تالیفات و آثار شیخ اعظم مرتضی انصاری
3. حل المعاقد عن وجوه الفرائد.
مولی محمدحسین بن محمد جعفر فشارکی (م 1353ق ) شاگرد میرزای رشتی و میرزای شیرازی اول .
شیخ محمدحسین بن شیخ علی کاشف الغطاء (1373-1294ق ) صاحب جنه الماوی والفردوس الاعلی شاگرد سید یزدی حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل .
شیخ محمدحسین بن محمدحسن معین التجاراصفهانی معروف به : کمپانی (1361-1296ق ) مولف نهایه الدرایه شاگرد سیدمحمد فشارکیو حاج آقا رضا همدانی . حاشیه بر قطع رسائل .
آنچه در پیش روی دارید قسمت دوم تالیفات و آثار شیخ اعظم مرتضی انصاری است که در آستانه دویستمین سال ولادت آن بزرگ مرد تقدیم حضورتان می شود.
به امید توفیق برای نویسنده محترم دراحیاء فرهنگ اسلامی .
[حوزه]
ناصرالدین انصاری قمی
مناسک حج
این کتاب برای راهنمایی مقلدین به زبان فارسی تالیف گردیده و بنای شیخ در آن براحتیاط نهاده شده است .
حواشی
1. حاشیه میرزا محمدحسن شیرازی مجدد (13121230 ق) .
2. حاشیه حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل تهرانی (13261230 ق) .
3. حاشیه سید محمد کاظم یزدی طباطبایی (1247.1337 ق) .
4. حاشیه سید اسماعیل صدر(13371256 ق) .
5. حاشیه شیخ محمدتقی آقا نجفی اصفهانی (13321262 ق) .
6. (حاشیه سیدمحسن طباطبایی حکیم (13901306 ق .
این کتاب به وسیله یکی از فضلاء به عربی ترجمه شده و بر آن نیز حاشیه ای از مرحوم میرزای شیرازی اول نگاشته شده و در عظیم آباد هند به سال 1301 ق . چاپ رسیده است .
نسخه خطی این کتاب به شماره 8862 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجوداست 1
حواشی شیخ :
مرحوم شیخ انصاری در خلال تدریس و تصنیف خویش بر برخی از کتب فقهی واصولی نیز حواشی چند نگاشته است که عبارتنداز:
1. حاشیه بر ترجمه نجات العباد تالیف شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر (م 1266 ق) .
این کتاب به امر صاحب جواهر به وسیله آمیر سیدحسن مدرس اصفهانی بن سیدعلی (م 1273 ق ) به فارسی ترجمه شده و مرحوم شیخ براین ترجمه حواشی مفیدی نوشته است 2
2. حاشیه بر حاشیه شیخ موسی کاشف الغطاء (م 1243ق ) بر بغیه الطالب فی معرفه المفروض والواجب تالیف شیخ جعفر کاشف الغطاء (م 1227 ق) .
این کتاب رساله عملیه مرحوم کاشف الغطاء بوده و بسیاری بر آن حاشیه نگاشته اند. 3
3. حاشیه بر صلوه المسافر سیدمحمد بن سیدهاشم هندی نجفی (1323-1242 ق ) داماد صاحب جواهر 4 .
4. حاشیه بر عوائدالایام من مهمات ادله الاحکام تالیف ملااحمد نراقی بن ملامهدی کاشانی (م 1245 ق )ازاساتید و مشایخ اجازه شیخ . 5
5. حاشیه بر قوانین الاصول تالیف میرزاابوالقاسم بن حسن شفتی قمی (12311150ق) .
شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از علامه سیدحسن صدر (م 1354ق .) می نویسد:
این حاشیه ازاول حجیت خبر تا پایان ادله عقلیه ادامه داشته و گویا کتاب رسائل از آن انتخاب شده است .
مولف زندگانی شیخ می نویسد:
حاشیه براستصحاب قوانین به خط محشی در دزفول موجوداست 6 .
6. حاشیه بر المتاجر المعاملات تالیف مرحوم وحید بهبهانی آقامحمدباقر بن محمداکمل (م 1205 ق) .
مرحوم شیخ فتاوی خود را به صورت حاشیه بر آن نگاشته است 7.
نوشته های شیخ دراصول
شیخ اعظم (ره ) باارائه نظرات ژرف و عمیق خویش دو علم فقه واصول را وارد مرحله تازه ای نمود.
اندیشه های والای او که تا آن زمان بی سابقه بود محور بحث و تحقیق و دقت نظر قرار گرفت . محققان بسیاری عمده تالیفاتشان شرح بر تصنیفات شیخ می باشد.
اینک دراین قسمت از مقال به معرفی آثاراصولی شیخ می پردازیم و به برخی از حواشی آنها نیزاشاراتی می نماییم :
1.الاجتهاد والتقلید
در آغاز کتاب آمده است :
التقلید لغه جعل الغیر ذاقلاده و منه تقلیدالهدی .
شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه خطی آن را در کتابخانه میرزای شیرازی اول (ره ) (م 1312 ق ) مشاهده نموده است 8 .
2. رساله در حجیت ظواهر کتاب
علامه تهرانی می نویسد:
نسخه خطی آن در کتابخانه حسینیه تستریه نجف موجوداست 9 .
3. رساله در رد کسانی که قائل به قطعیه الصدور بودن اخبار هستند
مرحوم شیخ انصاری (ره ) در رساله حجیه الظن می نویسد:
برخی ازاخباریین قائل هستند که تمام اخبار کتب اربعه قطعیه الصدور هستنداما فائده ای بر بیان و جواب آن مترتب نمی باشد مگر جلوگیری از حصول این وهم بر دیگران . ما در گذشته رساله ای دراین باب تالیف نموده ایم 10 .
4. فرائدالاصول
این کتاب حاوی برخی از رساله های شیخ دراصول است که از دیرباز از کتب درسی حوزه های علمیه شیعه قرار گرفته است .
این رساله ها عبارتنداز:
رساله در قطع .
رساله در ظن .
رساله دراجماع .
رساله دراصاله البرائه .
رساله دراستصحاب .
رساله در تعادل و تراجیح .
ازاین کتاب نسخ خطی فراوانی در گوشه و کنار کتابخانه های مختلف موجوداست .از آن جمله چند نسخه به شماره های : 2983 و 2990 و 7348 و 7394 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجوداست .
نیز کتابی به نام : رسائل شیخ انصاری به شماره 14683 و 13046 در همان کتابخانه موجوداست که به احتمال قوی باید همان کتاب فرائدالاصول باشد.
منابع و مدارک رسائل
شیخ اعظم در تدوین کتاب فرائدالاصول از کتب بسیاری در فنون مختلف : فقه اصول حدیث رجال لغت و...استفاده کرده است .
اینک دراین مقال به ذکر برخی از مهمترین منابع آن هم در زمینه اصول فقه بسنده می کنیم معرفی کتب فقهی را در بخش منابع کتاب مکاسب یادآور خواهیم شد.
1.الاستصحاب واثباه حجیته و مایتعلق وحید بهبهانی آقا محمدباقر بن محمداکمل (م 1206 ق) .
2. تعلیقه بر[ مختصرالاصول] تالیف حاجبی مسعود بن عمر بن عبدالله تفتازانی خراسانی شافعی (م 712 یا 722 - 791 یا 792 ق) .
3. تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول یا تهذیب الاصول یا تهذیب الوصول تالیف آیه الله علامه حلی حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی (648 - 726 ق) .
علامه این کتاب را به نام فرزندش فخرالمحققین نگاشته است .
4.الذریعه الی اصول الشریعه تالیف سیدشریف مرتضی علم الهدی علی بن حسین موسی (م 436.
( 5. زبده الاصول تالیف شیخ بهائی محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی همدانی جبعی (953 - 1031 ق) .
شیخ در فرائداز کتاب دیگراوالحبل المتین فی احکام الدین استفاده کرده است .
6. شرح زبده الاصول غایه المامول فی شرح زبده الاصول تالیف فاضل جواد جوادبن سعید بن جواد کاظمی شاگرد شیخ بهایی .
7. شرح مختصرالاصول این حاجب تالیف عبدالرحمن بن رکن الدین احمد بن عبدالغفارایجی عضدی شافعی (701 - 756 یا 700 - 760 ق) .
8. شرح وافیه الاصول تالیف سید صدرالدین محمد بن باقر بن محمد مهدی رضوی قمی استاد وحید بهبهانی (م بین 1150 یا 700 - 760 ق) .
9. عده الاصول شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی (385 - 460 ق .
( 10. عوائدالایام من مهمات ادله الاحکام (در بیان قواعداستنباط احکام شرعیه ) تالیف مولی احمد بن مهدی بن ابوذر نراقی کاشانی استاد شیخ (م 1245ق) .
11. غایه البادی فی شرح المبادی (مبادی الوصول الی علم الاصول ) تالیف شیخ محمد بن علی بن محمد جرجانی غروی شاگرد علامه حلی .
12.الفصول الغرویه فی الاصول الفقیه تالیف شیخ محمدحسین بن عبدالرحیم (محمد رحیم ) تهرانی اصفهانی حائری (م 1250ق ) مرحوم شیخ در رسائل اقوال ایشان ر کرار مورد نقد و بررسی و تحلیل قرار داده است .
13.الفوائدالمدینه تالیف ملا محمدامین بن محمد شریف اخباری محدث استرآبادی (م 1033 ق) .
14.الفوائدالمکیه تالیف ملامحمدامین بن محمدشریف اخباری - محدث استرآبادی - (م 1033ق) .
مرحوم شیخ برای نقل اقوال اخباریان به سخنان او دراین دو کتاب تمسک می نماید:
15.القوانین المحکمه فی الاصول تالیف میرزاابوالقاسم گیلانی محقق قمی (م 1231 ق) .
مرحوم شیخ انصاری در کتاب فرائدالاصول بدین کتاب عنایت داشته و اقوال ایشان را نقد و بررسی کرده است .
16. مبادی الوصول الی علم الاصول تالیف علامه حلی جمال الدین ابومنصور حسن بن سدیدالدین یوسف حلی (726648 ق) .
17.المستصفی فی اصول الفقه تالیف ابوحامد زین الدین محمد بن محمد بن محمد بن احمد غزالی شافعی طوسی (505450ق) .
18. معارج الاصول تالیف شیخ نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید هذلی محقق حلی (676602ق .
( 19. معالم الدین و ملاذالمجتهدین تالیف جمال الدین ابومنصور حسن بن زین الدین شهید ثانی (م 1011ق .
( 20. مناهج الاحکام تالیف مولی احمد بن مولا مهدی بن ابوذر نراقی کاشانی (م 1244ق) .
21. منیه اللبیب فی شرح التهذیب (تهذیب الاصول ) تالیف سید مرتضی ضیاءالدین عبدالله بن مجدالدین محمد حسینی حلی (ق 8ه).
22. نهایه الوصول الی علم الاصول تالیف علامه حلی . تهذیب الاصول خلاصه این کتاب است .
23.الوافیه فی اصول الفقه تالیف فاضل تونی ملا عبدالله بن محمد بشروئی خراسان (م 1071 ق) .
24. هدایه المسترشدین فی شرح معالم الدین تالیف شیخ محمدتقی بن عبدالرحیم (محمد رحیم ) تهرانی اصفهانی برادر صاحب فصول (م 1248 ق) .
فرائدالاصول نیز سه بار به نظم کشیده شده است :
1. توسط شیخ علی بن محمدعلی مجیراوی علی حیدر شروگی (13141237ق ) شاگرد شیخ و کوهکمری .
ابتدای آن چنین است :
قال علی بعد ذکرالبسمله
کیف والا داراو تسلسلا
نسخه خطی آن در نزد مرحوم شیخ اسد حیدر مولف الامام الصادق و المذاهب الابعه نواده ایشان بوده است 11 .
2. توسط مرحوم آخوند ملاعلی قزوینی خوئینی حائری (م ح 1318 ق ) نسخه خطی آن نزد سیدحسین موسوی هند در کربلا بوده است .
تاریخ فراغت از آن 1293 ق می باشد.
3. مرحوم علامه شیخ موسی شراره عاملی (13041267ق ) شاگرد تلامذه شیخ انصاری نیز کتاب فوائدالاصول را به نام الدره المنتظمه به نظم در آورده است .
مباحث قطع کتاب توسط مرحوم سیدمهدی حکیم (م 1312 ق ) شرح گردیده و نسخه خطی آن در کتابخانه فرزندش مرحوم آیه الله سید محسن حکیم (م 1390ق ) موجوداست .
ابتدای آن چنین است :
ابدا بسم الله خیر مفتتح
والحمدلله علی ماقد منح
سمیتها بالدره المنتظمه
حوت قوانین الاصول المحکمه
حقایق الاصول منها تعرف
من بحرهاالطالب ارخ (یعرف)
تاریخ فراغت از نظم آن 1290 ق . بوده است نسخه خطی آن نزد نواده اش شیخ محسن شراره موجود بوده است 13 .
حواشی و تعلیقات رسائل
حاج میرزاابراهیم بن حسین دنبلی خویی (1247 1325ق ) شاگرد شیخ و سیدحسین کوه کمری حاشیه بر قطع .
شیخ ابراهیم بن علی رضا فیروزآبادی یزدی (م 1321 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتی و سیدمحمد کاظم یزدی حاشیه او بر رسائل 3 جلداست : جلداول در قطع وظن جلد دوم برائت واشتغال و جلد سوم دراستصحاب .
میرزا ابراهیم بن محمدعلی محلاتی (م 1336 ق ) شاگرد میرزا محمد حسن شیرازی حاشیه بر استصحاب.
سید ابن الحسن شمس العلماء بن سید حسن لکهنوی ( م 1336) شاگرد آخوند خراسانی و سید یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی .
سید ابوتراب بن ابی القاسم موسوی خوانساری (1271 - 1346 ق ) شاگرد شیخ محمد حسین کاظمی و میرزا حبیب الله رشتی .
سید ابو طالب بن ابو تراب خراسانی قائینی (م 1295ق ) شاگرد حاج محمد حسن کرباسی و شیخ محسن خنفر.
سیدابوالقاسم بن سید معصوم حسینی گیلانی اشکوری نجفی (م بعداز 1325 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتی . شرح وی بر رسائل جواهرالعقول نام دارد و به غیراز آن حاشیه دیگری نیز بر رسائل نگاشته است .
سیدابوالمکارم بن ابوالقاسم موسوی زنجانی (13301255 ق ) شاگرد سیدحسین کوه کمری .
شیخ احمد بن حسین حاشیه بر تعادل و تراجیح را در سال 1300 در نجف اشرف به پایان رسانیده است .
این حاشیه با تالیف احمد بن حسین تفرشی نجفی تفاوت دارد زیرا تاریخ فراغت آن سال 1392 و 1394 ق است 14 .
نسخه خطی شماره 757 کتابخانه مرحوم آیه الله مرعشی قم .
سیداحمد بن حسین تفریشی نجفی (م حدود 1309 ق ) مولف محاکمات الاصول شاگرد شیخ و فاضل ایروانی تاریخ نگارش کتاب 1294 ق .
سیداحمد سبطالشیخ بن سیدمحمدطاهر آغامیری دزفولی نجفی داماد شیخ (1280 - 1355 ق ) شاگرد میرزای شیرازی اول و آخوند خراسانی .
حاج میرزااحمد آشتیانی بن میرزا محمدحسن آشتیانی )1300 1395ق ) شاگرد میرزا محمدهاشم رشتی و میرزا حسن کرمانشاهی میرزای نائینی .
شیخ احمد سلطان آبادی (م حدود 1315 ق ) شاگرد فاضل ایروانی . حاشیه وی مرشدالدلائل نام دارد.
شیخ احمد بن شیخ علی کاشف الغطاء (م 1344 ق ) شاگرد آخوند خراسانی و سیدیزدی .
احمد علومی یزدی بن ملاحسین اردکانی (13931319ق ) شاگرد میرزای نائینی و سیداصفهانی و میرزاآقااصطهباناتی . حاشیه بر قطع رسائل .
ملااحمد بن علی اکبر فاضل مراغی (م 1310 ق ) شاگرد شیخ و سیدحسین کوه کمری .
میرزااحمد بن حاج میرزا محمدحسن آشتیانی (13911300ق ) شاگرد میرزا حسن کرمانشاهی و میرزای نائینی .
شیخ اسدالله بن علی اکبر زنجانی (13541282ق ) شاگرد میرزای شیرازی اول و میرزای شیرازی دوم .
سیداسدالله بن عبدالحسین نبوی دزفولی (م 1313؟) شاگرد شیخ محمدرضا دزفولی .
شیخ اسماعیل بن علینقی ارومی تبریزی تائب (13741295ق .) شاگرد شیخ محمد طه نجف و سیدفتاح سرابی .
ملا محمدامین شاگرد شیخ تاریخ نگارش 1291ق . علامه تهرانی نسخه ای از آن در کتابخانه مرحوم آیه الله سیدمحمد حجت مشاهده کرده است .
سیدمحمد باقرین سیدمرتضی درچه ای اصفهانی (م 1342 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتی .
شیخ محمدباقر بهاری همدانی بن محمد جعفر (م 1323ق ) شاگرد آخوند خراسانی و محق رشتی و حاج میرزا حسین خلیلی .
شیخ محمدباقر زنجانی فزرند مقدس (م 1341 ق ) تاریخ نگارش 1325 ق .
میرزا محمدباقر بن محمد مهدی زنجانی (13941312ق ) شاگرد میرزای نائینی .
سیدمحمدباقر بن سید مرتضی طباطبایی یزدی حائری (1239 1298 ق ) شاگرد شیخ و میرزای شیرازی اول .
حاشیه وی به نام : وسیله الوسائل در آخر کتاب دیگرش : حل العقول لعقدالفحول فی علم الاصول به چاپ رسیده است .
نسخه ای خطی از آن در مجموعه شماره 765 کتابخانه آیت الله مرعشی موجود می باشد.
شیخ باقر بن حسن بن اسدالله کاظمی برادر صاحب مقابیس .او رسائل را تلخیص نموده است .
سیدمحمد باقر بن محمدعلی قاضی طباطبایی تبریزی (13661285ق ) شاگرد محقق رشتی و سیدیزدی و شیخ الشریعه اصفهانی حاشیه او مخزن الفوائد نام دارد.
شیخ محمد تقی تربتی (م 1330 ق ) شاگرد میرزای شیرازی مجدد. حاشیه بر تعادل و تراجیح .
سیدمحمدتقی بن رضا حسینی قزوینی سیدآقا (م 1333ق ) شاگرد حاج میرزا حبیب الله رشتی .
شیخ محمدتقی آقا نجفی اصفهانی بن شیخ محمد باقر بن شیخ محمدتقی مولف هدایه المسترشدین (13321262 ق ) شاگرد میرزا محمدحسن شیرازی و شیخ مهدی کاشف الغطاء و شیخ راضی نجفی . حاشیه براوائل رسائل .
میرزا محمدتقی شیرازی بن میرزا محب علی (م 1338 ق ) پیشوای انقلاب 1920 م عراق . شاگرد فاضل اردکانی و میرزای شیرازی اول .
شیخ محمدتقی بن شیخ حسن دزفولی کاظمی (م 1327ق ) شاگرد شیخ و میرزای شیرازی .
میرزا جعفر بن میرزا صادق تبریزی شاگرد شیخ الشریعه اصفهانی . نام حاشیه وی الدر رالغریه نام دارد. مرحوم شریعت تقریظی در سال 1317ق . بر آن نگاشته است .
شیخ جعفر بن شیخ باقر آل محبوبه نجفی (م 1377ق ) مولف ماضی النجف و حاضره شاگرد نائینی و آقا ضیاء عراقی .
شیخ جعفر بن باقر سودانی (م 1345ق ) شاگرد سیدیزدی و شیخ احمد کاشف الغطاءاین حاشیه الوجیزه نام دارد.
شیخ جواد بن عبدالحسین آل مبارک (م 1311ق ) شاگرد ملا لطف الله مازندرانی . حاشیه بر بعض مباحث رسائل .
- ملا محمد جواد بن عباس صافی گلپایگانی (1288 - 1378 ق ) شاگرد جهانگیرخان قشقایی و آغانجفی اصفهانی و سیدمحمدباقر درچه ای . حاشیه بر قطع وطن .
حاج شیخ جواد بن ملا محرم علی طارمی ابهری زنجانی (م 1325 ق ) شاگرد سید کوه کمری و فاضل ایروانی و مجدد شیرازی .
سیدمحمد جواد بن سیدمحمد موسوی آذربایجانی شاگرد شیخ انصاری حاشیه وی به نام توضیح الفرائداز حجیت قطع تا پایان حجیت ظن در 1288 ق . تالیف شده است .
سیدمحمدجواد بن محمد زنجانی اصفهانی (م 1340 ق ) شاگرد شیخ .
این حاشیه توضیح الفرائد نام دارد.
شیخ جواد بن شیخ حسن آل مظهر (13751308ق .) شاگرد شریعت اصفهانی و سیدابوتراب خوانساری و پدرش . وی رسائل رااز حشر و زواید پیراسته است .نام این اثر: بیان غایه المقاصد فی تلخیص الفرائد.
شیخ حبیب الله اردبیلی شاگرد آخوند خراسانی .
حاج میرزا محمدحسن آشتیابنی بن میرزا جعفر (ح 13191248ق ) شاگرد سید شفیع جایلقی و شیخ انصاری .
وی ناشر آراء شیخ درایران بوده است . حاشیه وی بحرالفوائد نام دارد و بارها به چاپ رسیده است .
علامه تهرانی می نویسد:
[ اعززها الحواشی - ماده واکثرها نفعا حاشیه المترجم].
میرزا محمدحسن بن حاج ملاعلی علیاری تبریزی (1266 - 1358 ق ) شاگرد میرزا محمدانصاری دزفولی و فاضل شرابیانی و میرزا محمدحسن ماه مقانی و میرزاابوالقاسم یعقوبی .
شیخ محمدحسن آل یس کاظمی (1220 - 1308 ق ) شاگرد صاحب فصول و صاحب جواهر و شیخ علی کاشف الغطاء.
شیخ حسن بن شیخ محمدحسین نجفی صاحب جواهر (1366 - 1345ق ) شاگرد محقق رشتی و شیخ محمدحسین کاظمی و آخوند خراسانی .
شهید سیدحسن موسوی بن آیه الله سیدابوالحسن اصفهانی (1319 - ش 1345ق ) شاگرد پدر خویش .
سید حسن صدر بن سیدهادی کاظمی (1272 - 1354ق ) مولف تکمله ام الامل و تاسیس الشیعه شاگرد میرزای شیرازی اول .
حاشیه او به نام وسائل الرسائل شهرت یافته است .
سیدمحمد حسن رئیسی افغانی (ح 1319 - 1399 ق ) شاگرد میرزای نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی .
شیخ محمدحسن بن ملاصفر علی بارفروشی مازندرانی شیخ کبیر (م 1345 ق ) شاگرد محمد تقی هروی .
این حاشیه به سال 1332 ق در دو جلد رحلی (1335+317ص ) به گونه سنگی چاپ گردیده است .
شیخ محمد حسن بن محمدصالح آل کبه بغدادی (م 1336 ق ) شاگرد میرزای شیرازی و آقا رضا همدانی و شیرازی دوم .
شیخ محمدحسن بن محمدصادق دزفولی .
شیخ محمدحسن انصاری بن شیخ منصور برادرزاده و داماد شیخ (13321254ق ) شاگرد سید کوه کمری و مجدد شیرازی و شیخ .
شهید سیدحسن مدرس به سیداسماعیل (ح 1287 - 1357 ق "1316 ش ) شاگرد آخوند خراسانی سیدیزدی شریعت اصفهانی و جهانگیرخان قشقایی این شرح بااستفاده از بیانات استادش سیدمحمدباقر درچه ای بوده و آماده چاپ است . شرح مباحث ظن استصحاب .
سیدحسین بن سیدعباس حسینی اشکوری (م 1349ق ) شاگرد سیدیزدی و آقا رضا همدانی و شیخ عبدالله مازندرانی .
سیدحسین بن علی بختیاری اصفهانی (م 1368ق ) شاگرد آخوند خراسانی و شیرازی دوم .
شیخ محمدحسین بن محمد جعفر تبریزی خیابانی (13911299ق ) شاگرد شریعت اصفهانی و آقا ضیاء عراقی . حاشیه او به نام ارشادالافاضل الی مطالب الرسائل در 2 جزء به سال 1365 ق . تدوین گردیده است .
سیدمحمدحسین بن سید حسن علوی عریضی سبزواری (1368 - 1352ق ) شاگرد ملاهادی سبزواری و میرزا محمدحسن شیرازی . حاشیه بر حجیت ظن و اصاله البرائه .
آیه الله حاج آقا حسین بروجردی بن سیدعلی (1292 - 1380 ق ) شاگرد آخوند خراسانی و سیدمحمد فشارکی .
سیدحسین قزوینی بن سید مهدی حلی (م 1325ق) .
شیخ محمدحسین بن محمد مهدی کوهرودی سلطان آبادی (م 1314 ق ) شاگرد میرزای شیرازی اول .
وی سه کتاب درباره رسائل نگاشته است :
1.اشرف الوسائل الی فهم الرسائل .
2. توضیح الدلائل علی ترجیح مسائل الرسائل .
3. حل المعاقد عن وجوه الفرائد.
مولی محمدحسین بن محمد جعفر فشارکی (م 1353ق ) شاگرد میرزای رشتی و میرزای شیرازی اول .
شیخ محمدحسین بن شیخ علی کاشف الغطاء (1373-1294ق ) صاحب جنه الماوی والفردوس الاعلی شاگرد سید یزدی حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل .
شیخ محمدحسین بن محمدحسن معین التجاراصفهانی معروف به : کمپانی (1361-1296ق ) مولف نهایه الدرایه شاگرد سیدمحمد فشارکیو حاج آقا رضا همدانی . حاشیه بر قطع رسائل .
سیدمحمدحسین بن سیدکاظم قزوینی موسوی کاظمی کیشوان (1295 - 1356 ق) .
ملا رحمه الله کرمانی (م)از مخالفین سرسخت مشروطیت شاگرد میرزا محمدحسن آشتیانی واستاداجازه آیه الله نجفی .
حاج آقا رضا بن شیخ محمدهادی نجفی همدانی (م 1322 ق ) مولف[ مصباح الفقاهه] شاگرد میرزای مجدد شیرازی .
حاشیه ایشان الفرائدالرضوایه علی الفرائدالمرتضویه نام داشته که در 141 صفحه به سال 1318 ق چاپ سنگی گردیده است .
سیدرضا بن محمد موسوی لنکرانی (1250 - 1322.) وی تالیف پیرامون رسائل نگاشته است :
1. حاشیه بر رسائل .
2. شرح مزجی بر قطع و ظن .
شیخ محمد رضا بن محمد جواد مغزی دزفولی (م 1352ق ) شاگرد آخوند خراسانی .
شیخ محمد رضی بن شیخ علی گیلانی (م 1318ق ) شاگرد شیخ عبدالله مازندرانی .
حاشیه بر حجت قطع .
شید زین العابدین (سید آغا( بن سیدابوالقاسم طباطبایی زواری تهرانی (م 1303ق) .
شاگرد میرزا محمد حسن شیرازی .
سید شعبان بن مهدی گیلانی (م 1348ق) .
سید محمد شریف بن محمد طاهر حسینی تویسرکانی (م 1322ق ) شاگرد شیخ زین العابدین مازندرانی و سید حسین کوه کمری .
سید محمد صادق بحرالعلوم نجفی (1315 1390) شاگرد شیخ آقا بزرگ تهرانی و سید محسن حکیم و میرزای نائینی و سیداصفهانی .
شیخ محمد صالح حائری مازندرانی (م 1346ق
( سید صالح بن سید میر عبدالرحیم موسوی اردبیلی (م 1319ق ) شاگرد سید حسین کوه کمری .
سید محمد صالح حبن محمد سعید موسوی خلخالی تهرانی (م 1306ق ) شاگرد سیدابوالحسن جلوه . وی رسائل را به فارسی ترجمه کرده واین ترجمه در تهران به چاپ رسیده است .
شیخ محمد طه بن شیخ مهدی نجف (1241 1323ق ) مولف اتقان المقال شاگرد شیخ محسن خنفر. حاشیه رسائل وی الفوائدالسنیه والدرر النجیفه نام دارد که با حاشیه وی بر معالم در 1315 ق به چاپ رسیده است .
شیخ عبدالحسین بن شیخ عیسی حائری (1292 1373ق ) شاگرد میرزای آشتیانی و آخوند خراسانی و شریعت اصفهانی .
سید عبدالحسین نشرف الدین بن سید یوسف موسوی عاملی (1290 1387ق ) مولف المراجعات شاگرد آخوند خراسانی و سید یزدی و شریعت . حاشیه وی در غارت کتابخانه مولف به وسیله مزدورانن انگلیس در اسل 1329 ق به یغما رفت .
سید عبدالحسین بن عبدالله مجتهد لاری (1264 1342ق ) پیشوای مبارزه علیه استعمارانگلیس در فارس شاگرد میرزا محمغ حسن شیرازی . شهید سیدعبدالحسین دستغیب شیرازی (1322 - ش 1402) شاگرد میرزا آقااصطهباناتی و سیدابوالحسن اصفهانی .
شیخ عبدالحسین بن نعمه طریحی نجفی (1235 - 93 یا 1295ق ) شاگرد شیخ انصاری .
- 1323 ق ). وی بر ربع رسائل حاشیه ای مفصل نگاشته است . شیخ عبدالحسین بن علی محلاتی (ح 1274 میرزا عبدالرحیم نهاوندی (م 1304 ق ) شاگرد صاحب جواهر و شیخ انصاری .
میرزا عبدالرحیم بن نصرالله انصاری جابری (م 1334 ق ) شاگرد آخوند خراسانی و محقق رشتی . حاشیه بر قطع واصاله البرائه .
سید عبدالصمد بن سیداحمد موسوی جزایری (1243 - 1337ق ) شاگرد شیخ و فاضل اردکانی و شیخ جعفر شوشتری .
میرزا عبدالعلی بن عبدالصمد زنجانی (م 1268 1349) شاگرد فاضل شرابیانی و شیخ محمدحسن مامقانی .
شاگرد شیخ بعدالکریم بن شیخ علی جزایری (1289 - 1382ق ) شاگرد آخوند خراسانی سیدیزدی و شریعت اصفهانی . شرح بر قطع و ظن .
سیدعبدالکریم اعرجی کاظمی شاگرد شیخ هادی تهرانی و شیخ محمدحسین کاظمی .
شیخ عبدالله بن محمدعلی راینی کرمانی نجفی (1254 - 1327 ق ) شاگرد شیخ و میرزا محمدحسن شیرازی .
عنوان حاشیه ایشان : تنقیح المقاصد فی شرح الفرائداست .
شیخ عبدالله مازندرانی بن محمد نصیر (م 1330 ق ) شاگرد میرزا حبیب الله رشتی از پیشوایان بزرگ فکری - مذهبی مشروطیت .
سیدعبدالله بن محمد طاهر موسوی شیرازی (1319 - 1405ق )از مراجع تقلید معاصر شاگرد آقا ضیاء عراقی و سیدابوالحسن اصفهانی . حاشیه ایشان به نام عمده عمده الوسائل فی الحاشیه علی الرسائل در 4 جلد به سال 1365 ق در نجف به قطع خشتی چاپ گردیده است .
شیخ عبدالله بن شیخ محمدحسن مامقانی (1290 - 1351 ق ) مولف تنقیح المقال شاگرد پدرش . حاشیه بر قطع و ظن .
شیخ عبدالمنعم بن شیخ حسن آل زاید دهام (م 1357ق ) شاگرد آخوند خراسانی .
شیخ عبدالنبی نوری (م 1344 ق ) شاگرد میرزا محمدحسن شیرازی . شیخ علی بن شیخ عبدالله مظفر (م بعداز 1308 ق ) تالیف در سال 1299 ق . حاشیه براستصحاب .
شیخ علی بن محمد علی منتفقی (1238 - 1314ق ) شاگرد شیخ و سیدحسین کوه کمری .
سیدعلی حصبانی بن سیدحسین شاگرد میرزای شیرازی و آخوند خراسانی . حاشیه وی تا آخر تعادل و تراجیح در دو جلد پایان نگارش جلد دوم آن 1305 ق .
شیخ علی شروقی بن محمدعلی مجیراوی نجفی (1237 - 1314 ق ) ( از تلامذه شیخ و سیدحسین کوه کمری .
ملاعلی خویی (م 1309 ق ) - حاشیه براوائل رسائل ( ازاول قطع تا اواخراجماع ) ( از تلامذه شیخ) .
حاشیه وی با کتاب[ مشارق الاصول] در 1312 ق به چاپ رسیده است .
مولی علی دوزدری (م ح 1290 ق ) شاگرد شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی . حاشیه بر قطع . نام این حاشیه :الدرو والفوائد فی حاشیه الفرائد.
نسخه ای خطی از آن به شماره در کتابخانه آیه الله مرعشی و نسخه ای دیگر در کتابخانه مرحوم قاضی در تبریز موجوداست .
شیخ محمدعلی بن نصرالله فتحی دزفولی (13581271ق ) برخی از حاشیه رسائل وی همراه با برخی از حاشیه رسائل آخوند خراسانی در سال 1374 ق . در تهران به چاپ رسیده است .
سیدمحمدعلی بن سیدعبدالله موسوی دزفولی (13331275 ق ) شاگرد شیخ فضل الله نوری و سیداسماعیل صدر و سیدمحمدباقر حجت .
شهید سیدمحمدعلی بن محمدباقر قاضی طباطبایی (13991331ق ) شاگرد سیدمحسن حکیم و شیخ محمدحسین کاشف الغطاء و شیخ عبدالحسین رشتی .
ملاعلی خوانساری (م 1307ق ) شاگرد شیخ .
شیخ علی اکبر حکمی بر محمد مهدی یزدی قمی (م 1322ق ) شاگرد میرزا ابوالقاسم کلانتری و آغا محمد رضا قمشهی .
شیخ علی بن مولی محمدجواد مرندی (1287 - 1370) شاگرد آخوند خراسانی و شریعت اصفهانی .
شیخ علی زاهد همدانی (1274 - 1329 ق ) شاگرد آخوند خراسانی و سید یزدی .
شیخ علی بن نصرالله همدانی نجفی (م 1339 ق ). شاگرد حاج آقارضا همدانی .
علی بن حبیب الله ابیوردی شیرازی (م قبل از 1368 ق ) شاگرد آخوند خراسانی حاشیه وی بنام الفرائدالعلویه در تهران به سال 1315 ق و 1328 ق به چاپ رسیده است .
شیخ علی اکبر بن رجب علی دیزجی زنجانی (م ح 1310ق ) شاگرد سیدحسین کوه کمری . به نام نهایه الوسائل فی شرح الرسائل در دو جلد.
بخشی از آن (حاشیه بر قطع و ظن ) به خط مولف که در 1279 ق . نگاشته شده به شماره 434 در کتابخانه آیه الله مرعشی موجوداست .
شیخ محمدعلی انصاری دزفولی (1311 - 1353ق ) شاگرد شیخ محمدحسن انصاری داماد شیخ شرح بر رسائل .
سیدمحمدعلی بن سیدمهدی حسینی ابطحی سدهی (م 1371 ق) .
ملا محمدعلی بن ملا کاظم شاهرودی (م 1393 ق ). حاشیه بر بعضی مباحث رسائل .
میرزا علی محمد رازانی (م 1324 ق )ازاساتید آیه الله بروجردی .
مولی محمدعلی بن احمد قراجه داغی (م 1310 ق ). حاشیه براصول عملیه .
شیخ علی بن شیخ محمدرضا بن شیخ هادی کاشف الغطا (تولد 1331ق .) حاشیه وی توضیح الرسائل نام دارد.
میرزا محمدعلی بن محمدنصیر مدرسی چهاردهی (م 1334 ق ) شاگرد سیدحسین کوه کمری حاشیه بر قطع و ظن .
مولی محمدعلی خوانساری بن حاج محمدحسن (1254 - 1332 ق ) شاگرد مجدد شیرازی و میرزای رشتی و شیخ راضی نجفی .
مولی محمدعلی بن حاج خداداد نخجوانی نجی (1268 - 1332 ق ) شاگرد محقق رشتی و فاضلین ایروانی و شرابیانی .
حاج شیخ علی اکبر بن محمدحسین نهاوندی (ح 1279 - 1369ق ) شاگرد حاج میرزا حبیب الله رشتی و شریعت اصفهانی . حاشیه بر برائت .
میرزا غلامحسین بن علی اصغر دربندی نجفی (م 1322ق )ازاساتید شیخ عبدالله مامقانی و شاگرد آخوند خراسانی و میرزا حسین خلیلی . حاشیه بر قطع .
مولی غلامرضا (حاج آخوند) بن حاج رجب علی قمی (م بعداز 1312 ق ) شاگرد شیخ نام حاشیه قلائد در 504 صفحه در تهران به سال 1312 ق . به چاپ رسیده است .
این حاشیه بصورت قوله اقول می باشد و در بیان مقاصد شیخ یکی از بهترین حواشی بوده و مطالب اصولی استاد را خوب فهمیده و توضیح داده است .
سیدفتاح سرابی تبریزی (1252 - 1311 ق ) شاگرد شیخ و میرزای شیرازی و سید کوه کمری .
شیخ فتح علی زنجانی نجفی (م 1338 ق ) شاگرد محقق رشتی .
حاشیه ایشان تنقیح المسائل فی التعالیق علی الرسائل نام دارد.
شهید آقا شیخ فضل الله بن ملا عباس نوری مازندرانی (ش 1327ق ) شاگرد میرزای شیرازی .
نسخه ای از آن (ظاهرا به خط مولف ) که در تاریخ 29 رجب 1292 پایان یافته به شماره 734 در کتابخانه مرحوم آیه الله مرعشی موجوداست .
شیخ قاسم بن حمود آل قسام (م 1331 ق ) شاگرد شریعت اصفهانی و سیدیزدی و سیدابوتراب خوانساری .
آقا شیخ قاسم اسلامی (؟ش 1400 ق ) شاگرد میرسیدعلی یثربی کاشانی و سیدمحمدتقی خوانساری .
سیدمحمدکاظم بن سید عبدالعظیم طباطبایی یزدی (1247 - 1337ق ) مولف عروه الوثقی شاگرد میرزا محمدحسن شیرازی و صاحب روضات .
آخوند ملا محمدکاظم خراسانی بن مولی حسین (13291255ق ) مولف کفایه الاصول شاگرد شیخ و میرزای شیرازی اول .
ایشان دو حاشیه و شرح بر رسائل نگاشته اند.
1. الحاشیه القدیمه علی فرائدالاصول .
2. الحاشیه الجدیده علی الرسائل یا در رالفوائد فی شرح الفرائد تاریخ تالیف از 1291 تا 1302 ق .
این حاشیه بارها به چاپ رسیده و طبع تهران آن در 372 صفحه وزیری به سال 1318 ق مصحح و کم غلطترین آن است . در هامش آن یازده رساله از بزرگان به چاپ رسیده است .
شیخ لطف الله اسکی لاریجانی مازندرانی نجفی (م 1311ق )از شاگردان صاحب جواهر حاشیه بر رساله ظن .
حاشیه وی ذریعه الاعتماد علی احقاق الحق و فهم المراد عن عبارات شیخناالمرتضی الاستاد نام دارد.
مولی محمد بن محمدباقر - فاضل ایروانی - (م 1306ق ) شاگرد صاحب جواهر و شیخ و صاحب ضوابط. حاشیه براستصحاب .
سیدمحمد عصار (م 1355ق ) وی رسائل را تحت عنوان : برکات الرضویه تلخیص نموده است .
سیدمحسن حجت بن آیه الله سیدمحمد حجت کوه کمری .
سیدمحمدبن محمدتقی حسینی تنکابنی (1277 - 1359ق ) شاگرد میرزا محمدحسن آشتیانی . حاشیه وی ایضاح الفرائد نام دارد و در 1358 ق در سه جلد به چاپ رسیده است .
وی در توضیح مطالب اصولی شیخ نهایت کوشش را نموده و خلاصه ای از بیانات و تحقیقات استادش (آشتیانی ) را در خلال اثرش گنجانیده است .
میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی (34 یا 35 - 1302ق ) شاگرد صاحب جواهر و شیخ شیخ محسن خنفر.
شیخ محمد بن محمد حسین اشکوری نجفی (م 1356 ق) .
شیخ محمد حرزالدین (م 1273 - 1365ق ) مولف معارف الرجال شاگرد شیخ محمد طه نجف و میرزای رشتی و میرزا حسین خلیلی .
مولی محمد بن فضلعلی - فاضل شرابیانی - (1248 - 1322 ق ) شاگرد شیخ و سید کوه کمری .
سیدمحمد بحرالعلوم طباطبائی بن سیدمحمد تقی .
شیخ محمد بن ملا محمد علی امامی اراکی (م 1399ق ) شاگرد میرزای نائینی حاشیه وی تشدیدالقواعد فی حاشیه الفرائد نام دارد.
شیخ محمد لاکانی وی شرحی بر رساله های قطع و ظن واستصحاب و تعادل و تراجیح رسائل نگاشته است .
سید محمد بن عبدالکریم موسوی تبریزی مولانا (م 1362ق ) شاگرد فاضل شرایبانی و شریعت اصفهانی .
حاشیه وی [ مصباح الوسائل فی شرح الرسائل] نام دارد که در 1343ق . در 442 صفحه به چاپ رسیده است .
سید محمد بن هاشم هندی غروی (1242 1323ق ) داماد صاحب جواهر مولف شوارع الاعلام و شاگرد شیخ و شیخ محسن خنفر.
سید محمد بن احمد موسوی کماری قراچه داغی (1309 1351ق ) شاگرد شریعت اصفهانی و سید یزدی و حائری یزدی .از آغاز تااستصحاب .
حاشیه وی سال 1347ق در 527 صفحه به قطع خشتی در تبریز چاپ گردیده است .
شیخ محمود بن محمد ظالمی (م 1324ق ) شاگرد آخوند خراسانی و شیخ محمدحسین کاظمی . حاشیه تا آخر شبهه محصوره .
شیخ مرتضی بن عبدالله تالهی همدانی (م 1348ق) .
سید شمس الدین محمد بن سید علی مرعشی نجفی (1260 1338ق ) شاگرد فاضل شرایبانی و شیخ الشریعه اصفهانی و شیخ عباس کاشف الغطاء.
این کتاب حاوی تحقیقات عمیق و مشتمل بر نقد وایراداتی بر کتاب رسائل است و بسیار مورد توجه اساطین اصول واساتید فن قرار گرفته و به قول برخی بهترین حاشیه می باشد.
حاج میرزا موسی بن جفعفر تبریزی (م 1307ق ) شاگرد شیخ و سید کوه کمری .
حاشیه وی اوثق الوسائل فی شرح الرسائل نام دارد.
شیخ مزوسی بن شیخ محمد لائذ (م 1367ق ) شاگرد شیخ طه نجف و سید یزدی حاشیه رساله قطع .
سیدموسی بن فضل الله حسینی همدانی .
وی چهار حاشیه جداگانه بر چهار رساله : قطع و ظن برائت استصحاب و تعادل و تراجیح نگاشته است .
سیدمهدی بن سیدصالح طباطبایی حکیم (م 1312ق ) شاگرد شیخ طه نجف و آخوند خراسانی .
شیخ موسی بن عبدالله هجری احسائی ابوخمسسین (1295 - 1353ق ) شاگرد شیخ حسن مطر و سیدابوتراب خوانساری .
شیخ مهدی کجوری (م 1293ق ) شاگرد صاحب جواهر.
این حاشیه به سال 1305 ق . در 515 صفحه رحلی در تهران به چاپ رسیده و مورد پسند مرحوم شیخ نیز واقع گردیده است .
شیخ مهدی بن محمدحسین بن عزیز خالصی کاظمی (1277 - 1343 ق ) شاگرد میرزا محمدحسن شیرازی و میرزا حبیب الله رشتی .
وی فرائدالاصول را تلخیص کرده و تحت عنوان[ مختصرالرسائل] به سال 1343 ق . در مشهد به چاپ رسانیده است .
میرزامهدی بن میرزا جعفر آشتیانی (1306 - 1372 ق ) شاگرد شیخ محمدحسن آل یس و میرزای شیرازی . حاشیه بر بعضی از مباحث رسائل .
میرزا مهدی بن میرزا جعفر آشتیانی (1306 - 1372ق ) شاگرد سید یزدی و شیخ فضل الله نوری .
میرزا نصرالله مدرس شیرازی (م 1291 ق ). وی از شیخ اجازه دارد.
ملا نظر علی طالقانی (1240 . 1306ق ) شاگرد شیخ و صاحب جواهر.
شیخ نورالدین بن محمد تفریشی وزوائی قمی (م 1342ق) .
سیدهادی خراسانی حائری (م 1368 ق) .
شیخ آقا هادی بن محمدامین تهرانی (م 1321ق ) شاگرد شیخ و میرزای شیرازی و فاضل ایروانی . حاشیه بر برائت واستصحاب .
حاشیه وی با عنوان : محجه العلماء صفحه وزیری در تهران به سال 1320 ق . به چاپ رسیده است .
شیخ هادی بن شیخ غدیر طرفی نجفی (1278 - 1358ق ) شاگرد میرزا حسین خلیلی و شیخ محمد طه نجف و سید یزدی .
میرزا شهاب الدین محمد هاشم بن سید جلاالدین موسوی خوانساری (1319 - 1356ق ) شاگرد میرزای نائینی و سیداصفهانی و آقاضیاء عراقی .
حواشی که مولفین آن شناخته نشده اند
حاشیه یکی از شاگردان شیخ که در زمان حیات استاد آن راازابتدا ناانتها نگاشته است .این حاشیه ر ملکیت سیدحسن رضوی حائری (م 1327 ق ) بوده است .
حاشیه برخی از شاگردان شیخ ازابتدا تاانتهای رسائل .این حاشیه در کتابخانه سید محمدباقر حجت طباطبایی در کربلا موجود بوده است .
حاشیه یکی از شاگردان شیخ انصاری بر استصحاب . این حاشیه نیز در کتابخانه سید محمدباقر حجت طباطبایی موجود بوده است
حاشیه یکی ازاصحاب شیخ که در کتابخانه حسینیه تستریه موجود است .
حاشیه یکی از شاگردان صاحب جواهر. نسخه ای از آن در کتابخانه سیدمهدی قزوینی (م 1358ق ) موجود بوده است .
حاشیه ایبا عناوین :قوله - قوله در چهار جزء و استدلالی. نسخه ای خطی از قسمت سوم و چهارم به شماره (3155) در کتابخانه مرعشی نجفی موجود و تاریخ پایان آن چهاردهم شوال 1281 ق . می باشد.
حاشیه ای که شایداز کمال بن محمد باشد که در زمان حیات شیخ تالیف گردیده و گفتار درسی وی را نیز نقل می نماید.
نسخه خطی آن به شماره ( 3188)درکتابخانه مرعشی نجفی موجود است. حاشیه ای از شخصی به نام : محمد حنفیه که در آن بر تمام رسائل به جزاستصحاب تعلیقه نگاشته است . براستصحاب نیز کتابی جداگانه به رشته تحریر در آورده است . نسخه خطی ناقصی از آن که تنها مباحث شک (مقصد سوم ) و برائت را در بر دارد به شماره (2929) در کتابخانه مرعشی نجفی موجود می باشد. نسخه خطی آن به شماره (3188) در کتابخانه مرعشی نجفی موجوداست .
تازه های تالیف درباره رسائل :
تمهید الوسائل فی شرح الرسائل ، نوشته آقای علی مروجی قزوینی. جلد اول آن به چاپ رسیده است.
درر الفوائد فی شرح الفرائد، نوشته آقا سید یوسف مدنی تبریزی ، شاگرد میرزا فتاح شهیدی ، در 7 جلد. از این اثر تاکنون 5 مجلد در قم به چاپ رسیده است.
شرح الرسائل ، نوشته آقای حاج شیخ مصطفی اعتمادی، در سه جلد.
مؤلف در نگارش این کتاب از 16 شرح و کتاب استفاده نموده و مطالبی را که مناسب تشخیص داده، با این که شیخ متعرض نشده است ، متعرض شده است.
تشریح المقاصد، نوشته آقای سید محمد جواد ذهنی تهرانی این کتاب فارسی است و تا کنون 4 جلد از آن به چاپ رسیده است.
الرسائل الجدیدة، نوشته آیة الله علی مشکینی اردبیلی، مؤلف حشو و زوائد فرائد الاصول را زدوده و به گونه ای خلاصه آن را به طالبان علم عرضه کرده است. این کتاب ، تا کنون چندین بار به چاپ رسیده است.
5- رساله در مشتق :
آقا بزرگ تهرانی مینویسد:
(این رساله در سال 1305 ق . به چاپ رسیده است. رک : الذریعة 21.42 ش 3870)
مجموعه فتاوی شیخ انصاری
ورودایشان به نجف اشرف (برای دومین بار) هنگام ریاست علمی صاحب جواهر و شیخ علی کاشف الغطاء بود )سال 1249ق ) با رحلت کاشف الغطاء در سال 1254 ق و صاحب جواهر در سال 1266ق ریاست مطلقه علمی حوزه علمیه نجف و جامعه شیعه به وی محول شد. زمان آن رسید که فتاوی تدوین و در دسترس مقلدان قرار بگیرد.اما مشاغل فراوان به ایشان مجال نداد تا به جمع آوری نظرات و فتاواری خود بپردازدازاین روی شاگردان آن بزرگ بر آن شدند تا آراء و نظرات فقهی استاد را گردآوری کرده و در دسترس مقلدین قرار دهند.اینک دراین بخش برخی از کتابهایی را که در تبیین فتاوی شیخ تالیف گردیده است معرفی می کنیم :
1.اصول دین
رساله ای است فارسی در بیان اصول دین و برخی از فروع مطابق با فتاوی شیخ .این رساله توسط میرزاعلی آق بن رستم پیش خدمت تبریزی جمع آوری و در سال 1276ق . به چاپ رسیده است . 15
2.اصول دین
رساله ای است فارسی در بیان اصول و فروع دین مطابق با فتاوی شیخ . این رساله به همت مولی محمدتقی شریف یزدی فرزند محمدباقر گردآوری شده و در سال 1277 ق . به چاپ رسیده است 16 .
3. ذخیره المعاد
رساله ای است فارسی احکام عبادات از آغاز طهارت تا پایان مسائل اعتکاف منطبق بر نظریات شیخ .این رساله به همت مولی علی تستری گردآوری شده است . نسخه خطی آن در کتابخانه مرحوم میرزای شیرازی در سامراء موجوداست . 17
4. رساله ، رضاع واحکام آن
رساله ای است فارسی در مسائل و فروع رضاع .این رساله از[ رساله الرضاع ] شیخ توسط مرحوم ملامحمد یوسف استرآبادی استخراج گردیده و به سال 1277 ق به چاپ رسیده است .
نسخه خطی آن در کتابخانه آقای سید محمد جزایری موجود است 18 .
5. رساله عملیه شیخ انصاری
رساله ای است فارسی در احکام عبادات . این رساله به همت و تلاش آقا شیخ محمد یوسف استرآبادی گردآوری شده و مکرر از جمله : در 1369 ق . به چاپ رسیده است .
نسخه خطی آن به شماره 12854 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است .
از جمله حواشی آن :
حاشیه آقا شیخ محمد بن شیخ محمدحسن انصاری دزفولی (13441272 ق ) است .
6. سوال و جواب
رساله ای است فارسی درابواب طهارت پاکی از حدث و خبث و مسائل متفرقه صلوه .این رساله توسط همو مطابق با فتاوی شیخ جمع آوری شده و مکرر در تهران از جمله در سال 1268 ق . به چاپ رسیده است 19 .
مرحوم آغااحمد خوئینی قزوینی (م 1307ق ) بر آن تعلیقه ای نگاشته است .
7. سرورالعباد
رساله ای است فارسی که مرحوم حاج مولی محمدعلی یزدی از فتاوی شیخ استخراج نموده و مکرراز جمله در بمبئی به سال 1302ق . همراه با حاشیه میرزای شیرازی اول به چاپ رسیده است 20 .
8. صراط النجاه
رساله عملیه مرحوم شیخ به زبان فارسی بوده که توسط حاج مولی محمدعلی یزدی از فتاوی استاداستخراج گردیده و مکرر به چاپ رسیده است . 21
9. صراط النجاه
رساله ای است معرب از کتاب فوق که به وسیله حاج مولی محمدعلی یزدی پس از وفات شیخ تعریب گردیده است .این رساله دارای مقدمه ای در باب تقلید و فصولی چند و خاتمه می باشد.
برخی از حواشی آن عبارتنداز:
حاشیه مرحوم حاج میرزا محمدحسن شیرازی (م 1312 ق) .
حاشیه مرحوم حاج میرزا حبیب الله رشتی (م 1312 ق) .
حاشیه مرحوم شیخ محمد طه نجف (م 1323ق) .
نسخه ای از آن در کتابخانه امام امیرالمومنین ( ع ) در نجف موجوداست 22 .
10. صیغ العقود
رساله ای است فارسی که توسط مرحوم استرآبادی از فتاوی شیخ استخراج گردیده و مکرر در تهران به چاپ رسیده است .اولین آن چاپ 1270 ق و آخرین 1333 ق می باشد 23 .
مرحوم شیخ ملاآغااحمد خوئینی قزوینی (13071247ق )از شاگردان شیخ بر آن حاشیه نگاشته است .
11.الفرائدالغریه فی الاحکام الدینیه
رساله ای است فارسی درابواب طهارت و صلوه و صوم از فتاوی مرحوم شیخ به وسیله آقا شیخ علی بن جهانگیرایروانی تدوین گردیده است . 24
مجموعه الهدایه
این رساله جامع فتاوی شیخ است که توسط شیخ محمدتقی بن محمد با شریف یزدی (م بعداز 1277 ق ) در سه بخش :
1.اصول دین 2. فروع دین 3. گناهان کبیره و صغیره گردآوری و در سال 1277 ق در یزد به چاپ رسانیده است .
13. منتخب المسائل
رساله ای است که حاج بشیر بن نظر علی از فتاوی مرحوم شیخ برخی مسائل راانتخاب نموده است .
نسخه خطی آن (تاریخ نگارش : 1270 ق ) در سامراء موجوداست 26 .
آقا شیخ محمدحسن فرزند شیخ منصورانصاری برادرزاده و داماد شیخ (1254 - 1332 ق ) بر آن حاشیه نگاشته است .
مقررین بحثهای شیخ :
1. سیدابوالقاسم طباطبایی بن حسن نوه سیدمحمد مجاهد (1242 - 1309 ه.ق ). تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است . 27 .
2. حاج میرزاابوالقاسم کلانتری تهرانی (1236 - 1292 ه.ق) .
اکثر تالیفات وی در فقه واصول ازافادات شیخ می باشد. تصنیفات او در فقه از صلوه مسافر و وقف و رهن و طهاره و لقطه و غصب و زکوه به چاپ نرسیده است .
تقریرات اصولی وی به غیراز حجیت قطع و ظن و تعادل و تراجیح و مشتق واستصحاب در کتابی به نام : مطارح الانظار 28 شامل بحثهای :
مجمل و مبین مطلق و مقید مفاهیم مقدمه واجب صحیح واعم واقتضاء فساد نمودن نهی همراه با دو مسئله فقهی تقلید میت و تقلیداعلم به چاپ رسیده است 29 .ایشان پدر حاج میرزاابوالفضل تهرانی مولف : شفاءالصدور فی شرح زیاره العاشور و جد میرزا محمدثقفی مولف تفسیر روان جاویداست .
وی از جمله کسانی بوده که پس از پایان درس شیخ بحث ایشان را برای عده ای تقریر می کرده است .
3. میرزااحمد فیضی کاشانی بن میرزا محمدمحسن . (م 1286ق ) وی از شیخ انصاری و صاحب جواهراجازه اجتهاد و روایت داشته واز جمله کسانی است که بحث شیخ را پس از درس تقریر می نموده و نیز تقریرات فقه شیخ را نگاشته است 30 .
4. مولی احمد فاضل مراغی بن علی اکبر. (م 1310ق ) تقریرات فقه شیخ را به رشته تحریر در آورده است 31 .
5. سیداسماعیل کاشانی بن سید عبدالرزاق .
وی قسمت بسیاری از تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است 32 .
6. میرزا بابا سبزواری (نام اصلی وی سیدجعفر حسینی است ) (بعد 1293ق ) وی تقریرات اصول شیخ را نگاشته و نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجوداست 33 .
7. سیدمحمدتقی سبزواری بن سید کاظم (م 1312ق ) وی تقریرات فقه را در سه جلد شامل : صلوه صوم اجاره رهن متاجر و کفارات و... بحث اصول را در یک جلد شامل : مباحث الفاظاجتهاد و تقلید حجیت ظن و استصحاب نگاشته است 34 .
8. حاج میرزا حبیب الله رشتی فرزند میرزا محمدعلی خان . (1234 - 1312ق ) مولف بدایع الاصول .ایشان تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است .
درباره شیخ می گفته است :
استاد دارای سه چیز بود: زهد علم و سیاست .
زهد را با خود به قبر برد. علم را به من و سیاست را به حاج میرزا محمدحسن شیرازی بخشید . شیخ فرموده است :
من درس را برای سه نفر می گویم : میرزا محمدحسن شیرازی میرزا حبیب الله رشتی و آغا حسن نجم آبادی تهرانی 35 .
9. حاج میرزامحمدحسن آشتیانی فرزند میرزا جعفر (ح 13191248یا1314ق ) مولف بحرالفرائد فی شرح الفرائداز مراجع بزرگ ایران از بزرگان شاگردان شیخ اولین ناشر آراء و مبانی اوصلی وی درایران مقرر بحث استاد پس از درس . آن بزرگوار مباحث فقه و اصول استاد خود را به رشته تحریر در آورده است 36 .
10. آقا شیخ حسن شاه عبدالعظیمی بن محمد مهدی (م ح 1292ق ). تقریرات اصولی شیخ را در مباحث : مقدمه واجب اجتماع امر و نهی تعادل و تراجیح اجتهاد و تقلید در یک جلد به نام : ذخائرالاصول نگاشته است 37 .
11. شیخ حسن هشترودی تبریزی به ملاعبدالله . (م 1304 ق) .
وی ازاصول مبحث اجتهاد و تقلید واز فقه مباحث : صلوه و زکاه و صوم و بعضی از فروع نذر و وقف از تقریرات شیخ را نگاشته که به پایان نرسید و فرزندش شیخ حسین (م ح 1330ق ) در آنها حاشیه نوشته است 38 .
12. سیدحسین کاشانی بن محمدباقر (م 1313 ق) .
وی بسیاری از تقریرات شیخ را نگاشته است 39 .
13. سیدحسین کوه کمری بن سیدمحمد. (م 1291ق )از بزرگترین مراجع شیعه .
وی بسیاری ازافادات شیخ را فقه واصول نگاشته واز جمله کسانی است که درس را برای عده ای تقریر می نموده است 40 .
14. ملاحسینقلی همدانی بن رمضان شوندی در جزینی (13111239ه.ق )از مفاخر تشیع در علم اخلاق . وی تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته است . 41 .
15. حاج سیدمحمد طاهر آقا میری بن سیداسماعیل موسوی دزفولی . (م 1318ق ) دومین داماد شیخ .
وی تمام دوره اصول واز فقه مباحث : خلل صلوه مواریث و... را نگاشته است 42 .
16. حاج شیخ علی خاقانی بن شیخ حسن (ح 1255 - 1334ق) .
وی تقریرات شیخ را در دوره اول نگاشته است . 43
17.شیخ علی محمد طالقانی (1233 - 1312ق ). وی تقریرات شیخ را نگاشته است 44 .
18. شیخ علی بن محمدعلی منتفقی نجفی (1237 - 1314ق) .
وی تقریرات شیخ را در فقه واصول نگاشته است .
19. مولی علی خویی (م 1309ق ) از بزرگان شاگردان شیخ ( از تقریرات اصولی او سه جزء یافت می شود: 1 خبر واحد 2اصل مثبت 3 برخی مسائل اصولی ). 45
رک :الذریعه 4.379 ش 1659
20. مولی علی خوانساری (م 1307ق) .
وی تقریرات فقه شیخ را در 2 جلد شامل : نماز مسافر غصب و غیره نگاشته است 46 .
21. مولی لطف الله اسکی لاریجانی (م 1311 ق )استاد سیدابوتراب خوانساری تقریرات فقه واصول شیخ را نگاشته امااصول از بین رفته است 47 .
22. میرزا محمد همدانی بن عبدالوهاب (م 1303ق )امام الحرمین . 48
23. سید محمدموسوی نقوی هندی بن سیدهاشم (1242 - 1323 ق ) داماد صاحب جواهر. وی در نظم اللئالی نوشته است :
هنگام عرضه تقریراتم به علامه انصاری هب خط خود تعلیقاتی بر آن نگاشت 49 .
24. میرزا محمود میثمی عراقی بن جعفر(13101241ق) .
وی تمام تقریرات فقه شیخ را در کتاب : لوامع الاحکام در 4 جلد ( غیر از مباحث مکاسب و طهارت ) و تقریرات اصول را در دو کتاب :
1. جوامع الشتات فی ما برزمن العلامه الانصاری من الافادات (به غیراز مباحث کتاب فرائدالاصول)
2. قوامع الفصول عن وجوه حقائق علم الاصو نوشته است .
نسخه خطی جوامع به شماره 7371 7363 و نسخه خطی لوامع به شماره 9533 (کتاب 1287ق ) 6655 (1297ق ) 11636 (1299ق ) 11516 (1313ق ) 6654 (1315ق ) 6656 (بی تا) موجوداست 50 .
25. سیدمهدی حسنی خویی
وی تقریرات شیخ را فقه واصول نگاشته است .
26. شیخ مهدی بن شیخ صالح زریجاوی نجفی (م 1279ق ) وی تقریرات اصول و برخی ابواب فقه شیخ را نگاشته است .
27. شیخ منصور بن محمدامین انصاری دزفولی (1224 - 1294ق ) - برادر کهتر شیخ - وی تقریرات فقه واصول استاد را نگاشته است 51 .
نسخه های خطی فراوانی از تقریرات شیخ در کتابخانه آستان قدس رضوی موجوداست . برخی از آنها عبارتنداز:
1. شماره 13037 (شکسته نستعلیق عبدالجواد سبزواری 1273ق) .
2. شماره 11709 (مختلف الخط 1298 ق) .
3. شماره 13034 (نسخ 1307ق) .
4. شماره 6507 (ناقص الاخر).
5. شماره 13033 13043 23 - 13420 و ضمیمه 13516 27 - 13524 13543.
1. الذریعه ج 22.273 شماره 7066 فهرست الفبایی .552.
2. الذریعه ج 6.227 ج 142.
3. همان مدرک ج 6.28 شماره 119.
4. همان مدرک ج 15.84 شماره 553.
5. همان مدرک ج 15.354 شماره 2270.
6. همان مدرک ج 6.179 شماره 978 زندگانی شیخ .131 شماره10.
7. همان مدرک ج 19.59 شماره 308.
8. همان مدرک ج 1.273272 شماره 1432.
9. همان مدرک ج 6.275 شماره 1493.
10. فرائدالاصول چاپ ملارحمه الله .67 شماره 12.
11. الذریعه ج 23.7778 ج 24.219.
12. همان مدرک ج 24.219 شماره 1136.
13. همان مدرک ج 8.109 شماره 407.
14. همان مدرک ج 8.42 شماره 3870.
15. همان مدرک ج 2.191 شماره 722.
16. همان مدرک ج 2.185 شماره 690.
17. همان مدرک ج 10.21 شماره 104.
18. همان مدرک ج 11.194 شماره 1189.
19. همان مدرک ج 12.150 شماره 4716.
20. همان مدرک ج 11.175 شماره 1167.
21. همان مدرک ج 15.37 شماره 230.
22. همان مدرک ج 15.38 شماره 231.
23. همان مدرک ج 15.110 شماره 738.
24. همان مدرک ج 16.139 شماره 322.
25. همان مدرک ج 20.109 شماره 2154.
26. همان مدرک ج 22.434 شماره 776.
27. نقباءالبشر ج 1.65.
28. چند نسخه خطی ازاین رساله به شماره های 6488 و 15248 و 14679 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجوداست . ر.ک : فهرست الفبایی .526و672673.
29. الذریعه ج 4.369 شماره 1608 والکرام البرره ج 1.6059.
30. الذریعه ج 4.370369 شماره 1609 والکرام البرره ج 1.104.
31. نقباءالبشر ج 1.114.
32. همان مدرک ج 1.160.
33. مجله تراثنا شماره 22.90.
34. الذریعه ج 4.373 شماره 1633 نقباءالبشر ج 1.265.
35. الذریعه ج 4.375374 شماره 1637.
36. همان مدرک ج 4.375 شماره 1637.
37. همان مدرک ج 4.376 شماره 1642.
38. همان مدرک ج 4.375376 شماره 1641.
39. نقباءالبشر ج 2.538.
40. الکرام البرره ج 1.422.
41. الذریعه ج 4.376 شماره 1646.
42. الذریعه ج 4.378377 شماره 1654 نقباءالبشر ج 3.969.
43. معارف الرجال ج 126.2 نقباءالبشر ج 4.14061405.
44. نقباءالبشر ج 4.1619.
45. معارف الرجال ج 2.115.
46. الذریعه ج 4.379 شماره 1660.
47. همان مدرک ج 4.383 شماره 1682.
48. همان مدرک ج 4.385 شماره 1690.
49. همان مدرک ج 4.386 شماره 1695.
50. فهرست الفبائی .175486.
51. الذریعه ج 4.386 شماره 1696.
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4518/4549/32821/تالیفات-و-آثار-شیخ-اعظم-مرتضی-انصاری/?SearchText=فشارکی
