تاریخ نشریه های دینی در یکصد سال گذشته
طوفان: هفته نامه دینی و خبری، جعفر فشارکی، 1329، اصفهان.
تاریخ نشریه های دینی در یکصد سال گذشته
در سال 1382، بزرگداشت یکصدمین سال فعالیت نشریات دینی در کشور ایران، از طرف وزارت ارشاد اسلامی با همکاری مدیریت حوزه علمیّه قم، با نظارت عالیه حضرات آیات آقایان جعفر سبحانی و ابراهیم امینی در قم برگزار گردید و به مجلات برتر، جوائز و لوح تقدیر تعلق گرفت.
«مجله درسهایی از مکتب اسلام» در این مراسم به عنوان نشریه دیرپای دینی، جایزه و لوح تقدیر دریافت کرد.
آنچه در زیر مطالعه می فرمایید تلخیص و ویرایش سخنرانی حضرت آیت اللّه سبحانی به همین مناسبت در نمایشگاه مطبوعات دینی است که در آن ایّام به همین مناسبت در قم برپا شده بود.
تاریخ مطبوعات دینی در ایران وارد صدمین سال خود شده است، بلکه به یک معنا فزون تر از صد سال از آغاز آن می گذرد؛ زیرا نخستین مجله دینی در سال 1281 ه.ش به عنوان «دعوة الاسلام» همزمان در ایران و بمبئی چاپ می شده است.
مقصود از مطبوعات دینی، مجله و فصلنامه و روزنامه است و اما تاریخ چاپ کتاب دینی در ایران برای خود بحث جداگانه ای دارد و قریب دویست سال است که صنعت چاپ کتاب به طور رسمی وارد ایران شده و از آن بهره برداری به عمل آمده است.
ما، در این مورد به آمار مطبوعات دینی به معنی یاده شده می پردازیم و نخست یادآوری می کنیم که از سال 1281 تا 1357 که آغاز انقلاب اسلامی است، مطبوعات دینی فراز و نشیب های مختلفی را پشت سر گذاشته است. قلّت و فزونی مطبوعات دینی در این برهه از زمان تابع شرایط زمان بوده است. در عصری که فشار بر مطبوعات دینی زیاد بوده اصلاً نشریه دینی وجود نداشته و یا اگر هم بوده به صورت کم رنگ و کم خاصیت منتشر می شده است. اینک ما در این بررسی به عناوین نشریّات و صاحبان امتیاز و سال انتشار به صورت فشرده می پردازیم و در پایان روشن می شود که نخستین نشریّه دینی در چه عصری و به چه نامی گام به عرصه مطبوعات نهاده است.
در اینجا به نوعی، به گروه بندی مطبوعات دینی پرداخته و آنها را به نحوی که ملاحظه می کنید، تقسیم کرده ایم. البته آشنایی با این گروه ها نیاز به توصیف بیشتری دارد که انسان از نزدیک آنها را مطالعه نموده و به تبیین آنها بپردازد.
انتشار در داخل کشور/ خارج کشور.
غیردولتی/ دولتی.
مرکز انتشار در تهران/ شهرستان؛ارگان جمعیت/ اقدام فردی.
انتشار گسترده/ انتشار محدود؛انتشار طولانی مدت/ توقف در کوتاه مدت.
انتشار منظم/ انتشار نامنظم؛زبان فارسی/ غیرفارسی.
مهم ترین تقسیم، تقسیم بندی مطبوعات دینی از نظر زمان و دوره هاست که آنها را می توان به دوره های مختلف تقسیم کرد:
1. از سال 1281 تا پایان 1300؛2. از سال 1301 تا 1320.
3. از سال 1320 تا 1332؛4. از سال 1332 تا 1342.
5. از سال 1342 تا 1357.
تا اینجا پنج دوره می توان برای مطبوعات دینی به معنی فصلنامه، هفته نامه، روزنامه بیان کرد. اما دوره های مطبوعات دینی از آغاز انقلاب اسلامی یعنی 1357 تا سال جاری (1382) برای خود تفسیر دیگری لازم دارد که فعلاً وارد آن نمی شویم.
اینک به معرفی نشریات و مجلاتی که که در این دوره ها منتشر می شده است، اشاره می کنیم:
دروه نخست از 1281 تا 1300
در این دوره، مطبوعات دینی بسیار نادر بوده و فقط به دو عنوان دست یافتیم:
1. الاسلام، نشریه دینی، دو شماره در ماه، سید محمدعلی اصفهانی (داعی الاسلام).
2. دعوة الاسلام، مجله ماهانه دینی، سید محمدتقی واحدی، کرمانشاه.
دوره دوم از سال 1301 تا 1320
در این دوره که مصادف با آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی بود، مطبوعات دینی فراوانی منتشر شده است ولی پس از سال 1309، مطبوعات دینی افول پیدا کرده تا آنجا که در دوران استبداد نظام پیشین تا 1320، مطبوعات دینی وجود نداشته است. اینک اسامی این دوره:
الحق: روزنامه دینی، دو شماره در هفته، حسن هاشمی، 1302، تهران.
آستانه رضوی: روزنامه خبری، مؤیدالوزارة، 1301، تهران.
عظمت اسلام: هفته نامه دینی و اجتماعی، عبدالحمید خان شرقی، 1302 تا 1329 ش، تهران.
بلاغ: مجله ماهانه دینی، نصرت اللّه، تهران، 1306.
سیاست اسلامی: روزنامه دینی، دو شماره در هفته، اعتماد الاسلام سیستانی، 1303، تهران.
الکمال: فصلنامه دینی، فضل اللّه آل داود، آستان قدس رضوی.
تذکرات دیانتی: مجله ماهانه دینی، شیخ غلامحسین آقا، تبریز، 1305.
تذکر: مجله دینی، اخلاقی، دو شماره در ماه، حسین زبده، تهران، 1301.
جنوب: هفته نامه دینی، عبداللّه عتیق الحسین، 1302، تهران.
دیانت: مجله ماهانه دینی، میرزا سید مصطفی قائم مقامی، 1305، تهران.
ندای اسلام: هفته نامه دینی، حاج میرزا علی آقا اصفهانی، 1301، اصفهان.
ندای ترقی: مجله ماهانه دینی، دکتر لقمان مبین، 1308، مشهد.
نهضت اسلام: هفته نامه دینی، اسداللّه باغ بادرانی، 1301، تهران، اصفهان.
اتحاد اسلام: روزنامه سیاسی دینی، شیخ حسین لنکرانی، 1303، تهران.
الدین و الحیاة: مجله ماهانه دینی به زبان فارسی و عربی، میرزا علی مقدس، 1309، تبریز.
همایون: مجله دینی، اجتماعی، علی اکبر حکمی زاده، 1313. البته ناشر این مجله بعدها انحراف فکری پیدا کرد و کتابچه ای به نام «اسرار هزار ساله» منتشر کرد.
دوره سوم نشریات دینی از سال 1320 تا 1332
در این دوره که با اشغال ایران توسط متّفقین آغاز می شود، نظام استبدادی ضعیف تر شده و فشار اجتماعی کمتر و قلمها آزاد می شود و تعدادی از مطبوعات دینی پا به عرصه می نهند:
ندای دین: هفته نامه دینی، سید ضیاءالدین علامه، 1320، اصفهان.
ندای حق: هفته نامه دینی، سید حسن عدنانی، 1329، تهران.
طلوع اسلام: هفته نامه دینی، حاج میر محمدعلی صدرایی اشکوری، 1328، رشت.
احیاء: هفته نامه دینی، میرزا عبدالحسین ذوالریاستین، 1329، شیراز.
منادی اسلام: هفته نامه دینی، محمدحسین ناصری، 1330 تهران.
نامه محقق: هفته نامه دینی و اجتماعی، محمدباقر محقق، 1330 رشت.
أحدی: هفته نامه دینی، مدیر مسئول: حاج علی احمدی، 1330، تهران.
اسلام امروز: هفته نامه دینی، صدرالدین بهبهانی، 1320، تهران.
اسلام در شرق: هفته نامه دینی و انتقادی، محمدحسن نجفی زاده، 1331، اصفهان.
آیین اسلام: نصرت اللّه نوریانی، 1323.
حیات مسلمین: مجله هفتگی دینی، ابوالفضل ابن الرضا، تهران، 1320. جهان اسلام: هفته نامه دینی، حاج ابراهیم حکمت، 1331، تهران.
دانشکده معقول و منقول: فصلنامه فلسفی-دینی، بدیع الزمان فروزانفر، 1314، تهران.
ستاره اسلام: روزنامه دینی- خبری، محمدتقی شکوهکده، 1326، تهران.
انتقاد روز: هفته نامه دینی، ارگان جمعیّت طرفداران قرآن، تهران، 1330.
جمعه: مجله دینی، محمدحسن محمدی اردهالی، 1330، تهران.
نیروی غرب: هفته نامه دینی، ابوطالب واعظ، 1330، کرمانشاه.
نهضت تعاون اسلام: هفته نامه دینی، سید جلال کاشانی، 1331، تهران.
قدرت اسلام: هفته نامه دینی و اجتماعی، محمدباقر احمدیان، 1326، تهران. (ارگان آذربایجانی های مقیم تهران).
مدنیّت: هفته نامه دینی و اجتماعی، حسین مترجم مدنی، 1322ش.
صدای قم: هفته نامه دینی و خبری، علی اکبر افصحی، 1331، قم.
سیاست اسلام: هفته نامه دینی و خبری، حسین ماکوئی، 1330، تهران.
پرچم اسلام: هفته نامه دینی، دکتر سید عبدالکریم فقیهی شیرازی، 1325، تهران.
طالب حق: ماهنامه دینی، محمدجواد خمامی، 1331، رشت.
طوفان: هفته نامه دینی و خبری، جعفر فشارکی، 1329، اصفهان.
شفق شیراز: هفته نامه دینی و اجتماعی، علی اکبر شیعتی، 1331، شیراز.
بامداد امید: هفته نامه دینی، محمود فارابی، 1328، قم.
طوفان اصفهان: ناشر افکار جمعیت های دینی، 1330، اصفهان.
شهر دانش: مجله ماهانه دینی و اخلاقی، سید حسن حاج سیدجوادی، 1331، قزوین.
صدر اسلام: هفته نامه دینی و اجتماعی، سید حسین صدر شیرازی، 1328، تهران.
فروز ما: هفته نامه دینی و اجتماعی، پرویز وکیل افروز، 1330، تهران.
به سوی جنّت: هفته نامه دینی، سید اسماعیل موسوی، 1331، تهران.
قیام قم: هفته نامه دینی و اجتماعی، محمدحسین وفایی، 1330، قم.
مردان خدا: مجله ماهانه دینی و اجتماعی، علی سعید بسطامی، 1327، تهران.
مجموعه حکمت: مجله ماهانه دینی، سید فخرالدین برقعی، 1332، قم.
مسلمین: مجله ماهانه دینی و اخلاقی، مهدی حاج سراج انصاری، 1328، تهران.
انجمن تبلیغات اسلامی: دینی و اخلاقی، 1323، تهران.
دوره چهارم از سال 1332 تا 1342.
در این دوره که با کودتای 28 مرداد آغاز می شود، کم کم استبداد فردی به تحکیم موضع خود پرداخته و هرچه زمان می گذشت، محدودیّت دینی بیشتر می شد.
نغمه دنیا: هفته نامه دینی، دکتر عباس جناب زاده، 1335.
درسهایی از مکتب اسلام: ناصر مکارم شیرازی، 1337.
فقیه: هفته نامه دینی و اجتماعی، حسین فقیه مرندی، 1338، تهران.
نامه آستان قدس: فصلنامه دینی، تقی بینش و فخرالدین حجازی، 1339، مشهد مقدس.
البته این به این معنا نیست که فقط مطبوعات دینی منحصر به این سه عنوان بوده است، بلکه برخی از مطبوعات دینی که در سالهای 1320 تا 1332 منتشر می شده در این بخش نیز به حیات مطبوعاتی خود ادامه می داد.
دوره پنجم از سال 1342 تا 1357
در این دوره، نظام استبدادی با قدرت هرچه تمامتر حکومت می کرد، ولی به برخی از افراد امتیاز بسیار محدودی داده شد که تنها می توانستند در محدوده دینی به معنی اخصّ سخن بگویند و خروج از این دایره محدود، موجب لغو امتیاز می شد. اینک به عناوینی از مطبوعات دینی این دوره اشاره می شود:
الفکر الاسلامی: فصلنامه به زبان عربی، بعضی مقاله ها به فارسی، دکتر عباس مهاجرانی، 1351ش، تهران.
نسل نو: مجله ماهانه دینی و علمی و اجتماعی، سید حسن شریعتمداری، 1351، قم.
مقاله نامه: فصلنامه علمی و دینی، مؤسسه در راه حق، 1345، قم.
پیک اسلام: ماهنامه دینی، جواد مقصودی، همدان، 1341ش.
پیام شادی: مجله ماهانه دینی، سید حسن شریعتمداری، 1350.
نشریّه کتابخانه مسجد اعظم قم: 1345، قم.
الهادی: فصلنامه دینی، به زبان عربی، دارالتبلیغ اسلامی قم، احمد عباسی، 1350، قم.
تا اینجا به دوره های پنجگانه مطبوعات دینی تا سال 1357 به گونه ای اشاره شد ولی یک رشته نشریات دینی داریم که در خارج از کشور منتشر می شد که اکنون فرصت بررسی آنها نیست.
اکنون با پایان یافتن تبیین دوره های نشریات دینی، مجموع مطبوعات دینی را به ترتیب حروف الفبا یادآور می شویم و سال مذکور در کنار هریک، سال انتشار آنهاست:
1. آیین اسلام: نصرت اللّه نوریانی، 1323-1324.
2. نامه آستان قدس: فصلنامه دینی، تقی بینش و فخرالدین حجازی، 1339، مشهد
3. آستانه رضوی: روزنامه خبری، مؤیدالوزارة، 1301.
4. اتحاد اسلام: روزنامه سیاسی دینی، شیخ حسین لنکرانی، 1303.
5. أحدی: هفته نامه دینی، حاج علی احمدی، 1330.
6. اسلام امروز: هفته نامه دینی، صدرالدین بهبهانی، 1320.
7. اسلام در شرق: هفته نامه دینی و انتقادی، محمدحسن نجفی زاده، 1331.
8. احیاء: هفته نامه دینی، میرزا عبدالحسین ذوالریاستین، 1329.
9. الاسلام، مجله ماهانه دینی، سید محمد علی داعی الاسلام اصفهانی، 1281.
10. الدین و الحیاة: مجله ماهانه دینی به زبان فراسی و عربی، میرزا علی مقدس تبریزی، 1309.
11. عظمت اسلام: هفته نامه دینی و اجتماعی، عبدالحمید خان شرقی، 1302.12. العلم: فصلنامه دینی و فلسفی، به زبان عربی، هبّة الدین شهرستانی، 1290.
13. الکمال: فصلنامه دینی، فضل اللّه آل داود، آستان قدس رضوی، 1302.
14. انتقاد روز: هفته نامه دینی، ارگان جمعیّت طرفداران قرآن، تهران، 1330.
15. انجمن تبلیغات اسلامی: دینی و اخلاقی، تهران، 1323.
16. بامداد امید: هفته نامه دینی، محمود فارابی، 1328.
17. به سوی جنّت: هفته نامه دینی، سید اسماعیل موسوی، 1331.
18. بلاغ: مجله ماهانه دینی، نصرت اللّه، تهران، 1306.
19. بهبود خراسان: هفته نامه دینی، دکتر محبّت اللّه آزموده، 1331.
20. بیان الحق: هفته نامه دینی، محمد بیان الحق، 1330.
21. پرتو اسلام: هفته نامه دینی، محمد شکوری، تبریز، 1331.
22. پرچم اسلام: هفته نامه دینی، دکتر سید عبدالکریم فقیهی شیرازی، 1325.
23. پیام حق: هفته نامه دینی، غلامرضا فیروزیان، 1328.
24. پیام شادی: مجله ماهانه دینی، سید حسن شریعتمداری، 1350.
25. پیک اسلام: ماهنامه دینی، جواد مقصودی، همدان، 1341.
26. تاریخ اسلام: ماهنامه تاریخی و دینی، 1320.
27. تاریخی: مجله ماهانه متمایل به دینی، علی اکبر تشید، 1321.
28. تذکرات دیانتی: مجله ماهانه دینی، شیخ غلامحسین آقا، تبریز، 1305.
29. تذکر: مجله دینی، اخلاقی، دو شماره در ماه، حسین زبده، تهران، 1301.
30. تعلیمات اسلامی: مجله ماهانه دینی، آموزشی، ارگان جامعه تعلیمات اسلامی، مرتضی ملکی، 1331.
31. تقوی: هفته نامه دینی و خبری، شیخ رضا رشتی کاظمینی، 1329.
32. تمدن قم: هفته نامه دینی و اجتماعی، محمد خازنی، 1331.
33. جلوه: مجله ماهانه دینی و فلسفی، جامعه لیسانسیه های دانشکده علوم معقول و منقول، محمد شریعت زاده مازندرانی، 1324.
34. جمعه: مجله دینی، محمدحسن محمدی اردهالی، 1330.
35. جنوب: هفته نامه دینی، عبداللّه عتیق الحسین، 1302.
36. جهان اخلاق: مجله ماهانه دینی و ادبی، اسماعیل واعظ پور، 1332.
37. جهان اسلام: هفته نامه دینی، حاج ابراهیم حکمت، 1331.
38. حیات المسلمین: هفته نامه دینی، شیخ مصطفی رهنما.
39. حیات مسلمین: مجله هفتگی دینی، ابوالفضل ابن الرضا.
40. داد خراسان: هفته نامه دینی، ابوتراب حسینی شهیدی، 1330.
41. دارالاسلام: مجله ماهانه دینی، از انتشارات اداره تبلیغات اسلامی، 1328.
42. دانشکده معقول و منقول: فصلنامه فلسفی-دینی، بدیع الزمان فروزانفر، 1314.
43. درسهایی از مکتب اسلام: ناصر مکارم شیرازی، 1337.
44. درّة النجف: مجله ماهانه دینی، حاج شیخ حسن اصفهانی، 1328.
45. دعوة الاسلام، نشریه دینی، دو شماره در ماه، سید محمدعلی اصفهانی (داعی الاسلام) 1324.
46. دعوة الاسلام، مجله ماهانه دینی، سید محمدتقی واحدی، کرمانشاه، 1300.
47. دموکراسی اسلامی: هفته نامه دینی و سیاسی، ارگان مجمع مسلمانان مجاهد، 1331.
48. دنیای اسلام: هفته نامه دینی، سید محمدعلی تقوی، 1325.
49. دیانت: مجله ماهانه دینی، میرزا سید مصطفی قائم مقامی، 1305.
50. ذوالفقار امروز: حسن لشگری، 1331.
51. راستگو: هفته نامه دینی و اجتماعی، دکتر حسن قاضی، 1326.
52. راه حق: هفته نامه دینی، شیخ حسن حجّتی، 1337.
53. رستگار: هفته نامه دینی، محمدحسین رستگار، 1330.
54. رواق: هفته نامه دینی، محمدکاظم سنگلجی، 1331.
55. ستاره اسلام: روزنامه دینی و خبری، 1326.
56. سلام: هفته نامه دینی و اقتصادی، نصراللّه سبوحی مقدم، 1328.
57. سیاست اسلام: هفته نامه دینی و خبری، حسین ماکوئی، 1330.
58. شفق شیراز: هفته نامه دینی و اجتماعی، علی اکبر شیعتی، 1331.
59. شهر دانش: مجله ماهانه دینی و اخلاقی، سید حسن حاج سیدجوادی، 1331.
60. صدای قم: هفته نامه دینی و خبری، علی اکبر افصحی، 1331، قم.
61. صدر اسلام: هفته نامه دینی و اجتماعی، سید حسن صدر شیرازی، 1328.
62. طالب حق: ماهنامه دینی، محمدجواد خمامی، 1331.
63. طلوع اسلام: هفته نامه دینی، حاج میر محمدعلی صدرایی اشکوری، 1328.
64. طوفان: هفته نامه دینی و خبری، جعفر فشارکی، 1329.
65. طوفان اصفهان: ناشر افکار جمعیت های دینی، 1330.
66. عظمت اسلام: هفته نامه دینی و اجتماعی، عبدالحمید خان شرقی، 1302 تا 1329 ش.
67. فروز ما: هفته نامه دینی و اجتماعی، پرویز وکیل افروز، 1330.
68. الفکر الاسلامی: فصلنامه به زبان عربی، بعضی مقاله ها به فارسی، دکتر عباس مهاجرانی، 1351.
69. فقیه: هفته نامه دینی و اجتماعی، حسین فقیه مرندی، 1338.
70. قدرت اسلام: هفته نامه دینی و اجتماعی، محمدباقر احمدیان، 1326.
71. قیام قم: هفته نامه دینی و اجتماعی، محمدحسین وفایی، 1330.
72. نشریه کتابخانه مسجد اعظم قم: 1345.
73. مجموعه حکمت: مجله ماهانه دینی، سید فخرالدین برقعی، 1332.
74. مدنیّت: هفته نامه دینی و اجتماعی، حسین مترجم مدنی، 1322.
75. مردان خدا: مجله ماهانه دینی و اجتماعی، علی سعید بسطامی، 1327.
76. مرد کار: هفته نامه دینی، لسان، 1302.
77. مسلمین: مجله ماهانه دینی و اخلاقی، مهدی حاج سراج انصاری، 1328.
78. مقاله نامه: فصلنامه علمی و دینی، مؤسسه در راه حق، 1345.
79. منادی اسلام: هفته نامه دینی، محمدحسین ناصری، 1330.
80. نامه محقق: هفته نامه دینی و اجتماعی، محمدباقر محقق، 1330.
81. نامه وطن: هفته نامه دینی، صحاف باشی مهاجر طهرانی، 1325.
82. ندای آسمانی: روزنامه متمایل به دین، سید محمدتقی، 1341.
83. ندای اسلام: هفته نامه دینی، حاج میرزا علی آقا اصفهانی، 1301.
84. ندای ترقی: مجله ماهانه دینی، دکتر لقمان مبین، 1308.
85. ندای دین: هفته نامه دینی، سید ضیاءالدین علامه، 1320.
86. ندای حق: هفته نامه دینی، سید حسن عدنانی، 1329.
87. نسل نو: مجله ماهانه دینی و علمی و اجتماعی، سید حسن شریعتمداری، 1351.
88. نغمه دنیا: هفته نامه دینی، دکتر عباس جناب زاده، 1335.
89. نهضت اسلام: هفته نامه دینی، اسداللّه باغ بادرانی، 1301.
90. نهضت تعاون اسلام: هفته نامه دینی، سید جلال کاشانی، 1331.
91. نیروی غرب: هفته نامه دینی، ابوطالب واعظ، 1330.
92.واعظ: مجله دینی، مدرسة الواعظین لکنهو، 1316.
93. الهادی: فصلنامه دینی، دارالتبلیغ اسلامی قم، احمد عباسی، 1350.
94. همایون: مجله ماهانه دینی و اجتماعی، علی اکبر حکمی زاده، 1313.
تعداد یاد شده نمی تواند معرفی واقعی عناوین مطبوعات دینی باشد چه بسا ممکن است مجلات و یا نشریه هایی در مرکز و بیرون از آن منتشر شده که ما از آن آگاهی نداریم ولی بیشترین مطبوعات دینی همین هاست که در این فهرست از نظر شما گذراندیم.
https://hawzah.net/fa/Article/View/85424/تاریخ-نشریه-های-دینی-در-یکصد-سال-گذشته/?SearchText=فشارکی
