ایامی که در سنگر مجلس فعالیت می کرد، برای تأمین مخارج روزانه کار می کرد.(6)
جویبارهای ساده زیستی و دولت فقر
مدرس، این میراث گرانقدر زهد و وارستگی را از خاندان و اجداد طاهرینش به ارث برده بود و با رفتار و کردار خویش، دیگران و خانواده اش را به این نوع زندگی تشویق می کرد. برادرش مرحوم سیدعلی اکبر می گوید: من چهارده ساله بودم که برادرم مدرس مرا برای ادامۀ تحصیل به اصفهان برد. در مدرسۀ جده اتاقی برایم گرفت و مشغول فراگیری درس سیوطی شدم. پس از یک هفته وی استاد مرا عوض کرد و چون دلیل این تغییر را پرسیدم، گفت: آن معلم کار و بار خوبی داشت. اتاقش با فرش قالی مفروش بود و در محل زندگیش وسایل اعیانی و اشرافی دیده می شد، ولی تو از این امکانات بی بهره بودی و این وضع در تو اثر روحی می گذاشت.(7)
او به خانواده اش توصیه می کرد: نماز بخوانید، قناعت کنید، کشاورزی و دامداری نمایید، لباس وطنی بپوشید تا از وابستگی به دیگران بی نیاز شوید. در نامه ای به فرزندش سیداسماعیل نوشت: امور شما مثل من باید به زراعت بگذرد و اسباب کشاورزی مال خودتان است و نیاز به غیر نداشته نباشید. اهل خانه را توصیه به این واقعیت می کرد که حاجت ها را از خداوند متعال بخواهید و از دیگران قطع امید کنید، چون درهای رحمت الهی هیچ وقت وی کسی بسته نمی شود.(8)
به همین دلیل دکتر میلسپو، مستشار مالیه و رئیس خزانه داری وقت که در سال 1301 هـ ش به استخدام دولت ایران درآمد، درباره اش نوشت: شهرت مدرس بیشتر در این است که اصلاً برای پول ارزشی قائل نیست. در خانه ای ساده زندگی می کند و در ملاقات با او محال است کسی تحت تأثیر سادگی او قرار نگیرد.(9)
مدرس، نخست خود مسیری زاهدانه و توأم با قناعت پیش گرفت و بعد از طریق این نوع زندگی توانست به درد محرومان و افراد کم بضاعت پی ببرد. او در تمامی لحظات عمر از مستمندان غافل نبود. فاطمه بیگم مدرس –فرزند ایشان- می گوید: بسیار اتفاق می افتاد پدرم بدون قبا و حتی شلوار در حالی که عبایش را به دور خود پیچیده بود، به خانه می آمد و می دانستیم که او لباسش را به برهنه ای بخشیده است. روزی به او گفتم: اجازه دهید چند ذرع کرباس در خانه داشته باشیم تا بتوانیم در چنین مواقعی برایتان لباس تهیه کنیم، پاسخ داد: امکان دارد ما آن را ذخیره کنیم، ولی دیگری به آن نیاز مبرمی داشته باشد.
در یکی از روزها، عده ای فقیر به ایشان رسیدند و از وی کمک مالی خواستند و در آن هنگام مدرس پولی در جیب نداشت، به همین خاطر از بقال محله که همیشه از او خرید می کرد، مبلغی قرض کرد و به آن بینوایان داد.
در یکی از روزها مالکی از شهرضا نزد مدرس می آید و اصرار می کند تا مقداری از املاک روستای مهدی آباد را به وی واگذار کند. مدرس به نامبرده می گوید: مگر تو فامیل فقیر نداری؛ چرا این زراعت را به عنوان صلۀ ارحام به آنان نمی بخشی؟ مالک یاد شده می گوید: خویشاوند درمانده دارم، ولی مایلم این آب و ملک را به شما تقدیم کنم. مدرس وقتی این سخن را می شنود، از شدت خشم برافروخته می شود و می گوید: باید این زراعت را به بستگان مستمند بدهی تا ذخیره ای برای آخرت تو باشد. آن مرد ناامید می شود و خانۀ مدرس را ترک می کند.(10)
مدرس وقتی می خواست از اصفهان به تهران برود تا در مجلس دوم حضور یابد، در حوالی نطنز توقف کرد و در یکی از اتاق های امامزاده سلیمان در یکی از روستاهای این نواحی بیتوته کرد. متولی امامزاده با وجود تنگدستی به نحو شایسته ای از مدرس و همراهان او پذیرایی کرد. مدرس از وضع ظاهر وی، پی به ناداری او می برد و پرس و جو می کند. آن مرد لب به سخن می گشاید و می گوید: پیرمردی فقیر و عیالوارم، دو دختر بزرگ دارم که هنوز کسی برای خواستگاری آنان نیامده است و از ادارۀ خانه ناتوان شده ام. مدرس در همان شب با کمک کدخدای روستا، آن دو دختر را به عقد ازدواج دو نفر از جوانان روستا درمی آورد و بدین گونه آن متولی امامزاده را شادمان می کند(11) و بعد عازم قم می شود.
یک روز عصر که مدرس کنار باغچۀ منزلش در تهران نشسته بود و به صحبت های خانوادۀ فقیری گوش می داد. می خواست به وضع زندگی آنان رسیدگی کند که در این هنگام به او اطلاع دادند که سه نفر وارد منزلش شده اند و تقاضای ملاقات دارند (که بعداً مشخص شد سفیر آمریکا، همسرش و یک نفر مترجم هستند). مدرس نسبت به آنان بی اعتنایی کرده و معطلشان کرد و سپس به اتاق خود رفت. آنها هم به دنبالش راه افتادند. مدرس نظری به سفیر و همراهان افکند و چون همسر سفیر، زنی زشت رو و آبله گون بود، قبل از اینکه باب مذاکره باز شود، این امر را از طریق مترجم به آگاهی سفیر رسانید و از او دلیل انتخاب این زن زشت رو را جویا شد. زن سفیر وقتی از این ماجرا مطلع شد، به حالت قهر و عصبانیت از اتاق بیرون رفت و به دنبالش سفیر و مترجم هم خارج شدند. وقتی از مدرس پرسیدند چرا این گونه با آنان برخورد نمودی، گفت: می خواستم باب مذاکره گشوده نشود.(12)
تأمین اجتماعی
هدف عمدۀ تأمین اجتماعی برقراری امنیت اجتماعی و ثبات اقتصادی، حمایت از محرومان و پرداخت مقرری برای بازنشستگان و درماندگان است.
مدرس در سنگر مجلس می کوشید با حاکمیت قانون، توجه و بها دادن به مردم و ایجاد دلگرمی و روحیۀ مسئولیت پذیری در آنان، زمینه های مناسب را برای رشد و توسعۀ جامعه فراهم کند. واگذاری کارها به مردم و فروش املاک خالصه و واگذاری آنها به منظور احیا یا بابت حقوق کارمندان، تأمین کسری بودجه و اجاره دادن موقوفات از اموری بود که مدرس پی گرفت؛ زیرا اعتقاد داشت این امور فرایند تأمین اجتماعی را تسهیل می کند.
همچنین ایشان کوشید از نفوذ عناصر لاابالی، فاسد و قانون شکن در مدیریت اجرایی کشور جلوگیری کرده و با فساد اداری، رشوه خواری و مفاسد مالی کارگزاران مبارزه کند. آن شهید در هنگام تصویب قانون استخدام کشوری و قانون بازنشستگی در 22 آذر 1301 ش تأکید کرد: هنگام استخدامِ نیرو برای ادارات باید شرایط کارگزاران، نحوۀ به کارگیری آنها، کارایی دستگاه های اجرایی، رابطۀ بین کار و هزینه ها، بازدهی منطقی و معتدل نیروها و سازمان ها و جلوگیری از استخدام نیروها براساس سلیقه و رابطه، مورد توجه جدی قرار گیرد.
آن مرحوم در بیانات خود طی دورۀ ششم مجلس شورای ملی به مسایل اجتماعی و رفاهی عمومی مردم ازجمله صندوق بازنشستگی، تأسیس بانک برای بازنشستگان به منظور فعالیت اقتصادی آنان، سرمایه گذاری، اعطای اعتبارات و امتیازات تسهیلات، حفظ قدرت خرید اندوخته های کارگزاران، جلوگیری از کاهش قدرت خرید پول، اهمیت فراوان داد.
او که در سطح ساده ترین اقشار جامعه می زیست و درد نیازمندان و محرومان را به خوبی احساس می کرد، آنها را ولی نعمت خود می دانست و برای بهبود زندگی آنان می کوشید و به فکر تأمین بهداشت، آموزش، خدمات اجتماعی و عمومی آنان بود و در این راستا از هیچ گونه تلاشی دریغ نمی کرد و در صورت نیاز، از حقوق شخصی چشم می پوشید تا کاری عام المنفعه صورت گیرد.(13)
مدرس در جلسۀ 83 مجلس شورای ملی، خاطرنشان کرد: دولت باید با تمام قوای خودش جلوگیری کند که قوی صدمه اش به ضعیف نرسد و اگر ما بخواهیم به موکلان خود خدمت کنیم، بنده عرض می کنم که موکلان من تمامی اهالی ایران است بلااستثنا و باید صلاح بینی برای تمام آنها بکنیم. پس باید دولت قسمی کند که راحتی از برای تمام مردم فراهم کند.(14)
در جلسۀ 190 مورخ 24 آذرماه 1301 ش با دریغ و درد گفت: دورۀ مجلس هم نزدیک به انقضاست و هنوز در مسئلۀ اقتصاد قدمی برداشته نشده است.
در فرازی از نطق این جلسه می گوید: علاج این کار (رفع نابسامانی اقتصادی و فقر مالی) منحصر به این است که مخارج را کم کرده و به هرچه داشت قناعت کرد. والّا در سال که پنجاه کرور، صد کرور جنس که از خارج وارد می شود، لابد باید یک چیزی در مقابل ببرند. جنس که نمی برند، پول می برند. این وظیفۀ خود مردم است که حاضر شوند و از امتعۀ خارج به قدر احتیاج استعمال کنند و زیاد افراط نکنند. آقایان این مذاکرات را ختم کنند و یک ترتیبی بکنند که راپرت به اجناس واردی (واردات) از کمیسیون فواید عامه به مجلس بیاید و تکلیفیش معلوم شود، بلکه ان شاءاله یک خدمت اقتصادی به مملکت کرده باشیم.(15)
او در جلسۀ 104 مورخ دی 1303 ش از اینکه عوارضی بر اجناس و کالاهای مورد احتیاج مردم تحمیل شده، به شدت انتقاد کرد و در مخالفت با این لایحه افزود: مخارج لازم برای شهری مثل تهران باید از اهل آن شهر گرفته شود و آن را هم باید از افراد مرفه دریافت کرد که این شیوه به عدل و انصاف نزدیک تر است. او که با تحمیل عوارض بر اقشار کم درآمد جامعه موافق نبود، در ادامه پیشنهاد کرد: عوارض از کالاهای تجملاتی که مورد استفادۀ اقشار مرفه جامعه است، گرفته شود و افزود: یک خرجی داریم و یک برجی و به عقیدۀ من عوارض باید بر برج تحمیل شود، نه بر خرج. این تحمیلات را نباید بر ارزاق عمومی کرد و باید حسابش را نمود که چه تحمیلی بر مردم زحمتکش کمتر است و در عین حال برای اقتصاد مملکت هم نافع است.(16)
در این بیانات دل مشغولی مدرس به اقشار کم درآمد و عدالت محوری مطرح است.
بودجه و مالیات
از هدف های مدرس در مجلس شورای ملی، ایجاد نظام مالیاتی عادلانه و مفید، تصویب بودجۀ منطقی و مطابق با واقعیت های جامعه و اصلاح ساختار اداری بود. از تأکیدهای مدرس این بود که اول باید بودجه اصلاح شده و هرچه امکان دارد، تقلیل داده و صرفه جویی شود و سپس به موضوع ازدیاد عایدات و درآمدها توجه گردد و نیز باید بودجه ای که تصویب می شود، در محل خود صرف شود. به باور مدرس، منابع، مصارف، عایدات و اصلاح هزینه ها در عرض هم نیستند و اولویت باید با کاهش هزینه ها، افزایش کارآیی دستگاه های دولتی، جلوگیری از استخدام های بی مورد، توجیه کارهای عمرانی و تخصیص بهینۀ منابع و عایدات کشور باشد. نباید از هزینه ها به سراغ درآمدها رفت. نباید رقم های ساختگی و غیرواقعی را برای درآمدها پیش بینی کرد و بر این اساس بودجه تنظیم نمود.(17)
در جلسۀ 31 مورخ 5 مهر سال 1300 هـ ش، خطاب به هیئت دولت حاضر در مجلس گفت: ما دیگر به جهت مخارج جاری مملکت دیناری قرض نخواهیم کرد و در ادامه افزود: البته هرکس عقیده داشته باشد که این مملکت برای ایرانی بماند، باید مال عموم را خرج مصارف عمومی بکند، هرکس کار خصوصی دارد، نمی شود از بیت المال به او پول داد... کسی که کار نکرده و خدمت نکرده، نباید مزد بگیرد. کسی پول بلاعوض و مجانی نگیرد.(18) در ادامه گفت: همه، اعم از نخست وزیر، نمایندگان و کارمندان خدمتگزار خلق اند. محرومان و مستمندان حساب دیگری دارند و باید آنها را تحت پوشش قرار داد. در فراز دیگری از بیانات خود گفت: من با مسئلۀ حذف و تقلیل مخارج موافقم، بیت المال عمومی مسلمین را نباید مفت به کسی داد.(19)
در جلسۀ 310 مجلس گفت: آیا وکلای ملت و هیئت دولت در مقام این هستند که این مملکت خراب ما رو به آبادی برود یا خیر؟ و اگر کسی یک زحمتی کشید، اتکال داشته باشد به این زحمتش تا کم کم مردم رغبت کنند و این خرابی را آباد کنند. امیدوارم که تمام ملت و دولت در این خیال باشند که مملکت ما رو به آبادی برود، بلکه یک جا یک چیزی هم دستی بدهیم تا اینکه آباد کنند.(20)
در جلسۀ 130 مورخ اول شهریورماه 1301 هـ ش، چنین گفت: حاکم و سائس (برنامه ریز و سیاستگذار) جمعیت باید از مال این جمعیت، آن جمعیت را اداره کند و جامعه اداره کردنش در تحت این دو کلمه است «تعمیر البلاد و تأمین العباد» و آن حاکم و سائس اگر بر طبق قانون عمل نکرد، ظالم و متعدی و لازم الدفع است.(21)
پی نوشت ها:
1. مدرس مجاهدی شکست ناپذیر، عبدالعلی باقی، ص 323.
2. شرح زندگانی من، عبدالله مستوفی، ص 243.
3. داستان های مدرس، از نگارنده، ص 60.
4. یادنامۀ مدرس، ص 72.
5. شهید مدرس ماه مجلس، از نگارنده، ص 74.
6. مقالۀ نول جو دوغ گو، ترجمۀ محمد ابراهیم باستانی پاریزی، مندرج در کتاب محیط ادب.
7. مدرس مجاهدی شکست ناپذیر، عبدالعلی باقی، ص 130ـ129.
8. همان، ص 230ـ229.
9. مأموریت آمریکایی ها در ایران، میلسپو، ترجمۀ حسین ابوترابیان، ص 127.
10. مدرس، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، ج اول، ص 214.
11. داستان های مدرس، ص 115.
12. همان، ص 147.
13. دیدگاه های اقتصادی شهید مدرس، دری نجف آبادی، ص 37ـ36.
14. مدرس در پنج دورۀ تقنینیۀ مجلس، به کوشش: محمد ترکمان، ج 1، ص 268.
15. همان، ص 37.
16. همان، ص 134 و 136.
17. دیدگاه های اقتصادی مدرس، ص 69.
18. آراء، اندیشه ها و فلسفۀ سیاسی مدرس، محمد ترکمان، ص 60ـ59.
19. دیدگاه های اقتصادی مدرس، ص 31.
20. مدرس در پنج دورۀ تقنینیۀ مجلس، ص 34 و 59.
21. همان، ص 316.
سوتیترها:
سوتیتر 1: لباس او همیشه بافت و دوخت ایران بود، در کف اتاقش دو تخته نمد پهن شده بود و وسیلۀ پذیرایی او یک منقل گلی، قوری و دو استکان ساده بود
سوتیتر 2: مدرس، نخست خود مسیری زاهدانه و توأم با قناعت پیش گرفت و بعد از طریق این نوع زندگی توانست به درد محرومان و افراد کم بضاعت پی ببرد؛ او در تمامی لحظات عمر از مستمندان غافل نبود
سوتیتر 3: مدرس در سراسر عمر خویش درد نیازمندان و محرومان را به خوبی احساس می کرد، آنها را ولی نعمت خود می دانست و برای بهبود زندگی آنان می کوشید.
http://hawzah.net/fa/Magazine/View/89/7923/103071/ماه-مجلس/?SearchText=فشارکی
