آیت الله سید محمد رضا خراسانی :: ***.*** ... گنجینه ... فشارکی ... ها ***.***

آیت الله سید محمد رضا خراسانی

چهارشنبه, ۱۹ دی ۱۳۹۷، ۰۹:۰۰ ق.ظ

سید محمدرضا علاوه بر کسب فیض از محضر پدرش؛ ، توانست از مدارس فقها و حکمای نامدار حوزة علمیة اصفهان بهرههای وافی و کافی ببرد. آخوند شیخ محمدحسین فشارکی*، ......

http://isfahan.ir/ShowPage.aspx?Page_=dorsaetoolsfame&lang=1&sub=48&PageID=681&PageIDF=0&tempname=ISFInternal

سید محمد رضا خراسانی
۱۳۹۷ قمری	:تاریخ فوت
فاضل هندی	:محل دفن

آیت الله سید محمد رضا خراسانی

آیت ا... آقا سید محمد رضا خراسانی فرزند سید جواد به سال ۱۳۱۱ ه.ق در میان خانواده ای صاحب فضل و تقوا، در اصفهان پای به عرصه گیتی نهاد. وی از خاندان سادات حسینی بود که در اواخر قرن دوازدهم هجری از زادگاه خود قائن به اصفهان مهاجرت کرد و به مدت دو قرن افراد این خاندان به عنوان چهره های برجسته علمی و حوزوی در اصفهان منشا خیر و برکت بوده و مردم اصفهان ارادت خاص به آنها داشتند.

از جمله آنها حاج سید یوسف قائنی خراسانی می باشد که به اتفاق پدر از قائن به اصفهان آمد و مشغول به تحصیل شد. وی امامت مسجد جارچی و حاجی رضا در بازار گلشن را داشت. سید یوسف در زمینه تالیف هم آثاری از خو به یادگار گذارده از جمله: حاشیه بر حاشیه ملا میرزا جان، حاشیه بر مدارک و الکوکب الضیاء می باشد. وی در ۲۴ ربیع الاول ۱۲۴۶ ه.ق در اصفهان وفات یافت و در تخت فولاد تکیه فاضلان به خاک سپرده شد.

آقا سید محمد رضا فرزند سید یوسف از دگر چهره های برجسته خاندان خراسانی است که از شاگردان مورد توجه شیخ مرتضی انصاری و از دوستان نزدیک محقق رشتی و میرزای شیرازی بوده است. از این عالم بزرگوار کرامتی نقل شده مبنی بر اینکه چشمانش ضعیف می شود به حدی که در روز روشن خطوط دشت را نمی توانست بخواند تا اینکه مورد عنایت حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام قرار گرفته و شفا می یابد و پس از خوابی که از آن حضرت می بیند، بینایی اش به حدی می رسد که هنگام غروب آفتاب ریزترین نوشته ها را می خواند. فرزندان وی همه اهل علم و تقوی و از فضلای اصفهان بوده اند. از جمله آقا سید جواد پدر آیت ا... خراسانی می باشد. وی به سال ۱۲۷۱ ه. ق در اصفهان متولد شد و به سال ۱۳۵۲ ه چشم از جهان فرو بست. آقا سید جواد هم مانند پدر بزرگوارش اهل علم و فضل بوده و امامت جماعت مسجد جارچی را می نمود از همین رو به جارچی مشهور بود. سید جواد از افرادی است که به دیدار امام عصر(عج) نائل آمد و بسیار مورد احترام و توجه مردم بوده از وی آثاری به یادگار مانده از جمله: رساله ای در تعبیر خواب، رساله در رویاهای صادقه و ...

آیت ا... خراسانی از صلب چنین خاندانی پدید آمد و با بهره مندی از محضر اساتید برجسته ای چون حاج میر محمد صادق خاتون آبادی، آقا سید ابوالقاسم دهکردی،... آیت ا... سید محمد باقر درچه ای، آخوند کاشی و آخوند ملا عبدالکریم گزی، به درجه اجتهاد نائل آمد و یکی از چهره های برجسته علمی در اصفهان گردید که سالها ریاست حوزه علمیه اصفهان را بر عهده داشت.

این فقیه عالیقدر با نظم و متانت خاصی که داشت حوزه علمیه را به خوبی اداره می نمود و در زمان استبداد رضاخانی که حوزه های علمیه در مهجوریت و طلاب در محدودیت شدید بودند، دلسوزانه در حفظ ارزشهای حوزه ها و حمایت از طلاب می کوشید پس از سقوط رضا خان نقش موثری در احیاء حوزه علمیه اصفهان ایفا نمود.

مقام معظم رهبری در دیدار طلاب اصفهان در تاریخ ۸/۸/۸۰ در خصوص وضعیت حوزه اصفهان در زمان آیت ا... خراسانی فرموده اند:

البته در زمان مرحوم آیت ا... بروجردی که قم اوج تحصیلی پیدا کرد، همه حوزه های کشور به شوق حوزه قم در دل طلاب افتی پیدا کردند؛ اما همان وقت هم باز اصفهان مشغول بود. من خودم در سالهای ۳۷ و ۳۸ به اصفهان آمدم و دیدم که همین مدرسه چهار باغ، حداقل دو درس خارج گفته می شد، که من چند روزی در اصفهان ماندم و در این درسها شرکت کردم. مرحوم آسید محمد رضا خراسانی بود که در آن ایوان زیر گنبد مسجد چهارباغ درس می گفت؛ در ایوان روبه روی او هم عصرها مرحوم مفید درس می گفت.

زندگی شخصی و تدریس این عالم بزرگوار با نظم خاصی توام بود و همه جوانب را به خوبی اداره می نمود. بطوریکه قبل از ظهرها در مدرسه صدر بازار خارج تدریس می نمود و هنگام عصر در مدرسه چهار باغ به بحث.

این فقیه بزرگوار در زمینه تالیف هم آثاری از خود به یادگار گذاشته از جمله: حاشیه بر فوائد شیخ انصاری و حاشیه بر مکاسب که نسخه خطی این آثار نزد خانواده وی می باشد و هنوز به چاپ نرسیده است.

آیت ا... خراسانی از جمله علمایی بود که در زمینه خدمات اجتماعی فعالیت قابل توجهی داشته از جمله:- تعمیر مدرسه عربان(مدرسه آیت ا... خادمی) حکومت مستبدانه رضا خان موجب متروکه و مخروبه شدن بسیاری از حوزه ها و مدراس علمیه شده بود و مدرسه عربان هم از این قاعده مستثنی نبود که به همت آیت ا... خراسانی به سال ۱۳۶۳ ه.ق تعمیر اساسی شد و جمعی از طلاب حوزه علمیه در آن ساکن شدند.

- تکمیل و نماسازی مدرسه صدر بازار و ایجاد کتابخانه

از دیگر اقدامات اجتماعی آیت ا... خراسانی تاسیس کتابخانه صدر در تکمیل مدرسه صدر بازار بوده و در سال ۱۳۶۴ ه.ق زمین در ضلع غربی مدرسه صدر را برای ایجاد کتابخانه در نظر گرفت و ساختمانی دو طبقه با نمسازی و معماری جالب ایجاد گردید.

کتیبه با خط سفید بر زمینه کاشی لاجوردی بر سر در کتابخانه، ساخت بنا به دست آیت ا... خراسانی را بیان کرده که در اهمیت علم و جایگاه و ارزش کتابخانه و تجلیل از آیت ا... خراسانی می باشد. که عبارت است از:

بشنود جمله از پی تاریخ این بنا

کان هر دو یادگار ز طبع«سنا» بود

«از این کتابخانه بجو علم دین»بود.

بر گو«بنای علم ز سعی رضا بود.»

این مجتهد عالیقدر پس از ۸۶ سال عمر سراسر تلاش و خدمت، در ۲۹ رجب سال ۱۳۹۷ ه.ق روی در نقاب خاک کشید و در تکیه فاضلان دارالفضل تخت فولاد در جوار قبر جدش سید یوسف، آرامش ابدی یافت، روانش شاد و راهش پر رهرو باد...

سید محمد رضا خراسانی

فرزند حاج سید محمد جواد بن سید محمد رضا بن حاج سید یوسف خراسانی^*، رئیس حوزة علمیه اصفهان در ۲۵ذیحجه ۱۳۱۱ق دیده به جهان گشود و تحت تربیت پدر دانشمند و مادر پرهیزکارش، دوران کودکی را پشت سر گذراند (عمادالدین خراسانی، ص۱).

تحصیلات و اساتید؛

سید محمدرضا علاوه بر کسب فیض از محضر پدرش؛ حاج سید محمد جواد، توانست از مدارس فقها و حکمای نامدار حوزة علمیة اصفهان بهرههای وافی و کافی ببرد. نام برخی از اساتید او از سطوح گرفته تا خارج -اعم از علوم عقلی و نقلی- عبارتند از: حاج آقا رحیم ارباب^*، شیخ علی مدرس یزدی^*، حاج سید مرتضی خراسانی^*، سید احمد اصفهانی مدرس، ملا حسینعلی صدیقین^*، سید محمد باقر درچهای^*، سید محمد مهدی درچهای^*، سید ابوالقاسم دهکردی، آخوند ملا محمدکاشی^*، میر محمد صادق مدرس خاتون آبادی^*، شیخ محمدرضا نجفی مسجد شاهی^*، شیخ عبدالکریم گزی^*، آخوند شیخ محمدحسین فشارکی^*، میر سید محمدتقی مدرس اصفهانی و میر سید محمد مدرس نجفآبادی^* (جابری انصاری، ص۳۴۱؛ عمادالدین خراسانی، ص۲-۱؛ مهدوی،۱۳۶۷، ج۲، ص ۳۱۶؛ کرباسیزاده، ۱۳۸۰، ص۲۹ و ۷۵ ؛ دست نوشتههای استاد جواهری؛ مصاحبه با حاج شیخ اسدالله جوادی؛ درباره سایر اساتید ایشان نگاه کنید به: قاسمی،ص۲۵۶-۲۵۸ ).

وی با استعداد سرشار و همت والای خود ، توانست در اوایل دهة سوم از عمرش به مقام اجتهاد نائل شود و از سوی چهار تن از استادان بزرگش، مفتخر به دریافت اجازة اجتهاد گردد. پس از آن، سه تن از مراجع و فقهای نامی قم و نجف اشرف نیز اجتهاد او را تأیید کرده و با صدور اجازه نامههای گویا و صریح، تقلید از غیر را برای او ممنوع و اجتهاد مطلق او را اعلام کردند. نام هشت تن از مشایخ اجازة اجتهاد و وی عبارتند از: حاج شیخ عبدالکریم گزی در تاریخ ۱۳۳۳ق؛ حاج شیخ محمد حسین فشارکی در تاریخ ۱۳۳۵ق و همچنین در تاریخ ۱۳۴۷ق؛ آقا سید محمد باقر درچه ای در تاریخ ۱۳۴۲ق؛ میر محمد صادق مدرس خاتونآبادی در قبل از ۱۳۴۸ق؛ آقا ضیاءالدین عراقی در تاریخ ۱۳۴۷ق؛ آقا سیدابوالحسن اصفهانی قبل از ۱۳۶۵ق؛ حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بعد از تاریخ ۱۳۴۷ و آقاسید محمدرضا رضوی خوانساری^* در تاریخ۱۳۳۹ق (عمادالدین خراسانی،ص ۴-۳).

از امتیازات سید محمدرضا خراسانی این بود که توانست بیش از یک دهه از عمر خود را از علم و کمالات و روحیات آخوند کاشی بهره ببرد. آقای خراسانی به آخوند کاشی در خرید لوازم و نیازهای روزمره او و انجام امور شخصی اش کمک می کرد و خدمتگزاری به آخوند کاشی را از افتخارات عمر خود می شمرد . رابطة او به تدریج، رابطة مرید و مرادی شد و از نزدیکان خاص آخوند و شاگرد خصوصی او شد و تفسیر و هیأت و حکمت و شرح منظومة سبزواری را در محضر او تعلیم دید. هنگامی که در محضر آیتالله خراسانی سخنی از آخوند کاشی به میان میآمد، ایشان میفرمود: « من اساساً قادر نیستیم بعضی از کمالات و صفات آخوند را برای شما بازگو کنم» خراسانی، حکایات و داستانهای شگفتی از استادش آخوند کاشی نقل کرده است. آیتالله خراسانی برای استادش، حاج آقا رحیم ارباب نیز احترام خاصی قائل بود و فضایل انسانی و مکارم اخلاقی او را میستود. روزی در جلسه درس خطاب به شاگردان درباره آیتالله ارباب فرمود:« اگر ما ایشان را ندیده بودیم، شاید برایمان مشکل بود که احوال و کرامات سلمان فارسی را بپذیریم» ( عمادالدین خراسانی، ص۴-۳؛ مصاحبه نگارنده با آقا میر سید حسن مدرس؛ مصاحبه نگارنده با حاج سید عبدالحسین روضاتی؛ مصاحبه نگارنده با حاج شیخ اسدالله جوادی؛ مجلة حوزه ۵۳، ص ۵۲-۵۱)

فضایل اخلاقی و اوصاف شخصی؛

وی شخصیتی کم نظیر در علم و عمل و اخلاق و حسن سلوک بود. عالمی متین، با وقار، زاهد، بردبار، پشت و پناه مردم، مروج دین و شریعت، حافظ و نگاهبان حوزه علمیه، و آبروی علما و روحانیت اصفهان به شمار میرفت. از جمله ویژگیهای پسندیدة او میتوان به وقار و متانت چشم گیر، ابهت و قیافه جذاب، ظاهری آراسته و اندامی موزون، جامه های زیبا و آبرومند، عالمی مدیر و مدبر و نظم و ترتیب خارق العاده در امور فردی و اجتماعی اشاره کرد. از خصوصیات بارز اخلاقی او بیزاری از هر گونه تملق و ستایش و چاپلوسی بود. از جمله آن که، هنگامی که در حال حرکت در مسیر بود، هیچ گاه اجازه نمیداد که طلاب، دور و بر یا جلو و پشت ایشان راه بیفتند و همواره می فرمود یا جلوتر بروید تا من بعد از شما بروم و یا بگذارید من بروم و سپس شما بروید و راه افتادن دنبال آقایان را کاری زشت و قبیح می دانست و دلیل این کار خود را به روایتی از امیرمؤمنانعلی علیهالسلام، مستند مینمود که فرمودهاند انسان نباید دوست داشته باشد که افراد دنبال او راه بیفتند و این عمل را از نشانههای تکبر و خودخواهی دانستهاند (مصاحبه با حاج شیخ اسدالله جوادی؛ رفاهی، ص۲۴۰).

فعالیتهای دینی و آموزشی، مناصب اجتماعی و خدمات فرهنگی؛

آیتالله خراسانی نقش بزرگی در حفظ و حراست از حوزة علمیه اصفهان، زمامداری آن، ایجاد وحدت و هماهنگی میان روحانیون و اعتلا بخشیدن به فرهنگ دینی و اخلاقی روحانیت، داشت.

۱- احیاء، گسترش و زمامداری حوزة علمیة اصفهان؛ اقدامات ارزنده و خدمات شایستة او در حفظ و حراست از حوزة علمیه را در محورهای زیر میتوان تحلیل و بررسی نمود.

۱-۱- ایستادگی در برابر شداید و زورگوییهای حکومت و پشتیبانی از اهل علم:

یکی از نقشههای مرموزانه حکومت پهلوی اول، که اقدام به برداشتن عمامهها و خلع لباس روحانیت کرده و علما و طلاب را در فشار و اختناق قرار داده بود، این بود که مدرسة صدر اصفهان را که از مراکز مهم علمی جهان تشیع به شمار میرفت، ویران کند. هر چند حاج میر سید علی نجفآبادی همتی مردانه کرد و در اسرع وقت، خبر را به حاج سید ابوالحسن اصفهانی رساند و از این اقدام هولناک جلوگیری به عمل آمد؛ اما فشار و زور در دورههای مختلف ادامه داشت و هر روز، طلاب و ساکنان مدرسة صدر را تهدید و مجبور به تخلیه آن مینمودند. آیتالله خراسانی که خود از تربیت شدگان این مرکز علمی بود و علاقة وافری به حفظ آن داشت، هیچگاه مدرسه را رها نکرد و به مأمورانی که قصد خارج کردن طلاب از مدرسه را داشتند، فرموده بود: تا زمانی که جسد مرا به زور از مدرسه بیرون نیندازید، مدرسه را رها نخواهم کرد. همچنین دو تن از مدرسان مدرسة صدر را همراه با نامه هایی از خود و دیگر شخصیتهای برجسته شهر به تهران فرستاد و سرانجام نامهای به دست خراسانی رسید مبنی بر این که فعلا برای تخریب مدرسة صدر اصفهان، تصمیمی گرفته نشده است. در همین راستا، آیتالله خراسانی به برخی از طلاب و ساکنان مدرسه که زمینة بیشتری برای رشد و ترقی علمی و معنوی داشتند، پیام فرستاد که « در خانه های خود بنشینید و لباسهایتان را تغییر ندهید. من به یاری خدا و عنایت حضرت بقیهالله الاعظم (عج) زندگانی شما را تأمین خواهم کرد.» همین پیشنهاد، مایه دلگرمی و اطمینان خاطر آنها شد و با امیدواری به تحصیل و تداوم در خط روحانیت ، ثابت ماندند و این چنین، تداوم و بقای حوزة علمیه اصفهان، تضمین گشت ( عمادالدین خراسانی، ص۵؛ مهدوی، ۱۳۶۷، ج۲، ص۳۱۶ ؛ مصاحبه با آقای جوادی)

۱-۲ زمامداری و ریاست حوزه علمیه:

با وفات آیت الله میر سید علی مجتهد نجف آبادی، آیتالله خراسانی مرجعیت کلی یافت و سید العلما و رئیس حوزة علمیة اصفهان گردید. خراسانی با هوش سیاسی، نبوغ فکری و توفیق خدایی، توانست حوزة علمیة اصفهان را که یادگار چندین قرن تلاش فکری و علمی جهان تشیع بود، حفظ نموده و رونق و گرمی را به آن بازگرداند. به همت والای او، دو مرتبه، از مقدمات و سطوح گرفته تا دروس خارج و اجتهادی، علوم نقلی و عقلی، در حوزة تدریس و مباحثه میشد و همین فعالیتهای شبانه روزی، عواطف بشری و دین باوری آیت الله خراسانی بود که زعامت دینی و پیشوایی روحانی را برای او فراهم ساخت.

۱-۳ شیوه ها و تدابیر کارآمد در احیای حوزه و پاسداشت روحانیت:

خراسانی خود نیز عملاً در مدارس علوم دینی، حضور عینی و فعال داشت و از رفت و آمد او گرفته تا نحوة برخورد، تدریس و تمامی رفتار و حرکاتش برای طلاب و فضلا، سرمشق بود. او شیوه های نو و کارآمدی در راه اندازی حوزه و تدریس، تربیت و تشویق طلاب به کار بست که به اهم آنها اشاره میشود.

۱-۳-۱ تدریس خارج فقه و اصول:

ایشان، علاوه بر این که خود فقیهی کامل و مجتهدی تمام و از توانایی بالایی در امر تدریس برخوردار بود، برای ترویج و راه اندازی دوباره حوزه، دست به کار تدریس شد و نزدیک به نیم قرن در مدارس مختلف اصفهان، فعالیت چشمگیر داشت و تدریس او از نظم خاصی برخوردار بود. صبحها در مدرسة صدر بازار ، خارج فقه و بعداز ظهرها در مدرسة چهارباغ (معروف به مدرسة امام صادق علیه السلام) خارج اصول تدریس میکرد و این برنامه همیشه در ساعت و دقیقه مشخصی تا آخرین روزهای عمرش، ادامه داشت( عماد الدین خراسانی، ص۵؛ شریف رازی، ۱۳۵۲، ج۳، ص۹۱).

۱-۳-۲ شاگردان و راویان:

جمع زیادی از طلاب و فضلا از دروس فقه و اصول وی استفاده کرده و یا از او مفتخر به دریافت اجازة اجتهاد و نقل حدیث شدند که نام برخی از آنها عبارت است از: شیخ مصطفی فقیه، شیخ اسدالله جوادی، سید حسن علوی، سید محمدکاظم مدرس صادقی، شیخ مظفر فرزانه، سید ابوتراب مرتضوی درچهای ، شیخ احمد قمی نژاد، سید محمد حسینی کوشکی، شیخ علی محمد فقیه حبیبآبادی^*، سید ضیاء تجویدی، ملا هاشم جنتی، شیخ محمود کفعمی، سید عطاء الله فقیه^*، شیخ محمود سالک^*، سید بحرالعلوم میردامادی، شیخ محمدباقر صدیقین^*، دکتر محمدتقی عماد خراسانی، شیخ مرتضی فقیه، سید علی طباطبایی خوراسگانی، سید اسماعیل موسوی، سید ابراهیم مهدوی، سید حسین شهشهانی، شیخ محمد علی آقایی، سید محمد رضا ابن الرسول، شیخ محمد علی اعتزازیان^*، سید فضلالله ضیاءنور، حاج نورالله موسوی، شیخ عباس آدریانی و حاج سید عبدالحسین روضاتی( مصاحبه با آقای جوادی؛ دست نوشتههای ابراهیم جواهری). همچنین در اوایل کار تدریس آیتالله خراسانی، مدرسین نامداری مانند: شیخ علی محمد فقیه حبیبآبادی، شریعت هرندی و شیخ عباسعلی ادیب نیز در مجلس درس شرکت میکردند تا دیگر طلاب و فضلا به درس و بحث، تشویق و ترغیب گردند.

۱-۳-۳ شیوة تدریس:

درس فردا را در شب قبل در حجره مطالعه میکرد و مطالب را به دقت مینوشت و به هنگام تدریس، مطالب را از روی نوشته میخواند. بیانی نرم و سلیس و در عین حال پر محتوا و عمیق داشت و مطالب سخت و پیچیده را درخور فهم طلاب، به آنها تفهیم مینمود. اشکالات را در صورتی که معقول و بجا بود، پاسخ می داد وگرنه رد میشد. بسیار منظم و دقیق بود و اجازه نمیداد کسی در وسط درس به جلسه بیاید و این کار را بیاحترامی و اهمیت ندادن به درس و علم می دانست( مصاحبه با حاج آقا سید عبدالحسین روضاتی؛ مصاحبه با حاج شیخ اسدالله جوادی).

۱-۳-۴ آزمون و امتحان:

ایشان علاوه بر امتحانی که بطور عمومی از طلاب برای تعیین سطح گرفته میشد، امتحانی نیز برای ورود طلبه به مدرسة چهارباغ اصفهان می گرفت که دارای چهار شرط و یک التزام کتبی بود. در آن زمان که گرفتن آزمون متداول نبود، ایشان آزمون طلبه را لازم میدانست. با اینکه با تلاش بسیار توانست مدرسة چهارباغ را از دست دولت وقت خارج کند و اجازة آوردن سی طلبه به آن جا را بگیرد، با این حال برای انتخاب این سی طلبه شرایط سختی را قرار داده و معدل طلبه هم نباید از چهارده کمتر میشد. حتی به برخی طلاب که برای تبلیغ به منبر میرفتند و سپس به مدرسه باز میگشتند میفرمود که این خلاف قرارداد شماست؛ من اجازه نمیدهم. طلبه باید در مدرسه بماند و درس بخواند. به برخی از طلاب که وضع مالی خوبی نداشتند و اظهار میکردند که به ناچار منبر میروند، میفرمود با زحمت و سختی هم که شده در مدرسه بمانید و درستان را بخوانید(دست نوشتههای آیتالله جوادی؛ مصاحبه نگارنده با آیتالله حاج سید حسن فقیه امامی).

در صورتی که طلبه از آزمون، سربلند بیرون میآمد و نمرة خوب میگرفت، به او پول یا کتاب اهداء میکرد و بارها کتب درسی مانندمعالم، شرایع و مکاسب را به طلاب، هدیه می داد( مصاحبه با حاج آقا سید حسن فقیه امامی).

۱-۳-۵ دعوت و فراخوانی مدرسین برجسته:

از اقدامات اساسی آیتالله خراسانی در رونق بخشیدن به حوزه و احیای مدرسة چهارباغ ، دعوت از اساتید بزرگ و مدرسین نام آور اصفهان برای تدریس در این مدرسه بود. علاوه بر این که خود، به تدریس خارج اصول فقه در مدرسة چهارباغ همت گمارد، از اساتید نامداری مانند: سید علی اصغر مدرس برزانی^* در تدریس کفایه، شیخ احمد فیاض در تدریس فقه، حاج میرزا علی آقا شیرازی در تدریس اخلاق و نهج البلاغه، میرزا حیدر علی خان برومند در تدریس کفایه، شیخ محمود مفید^* در تدریس اسفار و برخی از علمای دیگر برای تدریس دروس مختلف دعوت به عمل می آورد.

۱-۴ لزوم رعایت سنن و آداب اخلاقی و حفظ عزت و آبروی طلاب:

آیتالله خراسانی علاوه بر آن که خود، شخصی منیع الطبع و همواره عزت نفس خویش را حفظ میکرد، خواهان بزرگی و عزت طلاب و اهل علم بود. معتقد بود که طلاب و اهل علم باید بیش از بقیه مردم، آداب اخلاقی را رعایت کنند و طوری رفتار نکنند که آبروی علم و روحانیت از بین برود. همواره میفرمود: طلبه اگر شکمش گرسنه باشد، کسی نمیبیند، اما طرز پوشاک و رفتار و ظاهر او در دید همگان است و لذا باید تمیز و پاکیزه و مؤدب باشد. در غنا بخشیدن به سطح فرهنگ طلاب، تلاش بسیاری میکرد و رفت و آمدها به مجالس عمومی و یا نحوه دعوت بازرگانان و تجار از طلاب برای مجالس مختلف را طوری هدایت و برنامه ریزی میکرد که عزت اهل علم محفوظ بماند( مصاحبه با حاج آقاشیخ اسدالله جوادی).

احیاء، تعمیر و رونق بخشیدن به مدارس علمی اصفهان:

آیتالله خراسانی مدرسة صدر بازار را از معرض خطر اشغال و تخریب یا سوء استفاده، از چنگال حکومت وقت، نجات داد.

وی همچنین مدرسة چهارباغ – که پیشتر به مدرسة سلطانی و اکنون به مدرسه امام صادق (ع) معروف است- را که تحت نظر باستان شناسی و اداره اوقاف درآمده و خالی از طلاب علوم دینی شده بود، از طریق مذاکره و مکاتبه با دولت و تدبیر عالمانه ، به تصرف و مدیریت خود در آورد و اقدام به اسکان طلاب فاضل در آن جا نمود و از محل موقوفات مدرسه، شهریة آنها را میپرداخت. خود نیز با تدریس خارج اصول در عصرها و نیز دعوت از مدرسان برجسته برای تدریس در این مدرسه ، موجبات حفظ و رونق مدرسه را فراهم کرد(عمادالدین خراسانی، ص۵).

تعمیر اساسی و احیای مدرسه عربان( واقع در محله حسنآباد جنب مزار امامزاده احمد از اعقاب حضرت امام محمدباقر علیهالسلام)، از دیگر اقدامات شایسته ایشان بود. این مدرسه که از زمان صفویه موجود بوده، به مانند عموم مدارس علمیه در دورة پهلوی اول، متروک و مخروب گردیده بود تا این که به همت آیتالله خراسانی در سال ۱۳۶۲ق تعمیر اساسی در آن صورت گرفت و جمعی از طلاب در آن اسکان داده شدند. جابری انصاری^* در تاریخ این تعمیر گوید:

چو تاریخ از جابری خواستند

که باشد به تجدید بنیان سزا

چو شد روشن از علم این مدرسه

بگو شد ز نور محمدرضا

( مهدوی، ۱۳۶۷،ج۲، ص۳۱۷؛ جابری انصاری، ۱۳۷۸،ص۲۲۱).

۲- تأسیس کتابخانه صدر:

از کارهای ارزشمند خراسانی، تأسیس کتابخانهای با بنایی زیبا و مجلل در مدرسة صدر اصفهان بود. ایشان، در سال۱۳۶۴ق زمینی را که در طرف غربی مدرسة صدر به جای ایوان قرار داشت، به منظور تأسیس کتابخانه در نظر گرفت و به صورت دو طبقه و با نماسازی با شکوه بنا کرد. در سال ۱۳۶۶ق با برپایی مجلس جشنی با شرکت علما و طلاب و تجار، کتابخانه افتتاح گردید و مورد بهرهبرداری حوزه علمیه قرار گرفت. با این اقدام شایسته، از یک سو، نقیصة فقدان کتابخانه، از مرکز مهم علمی حوزة، برطرف گردید و از سوی دیگر، عاملی برای جذب طلاب و دانش پژوهان گردید؛ به گونهای که روزانه، عدة زیادی از اهل فضل جهت استفاده از کتب و منابع، به آن مراجعه مینمودند. در اطراف نمای خارجی کتابخانه، اشعار زیبایی از جلالالدین همایی^*در مدح علم و کتاب و تجلیل از آیتالله خراسانی، دیده میشود( عمادالدین خراسانی، ص۵؛ مهدوی، ۱۳۶۷، ج۲، ص۳۱۷).

تأسیس مسجد، امامت جماعت و وعظ و ارشاد:

در اثر زهد و تقوی و احوال معنوی علمای خاندان خراسانی، مردم اصفهان اعم از عوام و خواص، اعتقاد عجیبی به ایشان داشته و نماز خود را به آنها اقتدا میکردهاند. آیتالله خراسانی به مانند نیاکان خود، ظهرها در مسجد جارچی اقامة جماعت مینمود و تنها در ایام ماه مبارک رمضان پس از اقامة نماز ظهر و عصر بر منبر رفته و به وعظ و ارشاد خلایق می پرداخت. همچنین به دستور ایشان، مسجدی در فلکه فلسطین (شاه عباس قبلی) ساخته شد که به پیشنهاد وی، به خاطر روبرو بودن با کنیسة یهودیان، مسجدالاقصی نام گرفت و ایشان شب ها در این مسجد اقامه جماعت مینمود ( عمادالدین خراسانی، ص۵؛ مهدوی، ۱۳۶۷، ج۲، ص۳۱۷).

آثار و تألیفات:

آیت الله خراسانی با وجود مشغله و گرفتاری های بسیار ، از فکر نوشتن و تصنیف غافل نبود و آثار چندی در زمینههای فقه، اصول، کلام و رجال از خود بر جای گذاشت . فهرست تألیفات وی عبارت است از: ۱- «تقریرات فقه اساتید خود»؛ ۲- « تقریرات اصول اساتید خود»؛ ۳- « رسالة فقهی در مسائل قصر و اتمام نماز»؛ ۴- « رسالة فقهی در شکوک نماز»؛ ۵- « حاشیه بر فرائد شیخ انصاری»؛ ۶- « حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری»؛ ۷- «رسالة کلامی پیرامون اصول اعتقادات»؛ ۸- « متمم یا حواشی بر تذکرة القبور» آخوند گزی(عمادالدین خراسانی، ص۶) .

چند نکتة فقهی از مجلس درس آیتالله خراسانی؛

حاج شیخ اسدالله جوادی که از شاگردان خاص آیتالله خراسانی و دارای اجازه از استادش نیز هست، پیرامون پارهای مباحث فقهی که استاد در جلسات درس به آن اشاره فرموده، چنین میگوید:

« ۱- درباره سفارش به ایتام نکته ظریفی که ایشان میفرمودند این بود که نیازی نیست که بچه یتیم فقیر باشد تا به او اعانت شود. چون از آیة شریفه استفاده میشود که یتیم و نداشتن پدر یا مادر مهم است؛ چه بسا ثروت دارد ولی چون فقیر است، قدرت تصرف در آن را ندارد؛ بنابراین باید به او کمک شود.

۲-درباره خمس اشیاء بحث را به آن جا رساندند که خمس غوص دریا ( یعنی اشیایی که در دریا بدست میآید) پس از وضع مخارج آن باید داده شود. سخن از عنبر به میان آمد. بعضی طلاب گفتند گیاهی است در دریا که از آن عنبر بدست میآید. ولی من گفتم که در کتابی به نام خواص الحیوان دیدهام که از زهردان نهنگ بدست میآید و به ایشان اشکال کردم. چون من در میان طلبهها مشهور بودم به دکتر زیرا طب قدیم خوانده بودم و گاهگاهی معالجه هم میکردم. آقا به شوخی فرمودند چند چیز است که زیاد سواد و علم نمیخواهد یکی طبابت و دیگری مهندسی! من عرض کردم یکی هم اجتهاد و فتوا دادن همه خندیدند،خود آقا هم تبسم کردند و فرمودند حال هر کدام باشد خمس دارد.

۳- ایشان معتقد بودند که از راه عرفان هم میتوان بعضی احکام را بدست آورد و به این مسئله اعتقاد کامل داشت و میفرمودند: اگر انسان اهل معنا شود خیلی از مسائل به او الهام میشود.

۳- ایشان معتقد بودند که چون تحصیل علم، واجب عینی است در موقع تحصیل طلبه به هیچ کار دیگر نباید بپردازد. مثلاً مسافرت طلبهها را اجازه نمیدادند و میفرمودند که ترک واجب میشود؛ مگر اینکه در سفر هم مشغول تحصیل و تدریس باشد و اگر طلبه یک شب مطالعه نمیکرد و در مدرسه نمیماند از او دلیل میخواست» ( دست نوشتههای آیتالله جوادی).

آیتالله خراسانی در کتب تراجم رجال:

۱- « آقای آقا رضا خراسانی مدرس فقه و اصول در مدرسة صدر، تحصیل نزد مرحوم آقای سید محمدباقر درچهای و آقای فشارکی [نموده] و با ملکات قدسیه امروزه انوار علومشان رخشندگی دارد» (جابری انصاری، ص۳۴۱)؛ ۲- « آنچه درباره مرحوم آقا سیدرضا خراسانی مورد اتفاق کلمه است و همه طبقات اعم از روحانیون و بازرگانان حتی دولتیان به آن معترفند، آنکه ایشان آبروی علما و روحانیت بود. عالمی متین و باوقار، زاهد و بردبار و پشت و پناه مردم و مروج شریعت و دین و از مدرسین عالی مقام بود...» (مهدوی، ج۲، ص۳۱۶)؛۳- « عالم جلیل و فقیه نبیل آیتالله سید محمدرضا خراسانی[...] از مدرسان معروف فقه و اصول معاصر اصفهان است... سالهاست که ریاست حوزة علمیة اصفهان با ایشان است و با متانت و نظم خاصی حوزه را با آبرومندی اداره مینمایند. نظم و ترتیب خاصی در تدریس و مشی و زندگی ایشان مشاهده میشد که بسیار جالب و دوست داشتنی است» (کتابی، ۱۳۷۵، ص۲۳۵)؛۴- « سیدالفقهاء والمجتهدین حجتالاسلام والمسلمین آیتالله حاج سید محمدرضا خراسانی از مشاهیر علما و معاریف مراجع و مدرسین معاصر اصفهانست[...] پس از خواندن مقدمات و سطوح از محضر مدرسین بزرگ... به مدارج عالیه فقاهت و اجتهاد ارتقاء یافته و از مدرسین و مراجع بنام اصفهان گردیده» ( شریف رازی، ۱۳۵۲، ج۳، ص۹۱).

وفات و مدفن:

آیت الله خراسانی در روز عید مبعث سال ۱۳۹۷ق گرفتار حمله قلبی شد و پس از انتقال به بیمارستان ، به هنگام طلوع فجر یکشنبه ۲۹ رجب سال ۱۳۹۷ق/ ۲۶ تیرماه۱۳۵۶ش جان به جان آفرین تسلیم کرد و در همان روز، جنازهاش با تجلیل و احترام شایسته، تشییع و در تخت فولاد داخل بقعه فاضل اصفهانی(هندی^*) و در جوار نیاکانش به خاک سپرده شد. مجالس ترحیم متعدد در مدارس و مساجد شهر و جاهای دیگر در سوگ آن بزرگمرد منعقد گردید( معلم حبیب آبادی، ج۶، ص۱۹۳۸؛ روضاتی، ۱۳۸۶، ص۳۰۹-۳۱۳).

همسر و فرزندان:

حاج سید محمد رضا خراسانی با دختر آیت الله حاج میر سید محمد مدرس-نوادة میر سید حسن اصفهانی متوفی ۱۲۷۳ ق- ازدواج کرد. بدین ترتیب نسل او از یکسو با خاندان مدرس و از سوی دیگر با خاندان روضاتیان پیوند خورد؛ زیرا صبیة آیت الله مدرس، از طرف مادر به خاندان روضاتیان – دختر حاج میر سید محمد مهدی بن صاحب روضات^*- میرسد. حاصل ازدواج این دو همسر شایسته، دو فرزند پسر به نام های سید محمد مهدی و سید محمد تقی بوده است. حاج سید محمد مهدی با لقب شریعت مدرس خراسانی در سال ۱۳۰۸ متولد گشت و از اساتید خط در اصفهان و از شاگردان خط عباس خان شیدا^* به شمار میرفت و سرانجام در سال ۱۳۷۳ش بدرود حیات گفت و در باغ رضوان مدفون گردید. دکتر حاج سید محمد تقی ملقب به عمادالدین مدرس خراسانی فرزند دوم آیت الله خراسانی در سال ۱۳۱۰ش دیده به جهان گشود و نزد اساتید مبرز حوزه مانند پدر و شیخ مرتضی اردکانی، شیخ محمود مفید^* و سید علی اصغر مدرس برزانی، فقه، اصول ، کلام و حکمت را فراگرفت و از سوی پدر و علامه مفید و برخی علمای دیگر به دریافت اجازة اجتهاد و نقل حدیث مفتخر گشت. ایشان همچنین در رشتة الهیات دانشگاه تهران به اخذ درجة کارشناسی نائل آمد و مدارک حوزوی او نیز معادل درجة دکترا ارزیابی گردید. عماد خراسانی سالیان متمادی در دانشگاههای اصفهان، صنعتی اصفهان، آزاد خوراسگان و دانشسراهای اصفهان و تربیت معلم و دانشگاه علوم و صنایع دفاع، تدریس نمود و در منزل شخصی اش به تدریس سطوح فقه و اصول مبادرت داشت. از ایشان آثاری چند از جمله کتابی حجیم در اخلاق اسلامی باقی مانده است. وی در سال ۱۳۸۱ش دارفانی را وداع گفت و در باغ رضوان آرمید.

منابـع: میرزا حسن خان جابری انصاری، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان۱۳۷۸ش؛ حاج شیخ اسدالله جوادی، دست نوشتهها؛ خلیل رفاهی، گردش ایام، اصفهان ۱۳۸۲ش ؛ سید محمدعلی روضاتی، مجالس اهل ایمان، اصفهان۱۳۸۶ش؛ شیخ محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۳، تهران۱۳۵۲ش؛ رحیم قاسمی، گلزار فضیلت، اصفهان۱۳۸۸ش؛ سید محمدباقر کتابی، رجال اصفهان، اصفهان۱۳۷۵ش؛ علی کرباسی زاده، نگاهی به آرا و احوال حکیم مدرس اصفهانی، اصفهان۱۳۸۰ش؛ همو، مصاحبه با آیتالله حاج شیخ اسدالله جوادی؛ همو، مصاحبه با آیتالله حاج سید حسن فقیه امامی؛ همو، مصاحبه با آیتالله علامه آقا میر سید حسن مدرس اصفهانی؛ همو، مصاحبه با حجتالاسلام والمسلمین حاج آقا سیدعبدالحسین روضاتی؛ سید محمدتقی عماد مدرس خراسانی، شرح حال و اجازهنامهها و مدارک حوزوی و دانشگاهی، خطی؛ همو، شمهای از شرح حال مؤسس حوزه علمیه، خطی؛ محمدعلی معلم حبیبآبادی، مکارم الآثار، ج۶، پاورقیهای آیتالله حاج سید محمدعلی روضاتی، اصفهان۱۳۶۴ش؛ سید حجت موحد ابطحی، ریشهها و جلوههای تشیع و حوزه علمیه اصفهان، ج۱و۲، اصفهان۱۴۱۸ق؛ سید مصلحالدین مهدوی، مزارات اصفهان، چاپ اصغر منتظرالقائم، اصفهان۱۳۸۲ش؛ همو، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج۲، قم۱۳۶۷ش.