راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری

دسترسیهای مربوطه. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 -هاشمی فشارکی، سید جواد، قراباغی، محسن (1390 (مبانی طراحی و ساخت فضاهای امن پناهگاهی، انتشارات نخبه سازان.

 

http://inbr.ir/wp-content/uploads/2020/01/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%88-%D9%BE%D8%AF%D8%A7%D9%81%D9%86%D8%AF-%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D9%88-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C1.pdf

 

 

تعاریف پایه دستورالعمل • مراکز خطرزا: مراکزی هستند که بهصورت بالقوه پتانسیل ایجاد آسیب به داراییها و اثر منفی بر منافع را دارند. در دستورالعمل حاضر، این مراکز به دو دسته مراکز خطرزای شهری و مراکز خطرزای غیرشهری تقسیم شده است. • مراکز خطرزای شهری مانند «پمپبنزین، پست و ایستگاههای تقلیل فشار گاز و ایستگاههای CNG ،انبارهای نگهداری مواد سمی و خطرزا، انبارهای توزیع کپسولهای تحتفشار، مراکز تحقیقاتی درمانی حاوی مواد پرتوی- زیستی، مجتمعهای تجاری حاوی مواد قابل اشتعال / انفجار». • مراکز خطرزای غیرشهری مانند «مراکز مهماتسازی، مراکز اسلحهسازی، زاغه مهمات، تأسیسات هستهای، صنایع شیمیایی و پتروشیمی، نیروگاهها، پالایشگاهها، مخازن سوخت و سدها» هستند. • مراکز کلیدی: مراکزی که بنا به دلایل مختلف جزء اولویتهای اهداف دشمنان قرار داشته و عملکرد کشور، منطقهای از کشور، شهر، منطقه شهری و ناحیه شهری به آنها وابسته است. ازجمله این موارد میتوان به مراکز کلان سیاسی، تصمیمگیری و مدیرت شهری، مراکز مدیریت بحران منطقهای، صداوسیما و تأسیسات مربوط به آن، فروشگاهها و مراکز تجاری بزرگ، پلهای بزرگراهی، ساختمان اصلی بانکها، صنایع دفاعی، ایستگاهها و مراکز عمده حملونقل عمومی اشاره نمود. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 2 موضوع: حریم و محدوده شهر بند شماره 1 1 -در مکانیابی مراکز کلیدی، الزامات و ملاحظات پدافندغیرعامل رعایت گردد. کلمات و اصطلاحات کلیدی: مکانیابی: فرایندی نظاممند، مستقل و مدون برای انتخاب مطلوبترین مکان. الزامات: به مجموعه بایدها و نبایدهایی گفته میشود که رعایت آنها برای به ثمر رسیدن نتایج مطلوب ضروری است و ترک آنها ممکن است تبعات گوناگونی در پی داشته باشد. الزامات میتوانند از سوی مراجع دارای صلاحیت به قانون تبدیل شوند. ملاحظات: مجموعهای از نکتهها که رعایت آنها باعث اثربخشتر شدن پیادهسازی یک موضوع شده و ترک آنها موجب تضعیف اثر میشود. تشریح: درحالحاضر، تنها سند رسمی مکانیابی با رویکرد پدافندغیرعامل، آییننامه مکانیابی مراکز حیاتی و حساس از نظر پدافندغیرعامل است. هرچند الزاماتی که در این دستورالعمل آمده، به مکانیابی مراکز حیاتی و حساس مربوط میشود، ولی معیارها و شاخصهایی که در آن بیان شده میتواند راهنمای خوبی در این حوزه باشد. بهعلاوه، کتابهای دیگری نیز منتشر شده که شاخصهایی را برای مکانیابی از منظر پدافندغیرعامل بیان نمودهاند. در راهنمای حاضر، چکیدهای از اسناد یادشده و شاخصها بیان شده که به فراخور نیاز توضیح داده شده است. فرایندی است که بهوسیلۀ آن میتوان بر اساس شرایط تعیینشده و با توجه به منابع و امکانات 1 مکانیابی موجود، بهترین محل موردنظر برای فعالیت را تعیین کرد. به عبارتی تجزیهوتحلیل همزمان اطلاعات فضایی و دادههای توصیفی بهمنظور یافتن یک یا چند موقعیت فضایی با ویژگیهای توصیفی موردنظر کاربر است. این فرایند با انتخاب نقاط نمونه و پردازشهای آماری و ریاضی یا با پردازش همزمان دادههای منطقه با تجزیهوتحلیل استعدادهای مکانی و توصیفی بهمنظور انتخاب مکان مناسب برای کاربری خاصی صورت میگیرد. موضوع مکانیابی وظیفهای است که افراد مختلف از تخصصهای مهندسی، معماری منظر، شهرسازی، زمینشناسی، افراد متخصص در علوم اقتصادی و اجتماعی در آن سهیمند، بنابراین مکانیابی دارای چند نظام است. هدف عمده، ارزیابی مکان برای استفاده خاص از زمین میباشد و اینکه مطمئن شویم ١ . Site Selection راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 3 در آنجا توسعه و گسترش فعالیتهای انسان با توجه به امکانات و محدودیتها، با محیط زیست طبیعی سازگاری و هماهنگی دارد (غضبان، 1375 ،366.( که به مؤلفان، کاربردیتر 1 تشخیص با بررسی اسناد و مطالعات موجود در حوزه مکانیابی، از میان سه سند بودند، 12 معیار مکانیابی با توجه به بند حاضر که مربوط به مکانیابی مراکز کلیدی است، استخراج شد که در جدول زیر به آنها اشاره شده است: جدول 1 :معیارهای مکانیابی مراکز کلیدی با رویکرد پدافندغیرعامل ردیف. معیار. 1 .وسعت زمین و امکان توسعه آتی (امکان ایجاد پراکندگی). 2 .تعیین فاصله ایمن از مبدأ تهدید (رعایت عمق سرزمینی). 3 .برخورداری از شرایط مناسب برای امداد، نجات و فرود بالگرد. 4 .حریم و فاصله امنیتی از مراکز جمعیتی. 5 .حریم زمینی (حلقه حفاظت فیزیکی) در مکانیابی. 6 .عدم استقرار مراکز دفاعی در نزدیک مراکز ثقل. 7 .عدم استقرار مراکز دارای اهمیت در نزدیک نقاط و مراکز خطرزا. 8 .وضعیت خطوط نفت و گاز در مکانیابی. 9 .تأثیر وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در مکانیابی. 10 .مسائل توپوگرافی (ارتفاعات) در مکانیابی. 11 .حساس بودن مکان از بعد سیاسی. 12 .حساس بودن مکان از بعد نظامی. 13 .دارا بودن حداقل آسیبپذیری در برابر تهدیدهای طبیعی. در ادامه، شاخصهای استخراجشده تشریح میشوند. 1 .وسعت زمین و امکان توسعه آتی (امکان ایجاد پراکندگی) با توجه به عملکرد و کارکرد آینده، مکان موردنظر نیاز به مساحت معینی از زمین دارد. ازسویدیگر، با دیدگاه پدافندغیرعامل و لزوم رعایت اصل پراکندگی و کوچکسازی، وسعت مکان انتخابی باید بهصورتی باشد که امکان پراکندگی مناسب ساختمان، تأسیسات و تجهیزات را فراهم آورد. توجه به امکان توسعه آتی مرکز از شاخصهای مهمی است که لازم است در مکانیابی مدنظر قرار گیرد (شمسایی، 1391:229.( 1 - این اسناد عبارتاند از: 9 شمسایی، فتحاله (1391(؛ مقدمهای بر آمایش و مکانیابی، انتشارات دانشگاه جامع امام حسین علیهالسلام. 9 ستاره، علیاکبر؛ زنگنه شهرکی، سعید؛ حسینی، سید علی (1391(؛ آمایش و مکانیابی از منظر پدافندغیرعامل، انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر. 9 سازمان پدافندغیرعامل کشور (1392 ،(آییننامه ضوابط پدافندغیرعامل در مکانیابی مراکز حیاتی و حساس. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 4 2 .تعیین فاصله ایمن از مبدأ تهدید (دفاع عمیق) رعایت عمق سرزمینی در استقرار کاربریها ازجملهی تمهیدات پدافندغیرعامل است که افزایش زمان واکنش و آمادگی بیشتر نیروهای دفاعی و کاهش آسیبپذیری را به دنبال خواهد داشت. بر اساس این معیار، هرچقدر فاصله هدف از مبدأ تهدید و تهاجم بیشتر باشد، داراییهای کشور (اهداف دشمن) از ایمنی بیشتری برخوردار خواهد بود؛ زیرا طی کردن مسافت طولانی علیرغم بهکارگیری هر نوع روش تهاجمی- از قبیل موشکی، هوایی و زمینی- مستلزم شناسایی دقیق در انتخاب سلاح، فنّاوری کارآمدتر، هزینه گزافتر و درعینحال خطرپذیری (ریسک) بیشتر است که تمامی اینها خود باعث نوعی بازدارندگی از تصمیم و اقدام به حمله میشود (شمسایی، 1391:229 .(ازاینرو برای انتخاب مکانهایی که با احتمال زیاد جزء اهداف کلیدی دشمنان هستند، حتیالمقدور باید به سمت مرکز کشور یا عمق سرزمین پناه برد که در اصطلاح دفاع عمیق نامیده میشود؛ زیرا همانطور که بیان شد، در برابر طیفهای مختلف تهدیدها از قبیل هوایی-موشکی یا زمینی، عامل عمق سرزمین امتیاز مثبت برای ما و منفی برای دشمنان است. 3 .برخورداری از شرایط مناسب برای امداد و نجات و فرود بالگرد منظور از شرایط مناسب برای امداد و نجات، شامل همه طرحریزیها، برنامهریزیها و فرایندهایی است که بهصورت پیوسته و منسجم موجب سازماندهی لازم بهمنظور امدادرسانی سریع به نقاط آسیبدیده ناشی از حملههای دشمن میشود و تخلیه مجروحان و اعزام آنها به مراکز درمانی از پیش آمادهشده را بهآسانی فراهم مینماید. وجود راههای ارتباطی مناسب، پیشبینی فضای لازم برای فرود بالگرد، وجود مراکز درمانی با سطح تخصصی موردنیاز در نزدیکی سایت، از مهمترین نیازمندیهای امداد و نجات محسوب میشوند (شمسایی، .(230:1391 4 .حریم و فاصله امنیتی از مراکز جمعیتی هرچند نزدیکی مکانهای انتخابشده به مراکز شهری با توجه به نیازمندیهای آنان مطلوب است؛ ولی شناخت حریم امنیتی نیز حائز اهمیت بوده و باید بررسی شود. شناخت این حریم، مستلزم شناخت وضعیت انتظامی منطقه است. همچنین شناخت وضعیت سیاسی و اجتماعی منطقه طرح، نیز بر مقدار این حریم مؤثر است؛ یعنی در مناطقی که مشکلات انتظامی، سیاسی و اجتماعی و غیره حاد نیست، ازدیاد حریم ضرورتی ندارد و برعکس در مناطقی که وضعیت ناپایداری حاکم است، این حریم باید بیشتر شود. بدیهی است تعیین دقیق فاصله از شهر یا مراکز جمعیت بدون در نظر گرفتن عوامل دیگر (نظامی، انتظامی، زیربنایی، زمینشناسی، توپوگرافی، هیدروژئولوژی، هیدرولوژی، آب و هوایی، ژئودینامیکی و ...) امکانپذیر نیست. .(231:1391 ،شمسایی( راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 5 5 .حریم زمینی (حلقه حفاظت فیزیکی) در مکانیابی فاصله ایمنی هر سایت، بسته به نوع مأموریت، حساسیت و ارزشهای نظامی، سیاسی، اقتصادی، وضعیت زمین، هزینههای خرید زمین موردنیاز و هزینه ایجاد حفاظت فیزیکی مطلوب، متغیر است. بهعبارتدیگر هرچه درجه حفاظت سایت موردنظر بالاتر باشد، یقیناً حریم و فاصله امن آن باید بیشتر و دقیقتر باشد که البته هزینههای اقتصادی بیشتری را میطلبد (همان، 231.( 6 .عدم استقرار دو یا چند مرکز کلیدی در مجاورت هم استقرار دو یا چند مرکز کلیدی در یک محدوده مشخص و عدم رعایت فاصله ایمن و اصل پراکندگی، موجب همافزایی تهدیدها و مخاطرههای احتمالی برای این نقاط میشود. چراکه مجاورت گفتهشده به هنگام بروز جنگ بهطور ناخواسته سبب تقویت انگیزه دشمن برای تهاجم به این منطقه خواهد شد (همان، 233.( 7 .عدم استقرار مراکز دارای اهمیت در نزدیک نقاط و مراکز خطرزا نقاط و مراکز خطرزا به آن دسته از عوامل طبیعی و مصنوعی اطلاق میشود که در اثر فعلوانفعالات طبیعی یا پیامدهای ناشی از انفجار، سبب ایجاد گسترش انواع آلودگیها مانند آلودگیهای میکروبی، شیمیایی، زیستمحیطی، آلودگی منابع آب زیرزمینی و سطحی، همچنین گسترش آتشسوزیها در سطح وسیع میشوند. زاغههای مهمات، خطوط نفت و گاز، پالایشگاهها و مخازن ذخیره سوخت و... نیز ازجمله عوامل مصنوعی خطرزا به شمار میروند. با توجه به مخاطراتی که از ناحیه این عوامل متوجه مناطق پیرامون آنها میشود، بههیچوجه استقرار مراکز دارای اهمیت در نزدیکی و محدوده اثر آنها مجاز نیست (همان، 233.( تفاوت این شاخص با شاخص قبلی در آن است که اهداف گفتهشده در این بند، الزاماً در اولویت تهاجم نیستند ولی در صورت آسیب دیدن این اهداف، پیامدهای زیادی دارند که میتوانند کاربریهای پیرامون خود را متأثر نمایند. ازاینرو مراکز اداری و تجاری نباید در نزدیکی مراکز خطرزا مکانیابی و جانمایی شوند. 8 .وضعیت خطوط نفت و گاز در مکانیابی در محیطهای شهری، قرارگیری داراییها در نزدیکی خطوط لوله گاز اجتنابناپذیر است، اما در محیطهای برونشهری که خطوط انتقال، قطر بزرگتری دارند، حریم این مراکز باید رعایت شود. لازم است یادآوری شود که طبق مقررات خطوط انتقال گاز (1391 ،(حداکثر حریم ایمنی این خطوط در بدترین شرایط، 250 متر است که این حریم، حریم امنیتی را نیز پوشش میدهد. 9 .تأثیر وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در مکانیابی اثرات متقابل اختصاص یک کاربری در یک مکان و وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بر یکدیگر انکارناپذیر بوده، بررسی و توجه به آن لازم است. مطالعه و توجه دقیق بهوجود یا عدم وجود مشکلات سیاسی، اجتماعی راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 6 و فرهنگی، همچنین ناهنجاریهای دیگر چون درگیریهای قومی، گروهی، قاچاق، مسائل ضدفرهنگی و غیره در مکانیابی تأثیر بهسزایی دارد (شمسایی، 1391:236.( 10 .مسائل توپوگرافی (ارتفاعات) در مکانیابی توپوگرافی از نظر لغوی، به معنی پستیو بلندی است و منظور از توپوگرافی، پستیو بلندیهای سطح زمین یا همان ارتفاع عوارض زمین از سطح دریاست. بهرهگیری از عوارض و ناهمواریها در جهت اهداف پدافندغیرعامل، جزء اصلیترین مراحل انجام طرحهای مکانیابی است. توضیح آنکه عوارض و ناهمواریها محاسنی از قبیل امکان ساخت فضای تونلی، کنترل دید، تیر و دسترسی، امکان استقرار سامانههای پدافند هوایی و... دارند که درمجموع، این معیار را جزء معیارهای اثرگذار در حوزه پدافندغیرعامل قرار میدهد. از مهمترین جنبههای بررسی توپوگرافی، شیب و جهت آن در منطقهی موردمطالعه است که از جهات مختلف حائز اهمیت است. درواقع ویژگیهای ژئومورفیک یک مکان جغرافیایی، نهتنها در پراکندگی یا تجمیع فعالیتهای انسانی مؤثر است، بلکه درنهایت، یکی از عوامل مؤثر در شکل و سیمای فیزیکی ساختهای فضایی نیز به شمار میآید. باید یادآوری کرد که عناصر واحدهای ژئومورفیک گاه از جنبههای مثبت برخوردار بوده و بهعنوان عامل تقویتکننده به ایفای نقش میپردازد و زمانی نیز بهصورت عوامل منفی و بازدارنده، سد راه توسعه شده و تنگناهایی را به وجود میآورند. همچنین با توجه به این که شاخص توپوگرافی با جنبهها و اصول متعددی از پدافندغیرعامل در ارتباط است، بررسی این عامل در مکانیابی مراکز از اهمیت به سزایی برخوردار است. ارتفاعات و کوهها نیز باید در بحث توپوگرافی موردبررسی قرار گیرد. بهطورکلی این مناطق به دلیل شرایط سخت عبورومرور و عدم قرارگیری در تیررس استقرار این مراکز شرایط مناسبی دارند. دشتها نیز مناطق پست و مسطحی هستند که توسط ارتفاعات بلند حاشیهای مشرف بر خود احاطه شدهاند که شامل دشتهای آبرفتی، بادرفتی، کویر و جلگهها هستند. جلگهها، زمینهای مسطح و شیبدار بین کوهستان و دریاست. دشتها ممکن است به حدی مسطح باشند که پوشش، دید و تیر را مشکل یا بیشهزارها و تپهماهورها و موانع دیگر در سطح آنها وجود داشته باشد یا اینکه دشتها و جلگهها در معرض هجوم ماسههای بادی باشد. فاصله بین ارتفاعات و دشت را دامنه تشکیل میدهد و از مهمترین واحدهای مورفولوژی محسوب میشود. دامنهها ممکن است پایدار یا ناپایدار باشند. در دامنههای ناپایدار پدیدههایی همچون لغزش، ریزش و خزش وجود دارد و باید نحوه استقرار مدنظر قرار گیرد. 11 .حساس بودن مکان از بعد سیاسی منظور از مناطق حساس از بعد سیاسی، مناطقی هستند که سابقه تنشهای سیاسی و اقدامات جداییطلبانه در آنجا وجود دارد. همچنین مناطقی که از نظر شرایط مرزی و مجاورت با کشورهای همسایه، حساسیت راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 7 ویژهای دارند، جزء این مناطق هستند. در این مناطق، تصمیماتی که برای اختصاص کاربری و جهات توسعه گرفته میشوند، باید طوری باشند که در راستای کاهش تنشهای منطقهای عمل نمایند. 12 .حساس بودن مکان از بعد نظامی این بند نیز مشابه بندهایی است که در ارتباط با قرارگیری در نزدیکی مراکز ثقل است، لیکن تفاوت آن این است که مکانهای حساس از بعد نظامی اغلب مناطقی هستند که یا در آنها سابقه درگیری وجود دارد یا پیشبینی میشود مورد تهدید واقع شوند. مراکز نظامی، از نظر شدت پیامد آسیب بعد از اصابت به دو دسته کلی تقسیم میشوند. دسته اول مراکزی هستند که به دلیل وجود فضاهایی مانند انبار مهمات، مخازن سوخت و سایر مواد همافزاگر تهدید، شعاع خطر و انفجار بالایی دارند. این مراکز که علیالقاعده باید بیرون از شهرها قرار داشته باشند، باید حریمی مشابه مراکز صنعتی یا صنایع شیمیایی (8 کیلومتر) داشته باشند؛ اما دسته دوم، مراکز نظامی با کاربریهای ستادی، اداری، آموزشی و پژوهشی که حریم حداقلی در نظر گرفتهشده برای . 1 است آنها 600 متر 13 .دارا بودن حداقل آسیبپذیری در برابر تهدیدهای طبیعی خطرهای طبیعی مانند سیل و زلزله علاوه بر اثرها و پیامدهای جانی، اقتصادی و اجتماعی، ممکن است پیامدهای دفاعی و امنیتی ویژهای در داراییهای کلیدی و مراکز خطرساز به همراه داشته باشد. ازاینرو با توجه به شرایط مخاطرهآمیز این عوامل باید در مکانیابی مراکز دارای اهمیت، به آنها توجه جدی شده و بهطور دقیق موردبررسی و مطالعه قرار گیرند (شمسایی، 1391:241 .(البته این موارد بیشتر در بخشهایی غیر از پدافندغیرعامل بررسی میشود؛ لیکن بهدلیل اهمیت بسیار بالای این مسئله، در بخش پدافندغیرعامل مورد بازتأکید قرار گرفته است. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -شناسایی و معرفی مراکز کلیدی شهر و تحلیل موقعیت آنها در تطبیق با بند؛ 2 -ارائه راهکار برای بهبود وضعیت مراکز کلیدی موجود که با این بند منطبق نیستند؛ 3 -رعایت بند در مکانیابی کاربریهای کلیدی پیشنهادی. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 .شمسایی، فتحاله (1391(؛ مقدمهای بر آمایش و مکانیابی، انتشارات دانشگاه جامع امامحسین علیهالسلام. ) این فاصله با این فرض سختگیرانه که موشکی با سرجنگی معادل 4200 پوند تی ان تی به ساختمانهای مجاور مجموعه برخورد نماید و موج انفجار ١ آن مستهلک نشود، تعیین شده است. منبع این محاسبه نمودار شکل 4-5 صفحه 4-11 مجموعه فما 426 ویرایش سال 2003 است. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 8 2 .ستاره، علیاکبر؛ زنگنهشهرکی، سعید؛ حسینی، سید علی (1391(؛ آمایش و مکانیابی از منظر پدافندغیرعامل، انتشارات دانشگاهصنعتی مالکاشتر. 3 .سازمان پدافندغیرعامل کشور (1392 ،(آییننامه ضوابط پدافندغیرعامل در مکانیابی مراکز حیاتی و حساس. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 9 موضوع: حریم و محدوده شهر بند شماره 2 2 -مراکز خطرزای شهری که وجود آنها در داخل محدودة شهر موجب آسیبپذیری شهر و کاربریهای مجاور در زمان تهدیدات میشود، نباید در اماکن پرجمعیت و متراکم شهری، مراکز کلیدی و یا در نزدیک یکدیگر جانمایی شود. کلمات و اصطلاحات کلیدی: • کالاهای خطرناک: عبارتنداز مواد یا محصولاتی که موقع جابهجایی، عملیات بارگیری یا تخلیه و نگهداری، ممکن است باعث انفجار، آتشسوزی، خرابی تجهیزات فنی و نیز مرگ، مسمومیت، آسیب، سوختگی، تشعشع یا بیماری انسان یا حیوان شود. تشریح: وجود برخی از مراکز خطرزا درون شهر اجباری است و انتقال آن به خارج از شهر، بهمنظور نیازمندی به عملکرد آن، ممکن نیست. در مواجهه با این مراکز بایستی ملاحظاتی را رعایت نمود تا از پیامدهای ناشی از وقوع تهدید بر آن، پیشگیری نمود. بهعنواننمونه، یکی از این مراکز پمپبنزینها هستند که وجود آنها در داخل شهر، لازم و ضروری است. لیکن باید تمهیدات و ملاحظات خاصی را رعایت نمود تا در برابر تهدیدها، آسیبپذیریها به حداقل ممکن کاهش یابد. در شهر مکانهایی وجود دارد که پرجمعیت است یا با توجه به تراکم آن، از آسیبپذیری بالایی برخوردار است. بدیهی است که استقرار مراکز خطرزا در این موقعیتها، مجاز نیست. همچنین درصورتیکه این مراکز خطرزا نزدیک هم باشند، اثر تهدید را میتوانند بهصورت همافزا، افزایش دهند؛ بنابراین یکی از موارد منع شده، نزدیکی این مراکز در کنار هم است. در سالهای اخیر، علاوه بر پمپبنزینها، ایستگاههای CNG برای ارائه خدمات به خودروهای دوگانهسوز، راهاندازی شده و درحالتوسعه است. ایستگاههای CNG نیز از مراکز خطرزا به شمار میرود. عمدهترین خطرها به هر دو نوع پمپبنزین و گاز، خطر اشتعال و انفجار آن مربوط است که در صورت وقوع، میتواند مناطق اطراف را درگیر نماید. باید یادآوری کرد که در برخی از جایگاههای ارائه خدمات، هر دو نوع این سوختها، در کنار یکدیگر ساخته شدهاند که بر اساس این دستورالعمل، در مناطق شهری این امر مجاز نیست. یکی دیگر از مراکز خطرزا در داخل شهر، انبارهای نگهداری مواد سمی و خطرزا هستند. اصولاً مواد سمی به آن دسته از مواد اطلاق میشود که در مواجهه با موجودات زنده و بهخصوص انسان و از طرق مختلف مانند خوراکی، استنشاق یا تماس پوستی، در مقادیر نسبتاً کم میتواند موجب آسیب، مرض و حتی مرگ شود. چنانچه این مواد موجب اثرات مخرب بر محیط زیست شود، نیز در دسته مواد سمی محسوب میشوند. بهطورکلی مراکزی که در تولید، نگهداری و توزیع مواد زیر فعالیت میکنند، مشمول ملاحظات این بندند. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 10 جدول 2 :طبقهبندی کالاهای خطرناک کلاس کالاهای خطرناک کلاس 1 مواد منفجره و محصولات حاوی مواد منفجره کلاس 2 گازهای متراکم، مایعشده یا حلشده تحتفشار کلاس 3 مایعات سریع الاشتعال کلاس 4 مواد جامد سریع الاشتعال، موادی که به احتراق خودبهخود تمایل دارند، موادی که در تماس با آب، گازهای قابل اشتعال تولید میکنند، مانند مواد جامد سریع الاشتعال، مواد خود افروز (خود اشتعال) و موادی که در واکنش با آب، گازهای قابل اشتعال متصاعد میکنند. کلاس 5 مواد اکسیدکننده و پراکسیدهای آلی مانند مواد اکسیدکننده و پراکسیدهای آلی کلاس 6 مواد سمی و عفونی (آلودهکننده) مانند مواد سمی و مواد مسری (عفونی) کلاس 7 مواد رادیواکتیو کلاس 8 مواد سوزآور و خورنده کلاس 9 سایر مواد و محصولات خطرناک بر اساس بند 9 سیاستهای کلی نظام در خصوص پدافندغیرعامل، ممانعت از ایجاد تأسیسات پرخطر در مراکز جمعیتی و بیرون بردن اینگونه تأسیسات از شهرها و پیشبینی تمهیدات ایمنی برای آن دسته از تأسیساتی که وجود آنها الزامی است و ممانعت از ایجاد مراکز جمعیتی در اطراف تأسیسات پرخطر با تعیین حریم لازم، ازجمله وظایف دستگاههای اجرایی، قانونگذاری و نظارتی است؛ بنابراین نیاز است که برای دستیابی به هر یک از حریمهای موردنیاز در طرح، از منابع قانونی معتبر و بروز شده، استفاده شده و استعلامات قانونی در این زمینه به عمل آید. نمونهها و راهنمای تصویری: در عکس زیر یک مرکز نظامی که در شهر قرار دارد، نشان داده شده است. نکتههایی که باید بررسی شود: الف: لزوم وجود این مراکز درون شهر؛ ب: رعایت حریمها و نوع همجواریها. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 11 شکل 1 :تصویر ماهوارهای موقعیت نسبی منطقه نظامی در شکل زیر موقعیت استقرار پمپبنزینهای درونشهری نشان داده شده است. پمپبنزینها از مراکز خطرزای شهری هستند. شکل 2 :موقعیت استقرار پمپبنزینها در یکی از شهرهای کشور در شکل زیر حریم هر یک از پمپبنزینها مشخص شده است. نکته قابلتوجه همافزایی خطر در قسمتهایی است که حریمها با هم تداخل دارند. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 12 شکل 3 :حریم پمپبنزینهای شهر خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -رعایت موارد گفتهشده در مکانیابی کاربری تأسیسات شهری؛ 2 -شناسایی همجواری کاربریهای خطرزای شهری با نواحی متراکم و مراکز کلیدی در وضع موجود؛ 3 -ارائه راهکار برای ارتقاء ایمنی. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 13 موضوع: حریم و محدوده شهر بند شماره 3 3 -مراکز خطرزای غیرشهری واقع در محدوده شهر که باید به بیرون شهر انتقال یابند، با کاربریهای خدماتی پشتیبانی سکونت مطابق مصوبه شورای عالی (تعریف مفاهیم و کاربریهای شهر و تدقیق سرانهها) جایگزین شوند. تشریح: مراکز خطرزای غیرشهری باید به خارج از شهر و در جای مناسب منتقل شوند. هنگامیکه این کار صورت میپذیرد، طبیعتاً در این مکان، کاربری دیگری جایگزین خواهد شد. این کاربری باید از نوع خدماتی–رفاهی و با قابلیت چندمنظورهسازی باشد؛ زیرا امروزه فضاهای شهری بهمثابه جایگاهشان در شهر بهعنوان عنصری تأثیرگذار در زندگی مردم نقش مهمی را ایفا میکنند. هر فضای شهری که در اطراف ما وجود دارد؛ استفاده و کارکردهای خاص خود را دارد. برخی فضاها در این میان استفادههای گوناگونی دارند و پاسخگوی نیازهای متعددی هستند. فضاهایی که بتوان از آنها در شرایط مختلف استفادههای متفاوتی را انجام داد، بهاصطلاح فضای چندمنظوره نام دارند؛ که در موضوع مدیریت بحران و بلایای طبیعی به سه بخش قبل، حین و بعد از بحران تقسیم میشود که فضاهای چندمنظوره موردنظر باید بتوانند در هر یک از این زمانها کارکردی برای مدیریت بحران را از خود بروز دهند؛ بنابراین چند کارکردی طراحی کردن فضاها یا چندمنظورهسازی، به معنی استفاده از فضاهای شهری در زمان جنگ و صلح، همچنین بروز بلایای طبیعی است. فضاهای شهری باید بهگونهای طراحی شوند که بتوانند در زمان بحران نیز پاسخگویی مناسب به شرایط بحران را داشته باشد. در شکل زیر منطقهای مسکونی که در نزدیکی مخازن نفت و فرودگاه استقرار دارد، نمایش داده شده است. شکل 4 :موقعیت نسبی فرودگاه و مخازن نفت راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 14 در شکل زیر یک کارگاه تولیدی فراوردههای نفتی که در داخل شهر است، نمایش داده شده است که قطعاً باید ازنقطهنظر خطرزا بودن موردبررسی قرار گیرد. شکل 5 :کارگاه تولید فراوردههای نفتی خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران 1 -شناسایی مراکز خطرزای غیرشهری که در وضع موجود درون محدودهی شهر واقع شده و پیشنهاد خروج آنها از شهر؛ 2-تغییر کاربری این مراکز به کاربریهای چندمنظوره و انعکاس آن در نقشه کاربری پیشنهادی طرح. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 15 موضوع: حریم و محدوده شهر بند شماره 4 4 -جهتگیری توسعه شهر به سمت مراکز خطرزای غیرشهری نباشد. تشریح: بررسی تاریخچه شهرها نشانگر این است که تقریباً همه آنها، در گستره زمان افول یا گسترش مییابند که هماکنون بهدلیل ازدیاد جمعیت و روند گسترش شهرنشینی، با گسترش شهرها روبرو هستیم. اغلب گسترش شهرها از تمامی جهتها صورت نمیپذیرد و این گسترش، بر اساس فاکتورها و پارامترهای تأثیرگذار، همچون وجود عرصهها و منابع مستعد، به سویی سوق پیدا مینماید که آن را بهعنوان جهتگیری توسعه شهر میشناسیم. چنانچه این جهتگیری، بهسمت مراکز خطرزای شهری باشد، بیم آن میرود که با توسعه شهر، در آینده شاهد وجود این مراکز درون شهر یا در حریم شهر باشیم. آنگاه باید برای پیشگیری از خطرهای ناشی از این مراکز، آنها را به بیرون از شهر منتقل نماییم؛ که این امر مستلزم صرف منابع عظیم و ضرر و زیانهای سنگین است و اصل این موضوع یک دور و تسلسل باطل است. بنابراین بهترین گزینه، پیشگیری از توسعه شهر به سمت اینگونه مراکز میباشد. ازاینرو در بخش محدودیتهای توسعه شهر، این مسئله باید مورد توجه قرار گیرد. درصورتیکه توسعه شهر، از دیگر جهتها به دلایل منطقی قابل انجام نبود، توسعه به سمت مرکز خطرزا تنها با این شرط ممکن است که حداکثر توسعه حریم شهر، مماس با حریم مرکز خطرزا باشد. اگر مرکز خطرزا در حریم فعلی شهر بود، باید از حریم خارج و خط محدوده پیشنهادی مشاور باید حریم مرکز خطرزا را رعایت نماید. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 16 حریم مرکز راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 17 خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران شهری: 1 -شناسایی مراکز خطرزای غیرشهری که در خارج از محدوده شهر واقع شده و دارای ویژگیهای گفتهشده در این بند است؛ 2 -نکات بند، در نقشه محدودیتهای توسعه موردتوجه قرار گیرد. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 18 موضوع: حریم و محدوده شهر بند شماره 5 5 -تعیین جهات توسعه شهرهای مرزی که حریم آنها با مرز تلاقی دارند، به سمت مرکز کشور باشد. تشریح: چنانچه شهرهای مرزی در جهت مرز توسعه پیدا نماید به شکلی که بین مرز و شهر حریم شهر وجود نداشته باشد، در صورت وقوع هر نوع حمله نظامی، بلافاصله شهر درگیر شده و امکان دفاع از شهر میسر نمیشود. درحالیکه چنانچه فاصلهای مناسب بین شهر و مرز وجود داشته باشد، نیروهای دفاعی میتوانند از این فاصله در جهت دفاع از شهر استفاده نمایند؛ بنابراین باید توسعه شهرهای مرزی که حریم آنها با مرز تلاقی دارند، به سمت مرکز کشور باشد تا همواره این فاصله وجود داشته باشد. در اجرای بند حاضر، توجه به شاخصهای جغرافیایی مانند عوارض توپوگرافی و شاخصهای انسانی مانند توسعه مشاغل ضروری است. توضیح بیشتر آنکه توسعه به سمت مرکز زمانی میسر است که عوارض طبیعی راه توسعه را مسدود نکرده باشد. همچنین درصورتیکه توسعه به سمت مرز، قابلیتهایی را برای شهر پدید میآورد، مشابه چنین قابلیتهایی در زمان پیشنهاد توسعه شهر به سمت مرکز نیز لحاظ شود. مهمترین شاخصهای جغرافیایی که میتوانند مانع توسعه شهر به سمت مرکز شوند عبارتند از: عوارض طبیعی، شرایط اقلیمی و مسیلها. مهمترین شاخصهای انسانی عبارتنداز: توسعه کسبوکار، مشاغل، مسائل اجتماعی و شیب طبقاتی. بنابراین باید در تعیین مسیر توسعه، بهمنظور عملی شدن مسائل این بند، شاخصهای انسانی گفتهشده، رعایت شده و در صورت لزوم، تمهیدات جبرانی در نظر گرفته شود. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران شهری: 1 -رعایت بند در نقشه جهات توسعه شهر. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 19 موضوع: موقعیت جغرافیایی بند شماره 6 6 -از عوارض طبیعی موجود در شهرها در مکانیابی مراکز کلیدی برای کاهش آسیبپذیری در برابر تهدیدات استفاده بهینه گردد. تشریح: توجه: این بند برای شهرهای ناهموار صادق است و برای شهرهای دشتی و هموار کاربرد ندارد. در بحث ارتفاعات و کوهها باید جنس، ارتفاع، طول و عرض و جهت گسترش آنها موردبررسی قرار گیرد. ارتفاعات یکی از عمدهترین نقشهای محیطی را در بحثهای مکانیابی ایفا میکنند و میتوانند یک مانع بزرگ و عمده طبیعی یا برعکس یک عامل تقویتکننده در مواقع جنگ قرار گیرند. شکل 6 :عوارض پیرامونی شهر با مطالعه ارتفاعات دو جنبه تقویتکنندگی و بازدارندگی آنها مشخص میشود. جنبه تقویتکنندگی، عبارتند از: اختفاء و پوشش دید و تیر، کاهش اثرات بمباران شیمیایی. جنبه بازدارندگی نیز عبارت است از: تأثیر روی پرواز بالگردهای امداد، برد دستگاههای مخابراتی و غیره. فرورفتگیها، بهطورکلی شامل: درهها و مراحل مختلف تکامل آنهاست. اکثر درهها، بیشتر با یک رود و شعب آن اشغال شدهاند. این شبکههای آبی تحولات ژئومورفولوژیکی درهها را بر عهده داشته و در این رهگذر دشتهای سیلابی بزرگ و کوچکی را در امتداد درههای عریض گسترانیدهاند. بعضی از درهها بسیار کمعرض بوده و ازلحاظ امنیتی از شرایطی مهیا برای ایجاد مکانهای خاص برخوردارند. تنها مشکل این نوع درهها، کمبود فضا برای گسترش و توسعه است که درههای بزرگتر این مشکلات را ندارند. با مطالعه درههای مزبور و حالتهای پلکانی شکل جانبی آنها و جهت جریان رودخانهها در آنها مناطق مستعد برای احداث پل و جادهسازی، وضعیت درهها در مواقع بمبارانها و تأثیر آنها بر سیستمهای ارتباطی و جابهجایی، نحوه اختفاء دید تیر و غیره مشخص میشود. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 20 از این نظر در مرحله بررسی وضعیت جغرافیایی شهر، باید ویژگیهای ژئومورفولوژیکی از قبیل نحوه چینش طاقدیسها، ناودیسها و فضای بین آنها، تپهماهورها، دره رودخانهها، ارتفاع و شیب دامنهها مورد مطالعه قرار گیرد. در مرحله تحلیل، امکان ایجاد مراکز کلیدی شهر در بخشهای ناهموار درون و حاشیه شهر با توجه به جنبه تقویتکنندگی ناهمواریها، مورد ارزیابی قرار گیرد. در آخر مشخص شود که هر یک از پهنهها، برای ایجاد چه نوع کاربری تناسب بیشتری دارد. برای نمونه کاربریهایی که در شرایط بروز تهدید امکان ایجاد و انتشار آلودگی دارند، در نقاط محصور بین ناهمواریها ایجاد شوند. شکل 7 :تصویری از فضای محصور بین ناهمواریها برخی مراکز کلیدی نیز با هدف کاهش احتمال حمله و تهاجم مکانیابی میشوند. اینگونه مراکز باید در کنار دامنهها بهصورتی که ارتفاعات موجب کاهش دید آن مکانیابی شوند. همچنین ارتفاعات پیرامونی این مراکز نباید قابلیت تبدیلشدن به سکویی برای اِشرافیت دید و تیر داشته باشند. شکل 8 :فضای پایکوهی با قابلیت نسبی ایجاد داراییهای کلیدی راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 21 خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران شهری: 1 -رعایت بند در مکانیابی مراکز کلیدی موردنیاز در طرح پیشنهادی. منابع برای مطالعه بیشتر: 1-رجایی، عبدالحمید (1382 (کاربرد ژئومورفولوژی در آمایش سرزمین و مدیریت محیط، انتشارات قومس، تهران. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 22 موضوع: موقعیت جغرافیایی بند شماره 7 7 -نواحی با امکان استقرار موقت جمعیت در حریم و محدوده شهر، منطبق با ظرفیت موردنیاز و پتانسیل خدماتی شناسایی گردد. تشریح: نواحی با امکان استقرار موقت هم باید در محدوده شهر و هم در حریم شهر شناسایی شوند. اسکان جمعیت: اسکان جمعیت ممکن است بهصورت اولیه و بسیار اضطراری انجام شود. به این معنا که فقط جمعیت در یک سطح نسبتاً امن مستقر شوند و حداقل امکانات لازم برای اقامت آنان فراهم شود. ازجمله ارائه چادر به هر خانوار چندنفره، ارائه غذای آماده و مراقبتهای درمانی سیار و غیرثابت. در این شرایط، اقدامات آمادهسازی محیط یا وجود نداشته یا محدود به پایهایترین نیازها و در رأس آنها، تأمین دسترسیهای اضطراری است. شکل 9 :اسکان اضطراری و اولیه در مرحله بعد و در صورت کاهش نسبی شدت بحران، امکان خدماترسانی بیشتری فراهم خواهد شد. در این شرایط تمرکز خدماترسانی بر بهبود سرپناهها، ارائه خدمات غذایی-درمانی منظمتر و انجام اقدامات بهسازی محیط در سطح بالاتر مانند بهبود سرویسهای بهداشتی، ایجاد درجهبندی در مسیرهای دسترسی، انتظام بیشتر به امور پناهندگان و تأمین سطح بالاتری از امنیت در منطقه خواهد بود. در چنین شرایطی اسکان بیشتر جمعیت برای مدت چندماه و گاه بیشتر پیشبینی میشود. شکل 10 :اسکان موقت راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 23 در شرایط جنگی، اسکان جمعیت در بسیاری از موارد متفاوت از وضعیت رویداد بلایای طبیعی است. اسکان جمعیت در شرایط جنگی ممکن است بهصورت کوتاهمدت و سیار موردنیاز باشد. بهنحوی که با جابهجایی جبهههای نبرد به سمت مراکز اسکان موقت، جابهجایی مجدد جمعیت به مناطق درون سرزمینی بهمنظور حفظ حداقل فاصله لازم از دامنه برد سلاحهای متعارف نیروهای مهاجم ضرورت یابد. در این صورت تمهیدات و خدمات موردنیاز برای اسکان بسیار موقت جمعیت عبارتند از: کانتینرها و کانکسهای قابلحمل با وسایل نقلیه، چادر و هرگونه سرپناه موقت و قابلحمل. مؤلفههای اصلی اسکان جمعیت مؤلفههای اصلی اسکان جمعیت عبارتند از: مکانیابی محل استقرار، آمادهسازی تأسیسات زیربنایی، استقرار تجهیزات، تأسیسات و امکانات سکونت موقت و مکاندهی صدمهدیدگان و بازماندگان، مشخص کردن نوع ساختمان و تأمین فضای مناسب برای اسکان افراد، تدارک مسیرهای تخلیه، تدارک سیستم هشدار و اطلاعرسانی، برنامهریزی برای انتقال، بازگشت و پشتیبانی. موارد بنیادین در اسکان موقت رفع نیازهای ضروری و مراقبت از افراد، ضمن حفظ کرامت انسانی جزء اصول اساسی عملیات بشردوستانه است؛ بنابراین موارد اساسی زیر باید در اسکان موقت موردتوجه قرار گیرند: 1 .ویژگیهای بومی، فرهنگی و مذهبی افراد؛ 2 .تدوین برنامه اسکانموقت قبل از وقوع بحران؛ 3 .تأمین نیازهای حیاتی (آب، غذا و غیره)؛ 4 .جلوگیری از آسیبهای روانی، تبعیض، حفظ حرمت و شأن خانواده و افراد. عوامل مؤثر در مکانیابی و طراحی مناطق اسکان جمعیت (موقت) 1 .شرایط جغرافیایی؛ 2 .شرایط اقلیمی (نه جوی)؛ 3 .صنعتی/کشاورزی بودن یا نبودن منطقه؛ 4 .مدت استفاده از اسکان موقت؛ 5 .فرهنگ بومی و محلی. لازم به یادآوری است که اسکان موقت پناهندگان جنگ با اسکان موقت آسیبدیدگان زلزله کاملاً با هم متفاوت است. این تفاوت به دلیل محدودیتهای زیاد زمان، بودجه، نیروها و منابع لازم برای ایجاد مراکز اسکان موقت است. بهعنواننمونه در اسکان موقت جمعیت 40 هزارنفری شهرستان بم میلیاردها (تومان) هزینه شد؛ اما در زمان جنگ نه از نظر بودجه و نه از نظر تعداد افراد هرگز چنین امکانی وجود ندارد. ازاینرو باید به فکر چاره دیگری بود. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 24 بهطورکلی در زمان وقوع حملههای نظامی به شهرها اگر حمله از نوع هوایی- موشکی باشد، دو راه برای نجات مردم وجود دارد، یکی بهرهگیری از فضاهای امن زیرزمینی است و دیگری، خروج از شهر. در زمان حملههای زمینی اما تنها راهحل موجود، ترک شهر توسط مردم عادی است. در چنین شرایطی یا افراد باید از قبل مکانی را در شهری امنتر برای خود فراهم کردهباشند یا دولتها محلهایی را برای اسکان مردم پیشبینی کردهباشند. چنین مسئلهای تنها با این پیشفرض منطقی است که در جنگهای کلاسیک نسل جدید، مردم عادی جزء اهداف مستقیم حملههای هوایی- موشکی نباشند؛ اما در زمان حملههای زمینی با توجه به اینکه اگر شهری در معرض تصرف باشد، محیط پیرامون آن نیز محل امنی نیست، بنابراین پیشبینی محل اسکان برای مردم آن شهر، منطقی به نظر نمیرسد. مگر آنکه فضایی برای مردم سایر شهرها که در معرض تهاجمند پیشبینی شود؛ بنابراین میتوان گفت که فضای اسکان موقتی که پیرامون شهرها جانمایی میشود، در زمان خطرهای طبیعی چون زلزله، حملههای هوایی- موشکی به شهرها، باید جوابگوی نیازهای مردم همان شهر بوده ولی در زمان حملههای زمینی پوششدهنده اسکان مهاجران سایر شهرها باشد؛ بنابراین این فضا باید طوری در نظر گرفته شود که هم در برابر خطرهای طبیعی و هم در برابر حملههای هوایی-موشکی حداقل شرایط لازم را داشته باشد. این شرایط عبارتند از: 1 .بهرهگیری از عوارض زمین و توپوگرافی محیط اطراف فضا برای کاهش اثرات حملههای هوایی به شهرها مانند موج انفجار، حریق و غیره؛ 2 .نزدیکی مکان به مسیرهای خروجی اصلی شهر بهگونهای که دسترسی و ایجاد راه به آن مکان با چالش خاصی مواجه نباشد؛ 3 .حتیالمقدور تعداد بیشتری فضا بهصورت پراکنده لحاظ شوند تا فضاهای متمرکز؛ 4 .مکانهای اسکان موقت، حریمهای نقاط کلیدی و مراکز خطرزای برونشهری را رعایت نمایند؛ 5 .امکان ایجاد فضای امن موقت یا جانپناه در این مکانها در نظر گرفته شود. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران شهری: 1 -شناسایی نواحی مناسب برای استقرار موقت جمعیت در حریم محدوده شهر و نشان دادن آنها روی نقشه پیشنهادی. 2 -پیشنهاد ضابطه بهمنظور تجهیز این اماکن برای استقرار موقت جمعیت. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 .حسینی، سید بهشید (1392 (تخلیه و اسکان اضطراری در پدافندغیرعامل (مبانی و تجارب)، انتشارات دانشگاه صنعتی مالکاشتر، تهران. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 25 موضوع: زمینشناسی. بند شماره 8 برای استقرار مراکز کلیدی شهر، شاخصهای زمینشناسی (جنس، 1 8 -در انتخاب عرصههای ایمن نفوذپذیری، تکتونیک، رانش، فرونشست و...) در نظر گرفته شود. کلمات و اصطلاحات کلیدی: نفوذپذیری: توانایی عبور آب در یک محیط با عنوان نفوذپذیری شناخته میشود. نفوذپذیری نباید با تخلخل اشتباه شود؛ یعنی هر زمین با تخلخل بالا دارای نفوذپذیری نیست. تکتونیک: علم مطالعه حرکت ورقههای پوسته زمین. لغزش (رانش) : حرکت توده سنگ و خاک دامنه در اثر نیروی ثقل. فرونشست: نشست بخشی از زمین در هر منطقه. تشریح: در برخی از پدیدهها همچون لغزش، فرونشست و غیره، علاوه بر علل طبیعی شکلدهنده آنها، عامل انفجار و امواج آن نیز به میزان زیادی توانایی تشدید این پدیدهها را دارد؛ بنابراین توجه به آنها میتواند پایداری محیطهای شهری و مراکز کلیدی موردنظر را در شرایط بروز تهدیدها افزایش دهد. ازاینرو بیان موارد ذیل ضروری است: جنس: سطح زمین میتواند آذرین، دگرگون یا رسوبی باشد. اغلب جنس سطح دشتها از نوع رسوبی است. جنس زمین میتواند در چگونگی ساختوساز و مکانیابی به گونههای مختلف اثرگذار باشد. برخی زمینها برای جذب آبهای سطحی، نفوذپذیری بیشتری دارند؛ بنابراین احتمال وقوع سیلاب در آنها کمتر وجود دارد و برخی زمینها در برابر امواج زلزله مقاومت بیشتری دارند. برای نمونه شهر زاهدان روی سنگهای گرانت بنا شده که شرایط خاصی را برای شهر ایجاد کردهاند. از طرفی نفوذناپذیری این سنگها باعث بروز سیلاب در هنگام بارندگی شده و از طرف دیگر با فقر منابع آب زیرزمینی همراه است؛ بنابراین یکی از مزایای اینگونه زمینها شرایط مناسب برای ایجاد سازههای زیرزمینی است. همچنین شهر همدان دارای سنگبستر دگرگونی است. این نوع سنگ نیز بهنوعی شرایط سنگهای آذرین را دارند. بهطورکلی جنس سنگبستر بیشتر شهرهای کشور رسوبی هستند. این نوع خاکها بسته به مواد شکلدهنده آنها شرایط مختلفی دارند. - عرصههایی که به لحاظ محیط طبیعی کمترین خطرات (مانند سیل، زلزله، رانش زمین، نشست زمین و ...) را دارا باشند. 1 راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 26 در این نوع خاکها ایجاد سازههای زیر یا روسطحی نیازمند بهکارگیری روشهای مختلف مقاومسازی سازههاست. نفوذپذیری: میزان نفوذپذیری سنگها، در ارتباط مستقیم با شکل و اندازه کانیهای تشکیلدهنده آنها است. هرچه کانیها درشتتر و بیشکلتر باشند، میزان نفوذپذیری آنها بیشتر میشود (محمودی، 1374 .( زمینهای ماسهای از نفوذپذیری بیشتری برخوردارند. در مقیاسهای کوچک مانند یک ساختمان شاخص نفوذپذیری اثر چندانی ندارد، اما برای مکانیابی پروژههایی با مقیاس بزرگتر مانند شهرک مسکونی یا صنعتی، این شاخص اهمیت بالایی دارد. درواقع پروژههایی با مقیاس بالا رژیم آبهای زیرزمینی را دچار تغییر نموده و این تغییر میتواند باعث بروز مشکلات ثانویه شود؛ بنابراین در مراحل اولیه مکانیابی هر پروژه (کوچک و بزرگمقیاس) نظارت یک زمینشناس به لحاظ نفوذپذیری و وضعیت آبهای زیرزمینی الزامی است؛ بنابراین زمینهای نفوذپذیر به دلیل تغذیه مناسب سفرههای آب زیرزمینی، مناسب برای ایجاد پروژههای بزرگمقیاس نیستند. شرایط تکتونیک: با توجه به تعریف، تکتونیک علم مطالعه حرکت ورقههای پوسته زمین است. از نظر علمی، هر چه به نواحی مرکزی صفحههای زمین نزدیک شویم، فعالیت تکتونیکی کاهش مییابد. در ایران نیز این مصداق وجود دارد. در بخشهای حاشیهای فعالیتها وجود دارد و هر چه بهسوی مرکز کشور حرکت کنیم، این حرکات کاهش پیدا میکند. نمونه این حرکات و فعالیتها نیز گسلهای فعال در بخشهای مختلف کشور است که هرساله زلزلههای کوچک و بزرگی را ایجاد مینماید. در یک نگاه کلی، مکان استقرار مراکز کلیدی باید در جایی انتخاب شود که کمترین فعالیت تکتونیکی وجود دارد. فعالیتهای تکتونیکی به دو شکل گسل و چینخوردگی قابلتقسیم است. پس در مکانیابی مراکز کلیدی توجه به گسلها و چینخوردگیهای فعال ضرورت دارد. قابلتوجه است که هماکنون برای کاهش آسیبپذیری سازهها در برابر زلزله از آییننامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله (استاندارد 2800 (استفاده میشود. در این مورد برای مکانیابی مراکز کلیدی شهر، نیاز به نظارت کارشناسان زلزله (متخصص عمران- زلزله، زمینشناسی مهندسی) است. پدیده فرونشست زمین شامل فروریزش یا نشست رو به پایین سطح زمین است که میتواند اندکی جابهجایی افقی داشته باشد و این حرکت از نظر شدت، وسعت و میزان مناطق درگیر محدود نیست. فرونشست زمین ممکن است بهطورکلی به دلایل عمدهای همچون انحلال تشکیلات زیرسطحی، تراکم رسوبات در اثر استخراج سیالات و ذخایر زیرزمینی، بارگذاری، زهکشی یا ارتعاش، تراکم هیدرولیکی، فرسایش مکانیکی زیرسطحی، جریان جانبی، ناپایداری خاک در سطوح شیبدار، انقباض خاک رسی، ذوب یخ لایههای منجمد در اعماق راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 27 زمین و فرونشینی زمین ساختی ناشی شود. فرونشست زمین میتواند بهوسیله فعالیتهای طبیعی در ناحیه مانند فعالیتهای آتشفشانی، زمینلرزه یا زمینلغزش تسریع شود (توجه به بند 6-2-3 استاندارد 2800.( لغزش زمین بیشتر در زمینهای منفصل (دانهدانه) رخ میدهد و وجود آب در پیدایش آن الزامی است و چنانچه سنگها از طبقات سخت و سست تشکیل شده باشد، نفوذ آب در لایه سست، حجم عظیمی از سنگهای سخت و یکپارچه فوقانی آنها را جابهجا میکند. در سری سنگهای رسوبی گاهی سطح لغزش بر چینهبندی موازی با شیب دامنه منطبق است، چنین پدیدهای را لغزشهای صفحهای مینامند. لغزشهای وسیع بهطورکلی مخصوص دامنههای پرشیب کوهستانهای مرتفع است (محمودی، 1374 .(نقشه خطر لغزش با مجموعهای از عوامل با بازنمایی زیاد محلی مانند خطوارهها، عوامل طبیعی (سنگشناسی و شیب)، عوامل مصنوعی (جادهها و دیگر سازههای عمرانی)، عوامل محرک (زمینلرزه، بارش و...) مشخص میشود. (توجه به بند 6-2-2 استاندارد 2800.( خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران شهری: 1 -بهکارگیری بند در مکانیابی مراکز کلیدی موردنیاز در طرح پیشنهادی. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 .درویشزاده، علی (1370 (زمینشناسی ایران، انتشارت دانشامروز، تهران. 2 .رجایی، عبدالحمید (1382 (کاربرد ژئومورفولوژی در آمایش سرزمین، انتشارات قومس، تهران. 3 .محمودی، فرجاالله (1374 (ژئومورفولوژی دینامیک، انتشارات پیام نور. 4 .مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی (1393 (آییننامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله (استاندارد 2800.( 5 .میراثی، سهراب، حسین رهنما، سیدمحمد بینش، مسعود الیاسی (1390 (بررسی ژئوتکنیکی فرونشست زمین در اثر برداشت آبهای زیرزمینی و توسعه بیرویه، اولین کنفرانس ملی عمران و توسعه، ایران. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 28 موضوع: منابع آب. بند شماره 9 9 -اصل پراکندگی در توزیع خدمات مربوط به تأمین آب درون شهر در نظر گرفته شود. تشریح: در شکل زیر، تأسیسات عمدة مرتبط با سامانههای آبرسانی شهری مشاهده میشود. اقلام برشمرده شده، ازجمله داراییهای کلیدی سامانه آبرسانی به شمار میروند. بنابراین باید الزامات این بند که تأکید بر رعایت اصل پراکندگی در داراییهای گفتهشده است را رعایت نمود. شکل 11 :داراییهای کلیدی سیستم آبرسانی در ادامه به تشریح هر یک از این داراییها با رویکرد پراکندهسازی پرداخته شده است. از میان داراییهای کلیدی بالا، مسیریابی خطوط انتقال آب خام و آب تصفیهشده، خارج از حوزه طرحهای توسعه و عمران است. پس از توضیح آنها صرفنظر شده است. منابع آبخام: رعایت اصل پراکندگی در خصوص منابع آبخام در ایران امری چالشی است زیرا ایران در زمره کشورهای نیمهخشک است که اکثر مناطق آن دارای منابع آبی محدود و یکتا هستند. بنابراین، رعایت اصل پراکندگی در این زمینه در اکثر مواقع ممکن نیست ولی باید در انجام طرح به این موضوع پرداخته شود و چنانچه مقدور باشد، موردتوجه قرار گیرد. چنانچه آبخام از چاه برداشت شود، اگر امکان بهرهبرداری از آبخوان، با حفر چاههای پراکنده میسر باشد، این کار باید صورت پذیرد تا اصل پراکندگی رعایت شده باشد. در هر صورت، چنانچه در تأمین منابع آبخام، این اصل رعایت نشود، باید دلایل قانعکنندهای همراه با تمهیدات جبرانی در سایر تأسیسات آبرسانی وجود داشته باشد. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 29 مخازن آبخام و تصفیهشده: این مخازن یکی دیگر از داراییهای کلیدی سامانههای آبرسانی است که اتفاقاً به دلایل متعدد، ازجمله آسیبپذیری زیاد، قابلیت شناسایی و تشخیص این منابع برای دشمن، ازجمله اهداف جذاب هستند. آسیب دیدن منابع آب خام میتواند بسیار فاجعهبار باشد و تبعات آن از مسمومیت در نتیجه آلودهسازی آب به عوامل شیمیایی، بیولوژیک و رادیواکتیو تا اختلال موقت یا دائم در آبرسانی را در برمیگیرد. ازاینرو، پراکندهسازی مخازن آبخام یکی از راهبردهای اساسی است. لازم به توضیح است که رعایت اصل پراکندهسازی نباید عملکرد را دچار چالش نماید. به طور نمونه در مکانیابی و جانمایی مخازن آب از انتقال آن بهصورت ثقلی بهرهبرداری میشود؛ بنابراین این مخازن نباید طوری پراکندهسازی شود که استفاده از نیروی ثقل مقدور نباشد. ایستگاههای پمپاژ: رعایت اصل پراکندهسازی در ایستگاههای پمپاژ باید طوری انجام شود که از نظر موقعیت مکانی، فاصله مناسبی بین این ایستگاهها وجود داشته باشد تا بهطور یکجا مورد اصابت و تخریب قرار نگیرد. شکل 12 :نمایی از یک ایستگاه پمپاژ آب تصفیهخانه: اکثر تصفیهخانهها بهصورت مدولار طراحی و اجرا میشوند یعنی بهطور همزمان و موازی دارای قسمتهای مشابه هستند. چنانچه این مدولار سازی به مقدار زیادی صورت گیرد، با یک تصفیهخانه مواجه میشویم که درواقع از ادغام چندین تصفیهخانه تشکیل شده و تمامی شهر یا بخش بزرگی از آن را تغذیه مینماید. در صورت آسیب دیدن این نوع تصفیهخانه، تمامی یا قسمت اعظمی از شهر دچار قطع آب میشود که بسته به نوع آسیب و شدت آن، میتواند قطع سرویسدهی موقت و حتی دائم را در بر داشته باشد؛ بنابراین رعایت اصل پراکندگی در تصفیهخانههای آب بهمنظور کاهش و تخفیف اثرات وقوع تهدید، ضروری است. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 30 جدول 3 :داراییهای کلیدی منابع آب و اصول پراکنده سازی دارایی کلیدی اصول پراکندهسازی مصادیق 1 منابع آبخام با توجه به محدودیتهای منابع آب خام در کشور، در صورت امکان پراکندگی صورت گیرد. ایجاد فاصله حداکثری در حفر چاه از یک آبخوان مشترک 2 مخازن آبخام و تصفیهشده عدم جانمایی مخازن بهصورت متمرکز در یک نقطه از شهر (در صورت تعدد مخازن، حداکثر فاصله ممکن میان آنها تأمین شود). پیشنهاد تغییر وضع موجود در طرحهای توسعه و عمران شهری در صورت وجود مخازن متمرکز 3 ایستگاههای پمپاژ عدم جانمایی ایستگاههای پمپاژ بهصورت متمرکز در یک نقطه از شهر (در صورت تعدد ایستگاهها، حداکثر فاصله ممکن میان آنها تأمین شود). پیشنهاد تغییر وضع موجود در طرحهای توسعه و عمران شهری در صورت وجود ایستگاههای پمپاژ متمرکز 4 تصفیهخانه با توجه نقش کلیدی تصفیهخانهها در شبکه آب، در صورت نیاز به توسعه تصفیهخانه شهرها، عرصههای جدید باید با حداکثر فاصله منطقی از تصفیهخانه موجود باشد. - خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -تطبیق تأسیسات آبرسانی وضع موجود با بند. 2 -ارائه راهکار بهمنظور اصلاح وضعیت موجود و متناسب با مقیاس طرح. 3 -رعایت بند در مکانیابی کاربری تأسیسات شهری در نقشه کاربری پیشنهادی. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 .معصوم بیگی، حسین و بهمن رماوندی (1393 (امنیت تأسیسات آبرسانی از منبع تا مصرف، دانشگاه علوم پزشکی بقیه ا... (عج). راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 31 موضوع: منابع آب بند شماره 10 10 -منابع تأمین آب متنوع با توجه به پتانسیلهای موجود درون و پیرامون شهر شناسایی گردد. تشریح: تنوع تأمین منابع آب، یکی از اقدامات پدافند غیرعاملی است که برای جایگزینی منابع در مواقع لزوم کاربرد دارد. ازآنجاکه انسان و بهخصوص جوامع شهری، وابستگی شدیدی به آب دارند، اختلال در تأمین آب میتواند یکی از راهبردهای اساسی دشمن باشد. به دلیل آنکه یکی از مهمترین بخشهای سامانه آبرسانی، منابع آب هستند، بنابراین بهترین شیوه در تأمین نیازمندیهای آبی، تأمین متنوع منابع آبی است که در مواقع لزوم مدیریت مؤثر در استفاده از آن میسر باشد. در کشور کمآبی مانند ایران، این منابع آنقدر باارزش و بااهمیت هستند که باید در داخل شهر و نیز پیرامون آن، شناسایی شوند. بعلاوه، در مواقع وقوع بحران، بسته به نیاز و مقدورات، استحصال آب در داخل شهر یا محدوده پیرامونی آن، صورت خواهد گرفت. منابع آبی زیرزمینی نیازمند پمپاژ بوده ولیکن اغلب محفوظتر و کنترلشدهتر هستند. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -با توجه به اینکه مشاوران وضعیت طبیعی شهر و حریم آنها را بررسی مینمایند، لازم است منابع موجود در محدوده و حریم شهر که تأمین آب در مواقع بحرانی را امکانپذیر مینماید، شناسایی و در نقشههای طرح ارائه شود. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 -معصوم بیگی، حسین و بهمن رماوندی (1393 (امنیت تأسیسات آبرسانی از منبع تا مصرف، دانشگاه علوم پزشکی بقیه ا... (عج). راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 32 موضوع: محیط زیست بند شماره 11 11 -به جهت وزش باد در استقرار مراکز خطرساز بهعنوان عامل تشدیدکنندهی پیامدهای ناشی از رخداد تهدیدها در تأسیسات توجه شود. تشریح. باد یکی از مهمترین عناصر جوی است که دارای تأثیر و نقش بهسزایی در تعیین مکان مناسب فعالیتها است. اثرات باد هم مانند سایر عناصر جوی بهصورت مثبت و منفی متجلی میشود. مهمترین عاملی که در بخش باد لازم است بررسی شود، جهت باد غالب در محدوده موردنظر است. پس از جهت باد، سرعت آن نیز در تعیین محدوده پراکنش هوا مؤثر است. همچنین با کمک این دو عامل میتوان وسعت و نحوه پراکنش دود و آلایندهها را در محیط برآورد نمود. باد ازجمله مسائل بااهمیت در مکانیابی به لحاظ پدافند محسوب میشود. این معیار ازآنجهت حائز اهمیت است که میتواند آلودگیهای ناشی از انفجار و دود ناشی از آتشسوزی احتمالی را به اطراف جابهجا کند. همچنین باد میتواند آلودگی ناشی از کارخانهها را به درون مراکز جمعیتی منتقل نماید؛ بنابراین در طرح توسعه و عمران برای تعیین پهنه کاربریهای خطرزا که پتانسیل انتشار آلودگی دارند، بررسی جهت باد غالب دارای اهمیت است. شکل زیر وضعیت مناسب و نامناسب مکانیابی مراکز خطرزا و مستعد تولید آلایندگی را نسبت به باد غالب نشان میدهد. بر اساس این شکل مکان استقرار مراکز خطرزای شهری و غیرشهری باید طوری انتخاب شود که با جریان هوا، آلودگیهای تولیدشده به درون مراکز جمعیتی منتقل نشود. از طرف دیگر باد میتواند باعث گسترش آتشسوزیها و شدت بخشیدن به شعلههای آتش شود که این مسئله نیز در مکانیابی مراکز خطرزا نسبت به مراکز جمعیتی لحاظ شود. شکل 13 :الف) مکانیابی نامناسب مراکز خطرزا نسبت به باد غالب ب) مکانیابی صحیح مراکز خطرزا نسبت به باد غالب. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 33 خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -رعایت بند در مکانیابی مراکز خطرساز. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 -چوپانی، محمدحسین (1388 (آلایندههای زیستمحیطی و حفاظت از محیط زیست، انتشارات آموزش و تجهیز نیروی انسانی شرکت ملی گاز ایران. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 34 موضوع: محیط زیست بند شماره 12 12 -توسعه آتی شهر نباید در حریم آبهای سطحی و روی آبخوانهای شهر پیشنهاد شود. تعاریف: آبخوان: به سفرههای آب زیرزمینی آبخوان میگویند. آبخوان آزاد: در این نوع آبخوان، یک لایه نفوذپذیر (حاوی آب) روی یک لایه نفوذناپذیر قرار میگیرد. آبخوان تحتفشار: در این نوع آبخوان اغلب یک لایه نفوذپذیر (حاوی آب) بین دو لایه نفوذناپذیر قرار دارد. این نوع آبخوان بیشتر در مناطق شیبدار و دامنهها شکل میگیرد. تشریح: آب یکی از نیازهای مهم در دنیا به شمار میرود. همه فعالیتهای انسان از قبیل کشاورزی، صنعتی، بهداشت و ... بستگی مستقیم به منابع آب سالم و در دسترس دارد. منابع آب به صورتهای مختلف ازجمله سطحی و زیرزمینی قابل بهرهبرداری هستند. امروزه با افزایش جمعیت و گسترش شهرها، افزایش روزافزون تقاضای آب برای مصارف مختلف کشاورزی، صنعتی و شهری پدید آمده است. گسترش شهرها و توسعه فیزیکی آنها یکی از مسائل مهم در بحث منابع آب است. گسترش و بارگذاری کاربریهای شهری میتواند اثرات مختلفی همچون آلوده شدن منابع آب سطحی، زیرزمینی یا تغییر در رژیم آبهای زیرزمینی را به همراه داشته باشد. در این زمینه، وزارت نیرو، قوانین و آییننامههایی دارد که مشاور باید به آنها توجه نماید. ازجمله این موارد عبارتند از: x قانون حفظ و حراست از منابع آب زیرزمینی، مصوب 1/3/1345؛ x قانون توزیع عادلانه آب، مصوب سال 1361؛ x آییننامه حریم مخازن، تأسیسات آبی، کانالهای عمومی آبرسانی، آبیاری و زهکشی مصوب سال 1379؛ x آییننامه جلوگیری از آلودگی آب، مصوب سال 1373. با توجه به توضیحات بالا، در طرحهای آتی برای توسعه شهرها، نیاز است ابتدا منابع آب ازجمله رودخانهها، مسیلها، چشمهها، قنات و چاه، سفرههای آب زیرزمینی، دریاچه، مردابها و برکهها، کانالهای انتقال آب، زهکشها و ... بهصورت کامل بررسی و تحلیل شود. در مرحله بعد بهمنظور حفظ و حراست از این منابع، جهات توسعه شهر در طرح پیشنهادی نباید منطبق حریم آنها باشد. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 35 شکل 14 :گسترش نواحی مسکونی شهر به سمت سد و منابع آب سطحی خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -شناسایی آبهای سطحی و آبخوانهای موجود در پیرامون شهر و توجه به آنها در نقشه محدودیت توسعه. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 36 موضوع: کالبدی بند شماره 13 13 -در برنامهریزی کاربری زمین با رویکرد چند عملکردی بودن فضا، سهولت دسترسی و تعدد گزینههای آن (مانند دسترسی به پایانههای حملونقل، مترو، شبکه معابر شریانی) برای کاربریهای چندمنظوره رعایت شود. کلمات و اصطلاحات کلیدی: کاربریهای چندمنظوره: منظور از کاربریهای چندمنظوره در طرح حاضر، کاربریهایی است که در زمان صلح، بهرهبرداری عادی از آن صورت میپذیرد و در زمان جنگ، عملکرد دیگری که غالباً برای کاهش آسیبپذیری و تسهیل مدیریت بحران است از آن انتظار میرود. پناهگاه: به مجموعه بستهای اطلاق میشود که حفاظت قابل قبولی را برای ساکنان یا تجهیزات داخلی خود در مقابل عملکرد سلاحهای مختلف جنگی فراهم آورد. این فضا ملزومات خاص خود را دارد؛ بنابراین ملاحظات معماری، سازهای و تأسیساتی خاص خود را میطلبد. تشریح: در جنگهای کلاسیک نسل جدید، حملات هوایی- موشکی به شهرها، جزء لاینفک سناریوهای تهاجم هستند. هرچند در این جنگها توده مردم بهعنوان هدف مستقیم نیستند، لیکن پیامدهای این حملهها مانند موج انفجار و ترکش به شهروندان نیز وارد میشود. یکی از راهکارهایی که برای کاهش آسیبپذیری مردم وجود دارد، برنامهریزی و احداث فضاهای امن چندمنظوره با کاربری پناهگاهی در شهرهاست. حداقل ویژگی که چنین فضاهایی باید داشته باشند، امنیت در برابر موج انفجار است که با زیرزمینی بودن فضا میسر میشود. پس کاربریهایی مانند ایستگاههای مترو، تونلهای شهری و پارکینگهای طبقاتی زیرزمینی حداقل شرط لازم برای تبدیلشدن به پناهگاه را دارند. کاربریهای دیگری مانند مدارس، مساجد، فروشگاهها و مراکز تجاری بزرگ این قابلیت را دارند که با اختصاص فضای زیرزمینی برای آنها، از کاربری پناهگاهی آنها در زمان بروز تهدید و بحران استفاده نمود؛ بنابراین در وضع موجود شهرها مشاوران باید چنین کاربریهایی را شناسایی نموده و این فضاها را برای بررسی امکان تبدیل به فضای با کاربری ثانویه معرفی نمایند. اما در توسعه آتی شهرها، نکته حائز اهمیت آن است که چه فضاهایی در اولویت اختصاص کاربری چندمنظوره پناهگاهی هستند. پاسخ آن است که در شرایط ایدهآل اقتصادی، اختصاص کاربری چندمنظوره برای همه محلهها و مناطق توصیه میشود، ولی چنین شرایطی غالباً دور از دسترس است. پس باید مکانهایی را که بیشترین نیاز را به فضاهای پناهگاهی دارند، شناسایی نمود. مکانهایی از شهر بیشترین نیاز را به کاربری چندمنظوره دارند که بیشتر در معرض خطر هستند و این مکانها جایی نیست جز در نزدیکی مراکز کلیدی و مراکز خطرزای شهری؛ زیرا این مراکز بیشتر در معرض حملهها هستند و افرادی که پیرامون چنین مراکزی راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 37 هستند، بیشتر در معرض خطر قرار دارند. بهمنظور در امان بودن فضای امن چندمنظوره از پیامدهای انفجار، حدفاصل بهینه شعاعی برای مکانیابی چنین فضایی پیرامون مراکز کلیدی از فاصله 150 متری تا 370 متری است. برای مرکز خطرزای درونشهری بسته به ماهیت مرکز، چنین فاصلهای باید با استفاده از نرمافزارهای تخصصی مانند ABAQUS و ALOHA محاسبه شود. اما آنچه بند حاضر بدان اشاره میکند، ناظر بر مسئله مهم دسترسی مطلوب به این فضاهاست. بهعبارت دیگر، دسترسیهای متعددی (حداقل دو دسترسی از جهات مختلف) برای رسیدن مردم به این کاربریها در نظر گرفته شود. همچنین امکان دسترسی به این مراکز از طریق سامانههای حملونقل عمومی مانند ایستگاههای مترو و اتوبوسهای درونشهری به شکل مطلوبی فراهم باشد. همچنین این دسترسیها باید حائز شرایطی باشند که به هنگام هجوم دفعی افراد از ظرفیت کافی برای انتقال افراد به فضا برخوردار باشند. ازاینرو عرض پیشنهادی برای معابر منتهی به فضای چندمنظوره پناهگاهی حداقل 24 متر توصیه میشود. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -ارائه نقشه پراکندگی کاربریهای چند عملکردی و دسترسیهای مربوطه. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 -هاشمی فشارکی، سید جواد، قراباغی، محسن (1390 (مبانی طراحی و ساخت فضاهای امن پناهگاهی، انتشارات نخبهسازان. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 38 موضوع: کالبدی بند شماره 14 14 -دسترسیهای مناسب به مراکز تأمین ایمنی و امدادرسانی موجود مانند درمانگاهها و بیمارستانها، ایستگاههای آتشنشانی، پناهگاهها، فضاهای باز بزرگ عمومی، در تمامی پهنههای شهری پیشبینی شود. تشریح: یکی از پیشبینیهای لازم و ضروری برای سرویسدهی به مردم در زمان بحران، دسترسی سریع به مراکز تأمین ایمنی و امدادرسانی موجود، با فاصله و زمان دسترسی مناسب است؛ بنابراین باید این مراکز در تمامی شهر بر اساس سه فاکتور ظرفیت سرویسدهی، فاصله دسترسی و زمان دسترسی ایجاد شود. • دسترسی به بیمارستانها و مراکز درمانی؛ • دسترسی به ایستگاههای آتشنشانی؛ • دسترسی به پناهگاهها؛ • دسترسی به پایگاههای پشتیبانی و مدیریت بحران؛ • دسترسی به فضاهای باز بزرگ عمومی بهمنظور استقرار موقت. ویژگیهای دسترسیهای مناسب دسترسی به مراکز درمانی x دسترسیهای اصلی مراکز درمانی نباید در بافتهای فرسوده یا خیابانهای باریک یکطرفه قرار داشته باشند. همچنین امکان تفکیک مسیر منتهی به بیمارستان برای آمبولانس از مسیر خودروهای معمولی و امکان تخلیه سریع بیماران و بازگشت دوباره فراهم باشد. گذر مجاور ضلع اصلی زمین (ورودی اصلی و اورژانس)، حداقل 24 متر عرض داشته باشد. گذر بر فرعی زمین (ورودی تدارکات و پشتیبانی، پارکینگ کارکنان و غیره)، حداقل 15 متر عرض داشته باشد. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 39 x امکان دسترسی از حداقل دو جهت مختلف (شمال، جنوب، شرق و غرب) فراهم باشد. البته ممکن است در شرایط عادی تنها از یکجهت رفتوآمد انجام شود. در این راستا مشاوران میبایست وضعیت فعلی بیمارستانها و مراکز درمانی موجود را شناسایی و تحلیل نموده و راهکارهای بهبوددهنده را ارائه نمایند. همچنین در جانمایی کاربریهای درمانی جدید نیز باید به موارد گفتهشده توجه لازم را داشته باشند. دسترسی به پناهگاهها شرایط دسترسی به پناهگاهها در بند قبل گفته شد. دسترسی مناسب به ایستگاههای آتشنشانی نزدیکی به ایستگاههای آتشنشانی میتواند پیامد خسارتهای احتمالی ناشی از حملههای دشمن را بسیار کاهش دهد؛ بنابراین لازم است شعاع تحت پوشش ایستگاههای آتشنشانی با توجه به این موضوع طرحریزی شود. بر این اساس تعیین شعاع دسترسی به ایستگاههای آتشنشانی از اهمیت خاصی برخوردار است. لازم به یادآوری است که اغلب منابع و استانداردهای جهانی، شعاع 5 کیلومتر را برای سرویسدهی ایستگاههای آتشنشانی پیشنهاد میکنند و زمان رسیدن به مکان آتشسوزی را 3 الی 5 دقیقه در نظر گرفتهاند. همچنین، محل ایستگاه برای سهولت ورود به جریان ترافیکی در کنار یا موازی شبکه معابر شریانی اصلی (درجه 1 و 2 (به عرض 24 متر تعیین شود و در حد امکان، نبش یا مجاور چهارراهها و میدانهای کوچک که گره ترافیکی ایجاد میکند و سبب کندی حرکت میشوند؛ همچنین در خیابانهای یکطرفه یا خیابانهایی که وسایل نقلیه سنگین و کندرو از آن عبور میکنند، انتخاب نشوند. (فنی و روشن، 1396.( شکل 15 :وزندهی فازی دسترسی به ایستگاههای آتشنشانی راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 40 دسترسی مناسب به پایگاههای پشتیبانی و مدیریت بحران مدیریت جامع بحران برای بهرهگیری گسترده از کلیه عوامل مؤثر در بهینهسازی اقدامات و کاهش خسارتهای ناشی از بحرانها و مقابله هوشمندانه و برنامهمحور با آن پدید آمده است. عملیات امداد، جستجو و نجات یکی از مهمترین ارکان واکنش اضطراری است که لازم است در زمان کوتاهی بعد از آغاز و با سرعتی مناسب دنبال شود؛ بنابراین برنامهریزی برای دسترسی مناسب و بهموقع، در این خصوص نیز، ضروری است. ازاینرو علاوه بر خیابانهای منتهی به این مراکز، پیادهروهای منتهی به این مراکز نیز باید عریض باشند. در این راستا حداقل عرض پیشنهادی برای خیابانهای منتهی به مراکز محلی، 16 متر و برای مراکز منطقهای، 24 متر پیشنهاد میشود. دسترسی مناسب به فضاهای باز دسترسی به زمینهای باز میتواند در هنگام وقوع بحران مهم باشد. در هنگام وقوع حادثه میتوان شهروندان را برای جلوگیری از تلفات جانی به این فضاهای باز انتقال داد. اینگونه فضاها برای انجام عملیات امداد و درمان و نیز تجمع ایمن افراد پس از اتمام موقت یا دائم تهدید کاربرد دارد. بهمنظور دسترسی به فضاهای باز شهر، دسترسی از طریق مترو و محل فرود بالگرد باید موردتوجه قرار گیرند. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -ارائه نقشه پراکندگی مراکز تأمین ایمنی و امدادرسانی که در این بخش به آنها اشاره شد؛ 2 -ارائه نقشه دسترسی به این مراکز؛ 3 -رعایت بند مکانیابی مراکز ایمنی و امدادرسانی پیشنهادی؛ 4 -تطبیق مراکز امدادرسانی فعلی با بند و ارائه راهکار بهمنظور بهبود وضعیت موجود. منابع برای مطالعه بیشتر: 2 .هاشمی فشارکی، سید جواد، قراباغی، محسن (1390 (مبانی طراحی و ساخت فضاهای امن پناهگاهی، انتشارات نخبهسازان. 3 .ضوابط و معیارهای طراحی مراکز درمانی و بیمارستانی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، .1391 راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 41 موضوع: کالبدی بند شماره 15 15 -اراضی مناسب برای احداث و ایجاد کاربریهای بزرگمقیاس شهری در ورودیهای اصلی شهرها پیشبینی شود. کلمات و اصطلاحات کلیدی: کاربریهای بزرگمقیاس: منظور از کاربریهای بزرگمقیاس شهری کاربریهایی هستند با اراضی وسیع و تراکم جمعیتی و ساختمانی بسیار کم. تشریح: ورودی اصلی شهرها حلقه ارتباطی ورود و خروج جمعیت شهرند. در مواقعی که نیاز به تخلیه اضطراری شهر وجود داشته باشد، کاربریهای مزاحم که اغلب کوچکمقیاس هستند، حرکت جمعیت را دچار مشکل مینماید؛ بنابراین باید برای ورودیهای اصلی شهرها اراضی مناسب برای احداث و ایجاد کاربریهای بزرگمقیاس شهری پیشبینی شود. بزرگمقیاس بودن این کاربریها باعث میشود که تراکم آن در حد متناسبی باشند؛ همچنین بسیاری از این کاربریها در پدافندغیرعامل، کاربرد مؤثری دارند. کاربریهای بزرگمقیاسی همچون فضاهای سبز و باغها، برای تخلیه و اسکان اضطراری، بسیار مناسبند. کاربریهای بزرگمقیاس دیگر، همچون دانشگاهها نیز بهعنوان کاربریهای مفید و متناسب با اهداف پدافندغیرعامل محسوب میشوند. از طرفدیگر، برخی از کاربریهای بزرگمقیاس، همچون شهرکهای صنعتی، گرچه بزرگمقیاس هستند؛ لیکن ازنقطهنظر خطرآفرین بودن، باید از آن اجتناب نمود. بهعنوان نمونهای برخلاف کاربریهای بزرگمقیاس میتوان به تعمیرگاهها اشاره کرد که در بیشتر مواقع، بخش قابلتوجهی از حاشیه راهها را اشغال کرده و در زمان بحران مانعی برای خروج اضطراری از شهر به شمار میروند. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 42 شکل 16 :وجود کاربریهای بزرگمقیاس در ورودی شهر شکل 17 :وجود کاربریهای متراکم در ورودی شهر خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1-رعایت بند در طرح پیشنهادی و ارائه نقشه مربوطه. ورودی شهر. کاربریهای بزرگمقیاس. کاربریهای بزرگمقیاس. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 43 موضوع: بافت و سازمان شهری بند شماره 16 16 -در الگوی توسعه، فرمهای باز شهری موردتوجه باشد. (بهاستثنای شهرهای مرزی که باید در طراحی ترکیبی از فرمهای باز و بسته) متراکم مدنظر قرار گیرد. تشریح: شکل شهری رابطه بین یک شهر و مناطق اطراف آن را نشان داده و تأثیر اقدامات انسانی را بر محیط درون و بیرون آن به نمایش میگذارد. شهرها درجهای از ایده اولیه برای طراحی و عملکرد خود دارند و با توجه به کارکردهای مختلف، شکلهای متفاوتی به خود میگیرند. برخی شهرها بهعنوان محل ذخیره کالا، تجارت یا تمرکز صنایع عمل کرده و الگوی متمرکزتری به خود میگیرند. درحالیکه برخی دیگر، در محل تقاطع راهها یا مکانهایی که کالا در آن از یک سیستم حملونقل به سیستم دیگر انتقال مییابد، به وجود آمده و الگویی غالباً طولی در کنار جاده، ساحل، رودخانه یا دریا به خود میگیرند. عناصر مذهبی در تاریخ بشر، از عوامل مهم در نوع شکلگیری شهرها بودهاند؛ جایی که به دلیل وجود یک آرامگاه یا مکان مقدس، معابر و خیابانهای اصلی بهصورت شعاعی از مرکز بهاطراف منشعب میشوند. در گذشته در موارد متعددی، شهرها با دیوارها و برج و باروی خود، امنیت ساکنان را فراهم میآوردند و محلههای شهری بهصورت متراکم و فشرده در داخل آنها، در محدوده معین و بیشتر بهصورت طبیعی و متناسب با توپوگرافی زمین شکل میگرفتند. آگاهی از شکل فضایی شهر میتواند یکی از عوامل تأثیرگذار در میزان موفقیت برنامهریزان و دستاندرکاران شهری بوده و به بهبود محیطهای شهری کمک شایانی نماید. بهعنوان یکی از موضوعهای مهم در مطالعات شهری، شکل شهر بیانگر نحوه توزیع فضایی فعالیتهای انسانی در مناطق شهری است و عمیقاً بهوسیله مسائل مدیریتی و خصوصیات محیطی، اقتصادی، اجتماعی و دفاعی جوامع تحتتأثیر قرار میگیرد. شکل شهری نتیجهی گرد هم آمدن مفاهیم و عناصر متعددی از ساختار شهر است، عناصر این مفاهیم ممکن است مواردی مانند الگوی خیابان، اندازه و شکل بلوکها، طراحی خیابان، شکلبندی، پارکها و فضاهای عمومی و مانند این باشد. شکل شهر به دلیل آثار مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی و دفاعی، میتواند یک شهر را بهسوی پایداری یا ناپایداری پیش ببرد. شکلهای باز شهری در تخلیه و اسکان اضطراری نقش اساسی دارند، بنابراین در توسعه شهر، الگوی مبتنی بر شکلهای باز، باید در نظر گرفته شود. البته در شهرهای مرزی، استفاده از الگوی شکل باز، برای تسهیل دسترسی دشمن، توصیه نمیشود؛ بلکه ترکیبی از شکلهای بسته و باز مدنظر قرار میگیرد. بهطوریکه برای فعالیتهای خودی، شکلهای باز در نظر گرفته میشود و برای ممانعت از تحرک دشمن، از شکلهای متراکم و بسته، استفاده میشود. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 44 1 -رعایت بند در طرح موضوع: بافت و سازمان شهری بند شماره 17 17 -در بافتهای نفوذناپذیر و غیرمنظم، برنامهریزی جهت اختصاص مسیرهای ویژهای در بیرون از بافت جهت امدادرسانی سریع در نظر گرفته شود. تشریح: بافت1 هر شهر کمیتی پویا و در حال تغییر است که وضع کالبدی شهر و چگونگی شکلگیری آن را در طول زمان نمایان میسازد. بافت هر شهر، دانهبندی فضای کالبدی شهر یعنی فضاهای پر و خالی و مقدار آنها را نسبت به یکدیگر و چگونگی رابطه و حد نزدیکی بین آنها را مشخص میکند، شبکه ارتباطات، نحوه دسترسی و خصوصیات کلی راهها و کوچهها را آشکار مینماید و با آن میتوان راههای اصلی و فرعی را تشخیص داد. بهعبارتدیگر، بافت شهر به هم تنیده شدن، نحوه استقرار ساختمانها و ترکیب آنها با یکدیگر در ارتباط با شبکه راهها بر اساس شرایط محیطی است. از منظر پدافندغیرعامل، هر یک از بافتها دارای مزایا و معایبی هستند که باید به آن توجه نموده و با توجه به این خصوصیات، برنامهریزیهای لازم را به عمل آورد. بهعنواننمونه، در بافتهای نفوذناپذیر و متراکم، امکان انجام عملیات امداد و نجات از داخل بافت وجود ندارد؛ بنابراین در بافتهای نفوذناپذیر و غیرمنظم، انجام عملیات تخلیه و اسکان اضطراری، همچنین امدادرسانی با مشکل اساسی روبرو است. ازآنجاکه در اقصی نقاط کشور، چنین بافتهایی وجود دارد، باید برای انجام عملیات امدادرسانی، در خارج از بافت نفوذناپذیر و غیرمنظم، مسیرهای ویژهای برای امدادرسانی سریع در نظر گرفته شود. برای تقویت نفوذپذیری لازم است تا جایی که ممکن باشد تعداد ورودیهای قابلاستقرار را در اطراف لبهها زیاد کرد. نفوذپذیری تأثیر مستقیمی بر آسیبپذیری شبکه دارد. هر چه نفوذپذیری بالاتر باشد آسیبپذیری کمتر، عملیات امداد و نجات راحتتر و سریعتر صورت میپذیرد چراکه دسترسیهای بیشتری را در اختیار امدادگران قرار میدهد، ضمن اینکه راههای بیشتری را برای خروج از محدوده خطر در شکل 18 -تأثیر شکل و اندازه بلوکها در میزان نفوذپذیری مأخذ:2005,Cowan ١ ) Texture راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 45 اختیار ساکنان قرار میدهد. وجود راههای جایگزین به دلیل انتخابهای متعددی که در زمان سانحه و پسازآن در اختیار شهروندان و نیز امدادرسانان قرار میدهد، انعطافپذیری شبکه ارتباطی را ارتقا میدهد. در تمام موارد، موقعیت مسیر جایگزین باید بادقت ودوراندیشی در نظرگرفته شود. جایگزین مسیرهای اصلی ممکن است با فاصله از آن تعیین شوند تا کمتر در خطر حملهی دشمن قرار گیرند. این امر میتواند از طریق مسیرهای موازی معابر صورت پذیرد، معبری موازی که چندین تقاطع با معبر اصلی دارد و عرض مناسبی دارد. معابری که بهعنوان معبر جایگزین انتخاب میشوند باید به لحاظ فعالیتی بارگذاری چندانی نداشته باشند تا در مواقع بحرانی و در صورت لزوم از آنها استفاده شود، بدون آنکه وجود فعالیتهای مختلف خللی در حرکت ترافیکی آنها ایجاد نماید. بدین ترتیب باید هنگام طراحی و ساخت جاده برای نقاط کلیدی مسیراز قبیل پلهای بزرگ و شریانهای شهری مسیرهای جایگزین تعیین شود. بهاینترتیب مسیرها و معابری که امکان داشتن مسیر جایگزین دارند، در ارتباط با پدافندغیرعامل دارای وضعیت مطلوبتری هستند. در شکلهای بالا، نمونهای از بافت نفوذناپذیر و غیرمنظم دیده میشود. امدادرسانی در زمان بحران از داخل این بافت، امکانپذیر نیست. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -ارائه نقشه بافت نفوذناپذیر شهر. 2 -رعایت بند و ارائه نقشه دسترسی مدنظر در طرح پیشنهادی. شکل 19 :نمونهای از بافتهای نفوذ راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 46 موضوع: دسترسیها و حملونقل بند شماره 18 18 -سلسلهمراتب شبکه معابر شهری، میزان نفوذپذیری و طراحی آن باید امکان تخلیه سریع جمعیت در مواقع بحرانی را تسهیل نماید. تخلیه اضطراری: حرکت شتابان و اضطراری افراد از محلهای خطرناک به علت تهدید یا وقوع یک حادثه فاجعهآمیز را تخلیه اضطراری گویند. نمونههای آن شامل تخلیه ساختمان بهدلیل تهدید بمب یا آتشسوزی و نیز تخلیه یک منطقه یا شهر به دلیل طوفان شدید یا بمباران است. تشریح. در مناطقی که در معرض خطر حوادث هستند، تهیه یا وجود یک طرح تخلیه بهمنظور انجام عملیات تخلیه بهصورت کارآمد و اجتناب از ایجاد اضطراب و ترس ناگهانی ضروری است. در این راستا، شبیهسازی عملیات و فرایند تخلیه، تحلیل و بروزرسانی طرحهای اضطراری، اقدامات مکمل بهمنظور ارتقای آمادگی در برابر شرایط اضطراری محسوب میشوند. (حسینی، 1392.( طراحی شبکه راههای درونشهری باید بهگونهای باشد که در زمان بروز بحران، حداقل نقاط گره ترافیکی پدید آید تا فرایند تخلیه با حداکثر سرعت صورت پذیرد. ازاینرو میتوان گفت الگوهایی که تعداد تقاطع بیشتری دارند، مانند الگوی شطرنجی ضعیفترین عملکرد را در زمان تخلیه اضطراری دارند. از نمونههای مطلوبتر میتوان به الگوی اقماری یا شعاعی اشاره کرد به این صورت که معابر اصلی بهصورت شعاعی از مرکز به خارج، بهطور مستقیم امتداد یافته و در فواصلی این معابر بهصورت کمربندی به یکدیگر متصل میشوند. در ادامه بهمنظور روشنشدن بیشتر جوانب موضوع تخلیه اضطراری، جزئیاتی از این مقوله طرح میشود. مراحل تخلیهی اضطراری مراحل تخلیهی اضطراری مشتمل بر 8 مرحله به شرح زیر است: 1-آموزش عمومی؛ 2-تشخیص تهدید و خطر؛ 3-تصمیمگیری و انتخاب اقدام مناسب؛ 4-هشدار و اعلامخطر؛ 5-واکنش و انجام تمهیدات لازم؛ 6 -حرکت به سمت پناهگاه یا مناطق امن؛ 7 -حملونقل؛ 8-اسکان موقت. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 47 از بین موارد بالا، بندهای 6 و 8 ،با حوزه طرحهای توسعه و عمران شهری مرتبط است. سطوح مختلف تخلیهی اضطراری بهطورکلی تخلیهی اضطراری ممکن است در دو سطح عمده موردنیاز باشد: 1-تخلیهی جمعیت در درون شهر از مناطق مورد تهدید به مناطق امنتر؛ در این صورت ممکن است جمعیت تخلیهشده بهسوی فضاهای باز عمومی (پارکها، زمینهای بازی و ورزش و...)، ساختمانهای مرکز تجمع (ورزشگاهها، سالنهای سینما و مانند آن) و بهسوی پناهگاهها (عمومی، نیمه عمومی و خصوصی و بهصورت تخلیهی عمودی) حرکت کنند. این نوع تخلیهی جمعیت در شرایط بعد از رویداد بلایای طبیعی ویرانگر (زلزله در مناطق شهری) یا قبل از وقوع حملههای نظامی و به دلیل نبود زمان کافی برای تخلیهی بهموقع شهرهای مورد تهدید (شرایط اضطراری قبل و حین حملههای هوایی یا موشکی) لازم است. در این حالت مهمترین ابزارهای موردنیاز عبارتند از: وسایل نقلیهی موتوری و غیرموتوری سطحی (موتور، ماشین، ون، اتوبوس و تراموا) و زیرسطحی (مونوریل و مترو). البته در صورت خاتمهی شرایط اضطراری حین بحران، حرکات پیاده و دوچرخه نیز امکانپذیر است. مهمترین فضاهای موردنیاز برای تخلیهی اضطراری مناطق مورد تهدید یا سطوح آسیبدیده عبارتند از شبکهی راهها و دسترسیهای درونشهری. 2-تخلیهی اضطراری جمعیت از مناطق شهری به مناطق امنتر بیرون از شهر. در این حالت شدت حادثه به حدی است که فضاهای امن در سطح شهرهای مورد تهدید وجود نداشته یا فاقد مقاومت و ایمنی موردنیاز باشند. در مواقع بعد از رویداد بلایای طبیعی بزرگ و نیز در مواقع حملههای گستردهی نظامی و پیشروی نیروی زمینی ارتش مهاجم (حملههای موشکی آلمان به لندن در زمان جنگ جهانی دوم یا اشغال بغداد از سوی نیروهای آمریکایی در سال 2003 م) چنین شیوهای از تخلیهی اضطراری شهر لازم است. همچنین مهمترین فضاهای موردنیاز تخلیهی شهرهای مورد تهدید عبارتند از: شبکهی دسترسیهای درونشهری، شبکه راههای برونشهری، پایانههای مسافربری زمینی، فرودگاهها و بندرها. (حسینی، .(1392 معیارهایی که باید برای طراحی مسیرهای تخلیه در نظر گرفته شود ازاینقرار است (خاندان، 1392: ( 1 (حداقل زمان و حداکثر ظرفیت زمان تخلیه را شرایط مختلف بحران تعیین میکند. در برخی از بحرانها زمان کافی برای تخلیه افراد وجود دارد و در برخی دیگر زمان بسیار کم است و مسیر تخلیه باید طوری طراحی شود که تخلیه افراد در حداقل زمان ممکن انجام شود. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 48 2 (حداقل امکان ایجاد برخورد و گرههای ترافیکی درصورتیکه مسیر تخلیه دارای گرههای ترافیکی باشد یا اینکه ضریب تصادفات را بالا برد یا اینکه ظرفیت برای کنار کشیدن خودروهای معیوب را نداشته باشد، سرعت تخلیه بهشدت تحتتأثیر قرار گرفته و با ایجاد فشار روانی مضاعف بر رانندگان خطر تصادف و گرهها را افزایش میدهد؛ بنابراین طراحی مسیر باید بهگونهای باشد که این قبیل مشکلات را به حداقل برساند. 3 (قابلیت ترمیمپذیری و تداوم عملکردی طراحی مسیر باید بهگونهای باشد که در صورت مواجهشدن با بحران (برخورد موشک) بتوان آن را بهسرعت ترمیم و عملکرد آن حفظ نمود. بهعنوان نمونه میتوان در مکانهایی که پل تعبیه شده است مسیرهای کناره جایگزین برای مواقع احتمالی در نظر گرفت. بههرحال مسیر تخلیه باید آمادگی مواجهشدن با خطرهای احتمالی را داشته باشد و کارایی خود را در هر حالتی از دست ندهد. 4 (داشتن توجیه اقتصادی هر طرحی که برای آن در راستای اهداف پدافندغیرعامل هزینه بیشتری میشود، باید توجیه اقتصادی داشتهباشد. طراحی و ساخت راهی که بهعنوان مسیر تخلیه در زمان بحران بتواند مورداستفاده قرار گیرد بهطورقطع هزینههای بیشتری در بر خواهد داشت. این هزینه بیشتر باید در مقابل ارزش فواید مادی و غیرمادی (جان انسانها و ...) طرح، قابل توجیه باشد. 5 (پویایی برای شرایط توسعهیافتگی در آینده مسیر طراحیشده باید طوری باشد که برای شرایط توسعهیافتگی در طرحهای آینده مناطق جمعیتی همواره کارکرد خود را حفظ نماید. طراحی نباید طوری باشد که پس از مدتی راه تبدیل به شریانی فرعی شده و ظرفیت خود را در مقابل شرایط توسعهیافته در آینده از دست بدهد. 6 امکان برقراری پشتیبانی و امدادرسانی راه باید طوری طراحی شود که به مدیران بحران برای ایجاد امکانات پشتیبانی برای تأمین لوازم، ملزومات و تجهیزات موردنیاز در زمان بحران کمک کند. این موارد شامل انواع نیازهای امدادرسانی به آسیب دیدگان، تأمین نیازهای اولیه اسکان موقت و ملزومات دفاعی در صورت وقوع جنگ؛ همچنین امکانات خدماترسانی (سوخت و امکانات درمانی و ...) در طول مسیر است. بهمنظور تشریح بیشتر موضوع، نمونهای از یکی از کشورهای موفق درزمینهی برنامه تخلیه اضطراری شهرها بیان میشود: روسیه روسیه دارای برنامهی جامعی برای تخلیهی مناطق شهری است. بهطوریکه طبق آن برای هر شهروند، یک جای ویژه و مشخص برای زمان تخلیه در درون مزارع اشتراکی در نظر گرفته شده است. در این محل معین، راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 49 از سویی لوازم ضروری و از سوی دیگر فهرست اسامی کسانی که باید در آن قطعه زمین مخصوص اسکان یابند در اختیار هر یک از زارعان قرار داده شده بود. بهمنظور تأمین حفاظت کافی در برابر انفجار احتمالی یک بمب هستهای یک مگاتنی در فاصلهی حداکثر 20 کیلومتری، ایجاد پناهگاههای بهسرعت-قابلِ احداث در درون مزارع و در فاصلهی 40 کیلومتری از شهر پیشبینی شده بود. در شوروی سابق، به توسعهی سیستمهای پیشرفتهی اعلامخطر برای تأمین فرصت کافی تخلیهی جمعیت، اهمیت داده شد. طبق برآوردها، بسته به فرصت باقیمانده تا وقوع حمله، تخلیه بهصورت عمودی (در محل) و افقی (خارج از محل) پیشبینی شد. همچنین برای تسریع تخلیهی افقی شهر، به وجود شبکهی دسترسیهای عریض نیاز بود. ازاینرو در شهر مسکو خیابانها اغلب بسیار عریض طراحی شدند تا در مواقع بحرانی تخلیه جمعیت شهر بهسرعت اجرا شود. شکل 20 :شتاب بخشی به تخلیهی مردم شهر در مواقع بحران بهواسطهی خیابانهای عریض همچنین یک شبکهی جادهای به دور شهر احداث شد که دسترسیهایی را که از درون شهر عبور مینمایند، به یکدیگر متصل نموده و مشتمل بر بزرگراههای بزرگی است تا به سریعترین نحو، امکان خروج از شهر را فراهم نمایند؛ بنابراین شبکهی ارتباطی شهری شکل ستارهای به خود گرفت بهنحویکه دسترسی به مجاری اصلی آن از هرجایی بهسهولت ممکن میشود. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 50 شکل 21 :تصویر ستارهای شبکهی دسترسیهای شهر مسکو شکل 22:دسترسیهای عریض و مناسب شهر مسکو با این تفاسیر، مشاوران محترم باید علاوه بر توجه کامل به آییننامه راهها به نکتههای زیر توجه نمایند: - تقاطعها در مسیرهای منتهی به خروجیها به حداقل رسانیده شود؛ - ارزیابی از وضعیت کشش خروجیهای اصلی شهر برای تخلیه اضطراری صورت پذیرد؛ - بارگذاریهای جمعیتی و فعالیتی در محدوده خروجیها کنترل شده باشد. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -انطباق وضع موجود شبکههای ارتباطی با بند و ارائه راهکار با هدف بهبود وضعیت 2 -رعایت بند در شبکه معابر پیشنهادی منابع برای مطالعه بیشتر: 1 .حسینی، سید بهشید (1392 (تخلیه و اسکان اضطراری در پدافندغیرعامل (مبانی و تجارب)، انتشارات دانشگاهصنعتی مالکاشتر، تهران. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 51 موضوع: دسترسیها و حملونقل بند شماره 19 19 -تدابیر لازم برای استقرار زیرساختهای امداد و نجات درمجاورت شبکه راههای ارتباطی شهر صورت پذیرد. تشریح: بند حاضر بهنوعی مکمل بند شماره 14 است. درواقع بند مزبور ناظر بر این مسئله بود که برای مراکز امداد و نجات موجود، دسترسیهای مناسب شهری (همانگونه که در توضیحات بند آمده) تأمین شود؛ اما بند حاضر، مربوط به مراکز امداد و نجات از قبیل بیمارستانها، درمانگاهها، ایستگاههای آتشنشانی و غیره جدید است. در چنین شرایطی، جانمایی این مراکز باید بهنحوی باشد که مطلوبترین دسترسی را به شبکه راههای اصلی شهر داشته باشد. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -انطباق بند با وضع موجود شهر و ارائه راهکار پیشنهادی 2 -رعایت بند در طرح پیشنهادی راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 52 موضوع: دسترسیها و حملونقل بند شماره 20 20 -مکانیابی سایتهای امداد و نجات در مجاورت و نزدیکی معابر بینشهری در حریم شهر. تشریح: راهها و شبکههای ارتباطی شهر را میتوان از مهمترین ویژگیهای یک شهر دانست که بازتاب کالبدی مفهوم «نیاز به دسترسی» هستند. در شرایط غیرعادی و بحرانی اهمیت دسترسی دوچندان میشود؛ زیرا اگر برقراری دسترسی بهینه در شرایط عادی جامعه باعث افزایش مطلوبیت و کیفیت سطح زندگی شود؛ در شرایط بحرانی پس از اعلام وضعیت خطر، حفظ و دسترسی و جریان آمدوشد در معابر بینشهری باعث نجات و تداوم حیات انسانی شده و امکان گریز از موقعیتهای خطرناک و دسترسی به مناطق امن فراهم خواهد بود و عبور و مرور وسایط نقلیه امدادی بهراحتی صورت خواهد گرفت. تجربه نشان داده است که استقرار سایتهای امداد و نجات در نزدیکی معابر بینشهری و در حریم شهر میتواند به امر سرویسدهی به افراد قربانی حوادث و بلایا، کمک شایانی نماید. این امر میتواند برای انجام عملیات امداد و نجات جادهای در زمان جنگ و صلح کاربرد داشته باشد. از طرف دیگر، اکثر حوادث جادهای در این محدوده به وقوع میپیوندد، ازاینرو، پیشبینی مکان برای استقرار سایتهای امداد و نجات در حریم شهر و در نزدیکی معابر بینشهری امری ضروری است. نکته قابلتوجه این است که این مکانیابی باید حتماً در دو طرف معابر بینشهری صورت گیرد، بهطوریکه از هر دو طرف جاده امکان دسترسی وجود داشته باشد. البته چنانچه امکان دسترسی غیر همسطح و ایمن وجود داشت، مکانیابی در یک طرف جاده، موردقبول است. خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -مکانیابی برای سایتهای امداد و نجات و ارائه نقشه موردنظر. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 53 موضوع: دسترسیها و حملونقل بند شماره 21 21 -بهمنظور کاهش خطر ریزش آوار در مسیر امدادرسانی، حداکثر ارتفاع ساختمانهای شهر نباید بیشتر از سه برابر عرض معبر دسترسی باشد. تشریح: راهها از اهمیت ویژهای در مدیریت بحران برخوردارند، زیرا قطع دسترسی به نقاط آسیبدیده بر عملیات امداد، جستجو، نجات و سایر فعالیتها تأثیری منفی میگذارد و توقف عملیات یادشده را در حیاتیترین لحظات پس از وقوع حادثه به دنبال خواهد داشت. در هیچ شرایطی ریزش آوار نباید موجب انسداد کامل مسیرهای دسترسی شود. این محدوده تابع نسبت ارتفاع توده به فضای باز بین آن است. برای برطرف شدن خطرهای ناشی از ریزش آوار و انسداد شریانهای شهری، لازم است تا در محاسبات، این مقوله مدنظر قرار گرفته تا در هنگام خطر، مانعی در مقابل دسترسی نباشد. بر اساس مطالعات انجامشده در مبحث 21 مقررات ملی ساختمان، با توجه به اینکه میزان سطح اشغالشده در اثر ریزش آوار برابر با 3/1 ارتفاع ساختمان در نظر گرفته میشود؛ همچنین لازم است، علاوه بر میزان محصور بودن حداقل 3 متر از عرض گذر را برای بحث عبور و مرور و امدادرسانی در زمان حادثه در نظر گرفت. بر این اساس محاسبه عرض مسیر بهمنظور جلوگیری از انسداد مسیر توسط آوار از طریق فرمول زیر انجام میپذیرد: در این فرمول، a معرف عرض معبر و b و c نشاندهنده ارتفاع بدنه محصورکننده معبر است. b c a راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 54 شکل 23 :نمونهای مناسب از رعایت نسبت صحیح ارتفاع ساختمانها و عرض معبر شکل 24 :ساختمانی بلندمرتبه در یکی از تقاطعهای اصلی شهر شکل 25 :ساختمان شکل «الف» در حال سوختن در مراحل ساخت راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 55 شکل 26 :تصویری از انسداد معابر با فروریزش ساختمان خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -رعایت بند در طرح پیشنهادی. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 56 موضوع: دسترسیها و حملونقل بند شماره 22 22 -الگوی توسعه شبکه معابر اصلی شهرهای مرزی باید موازی با مرز باشد و شبکههای عمود بر آن باید کوتاه و غیر ممتد باشد. تشریح: راه و خطوط مواصلاتی اهمیت زیادی در توسعه و پیشرفت هر منطقه دارد. جابهجایی کالا، مسافر و ... در بستر راههای مواصلاتی انجام میگیرد و هرچه این بستر مناسبتر باشد، این جابهجایی بهصورت بهینهتر انجام خواهد گرفت. در ابعاد نظامی نیز راهها و خطوط مواصلاتی، اهمیت ویژهای دارند. هم دشمن و هم نیروهای خودی، برای انجام عملیات نظامی، نیازمند لجستیک نفرات و تدارکات هستند؛ بنابراین باید در توسعه شبکه معابر شهری در شهرهای مرزی از الگویی استفاده نمود که راههای ایجادشده ممانعت برای تعرض دشمن ایجاد نموده و در عوض، دفاع از شهر را تسهیل نماید. برای نیل به این مقصود، راهکارهای زیادی وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره شده است، ولیکن یکی از مؤثرترین این راهکارها بهخصوص به هنگام توسعه شهر، در نظر گرفتن راه بهموازات مرز برای تدارک و تسلط نیروهای خودی به مرز و جلوگیری از نفوذ دشمن است. برخی از راهها الزاماً باید عمود بر مرز احداث شوند که در اینگونه راهها الگوی کار باید بر ایجاد راههای عمودی کوتاه و غیر ممتد مبتنی باشد. با توجه به اهمیت راهها و خطوط مواصلاتی در نواحی مرزی، در ابتدا میبایست بانک اطلاعاتی جامع و کاملی از راهها و اجزاء مرتبط با آن مانند پلها، ایستگاههای پلیسراه، نقاط پرخطر و غیره تهیه نمود. درهرصورت توسعه راهها باید متناسب با شرایط طبیعی و توپوگرافی منطقه صورت پذیرد. در مرحله بعد با تحلیل اطلاعات و وضع موجود، نقاط قوت و ضعف راههای مواصلاتی از جنبههای مختلف و بهویژه دفاعی امنیتی استخراج میشود. درنهایت با استخراج پتانسیلها و ضعف شبکه مواصلاتی، اقدامات لازم برای رفع نقاط ضعف شبکه صورت میگیرد. ازآنجاکه ارائه راهکارهای اساسی و کاربردی در راههای مواصلاتی نیازمند شناخت کامل از شبکه موردنظر و استخراج اطلاعات است، پس راهکارهای کلی دفاعی- امنیتی درراههای مواصلاتی میتواند شامل موارد زیر باشد: x درباره راههای مناطق مرزی برای پشتیبانی نواحی داخلی از نواحی مرزی در شرایط بروز تهدیدها آیندهنگری لازم موردتوجه قرار گیرد؛ x راههایی که از نواحی مرزی به داخل کشور وارد میشوند، نباید بهصورت مستقیم و بدون عبور از مراکز جمعیتی ایجاد شوند. عبور راههای اصلی از داخل مراکز جمعیتی میتواند بهصورت یک راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 57 مانع در برابر پیشروی دشمن عمل نماید و امکان دفاع و درگیری در داخل مراکز جمعیتی فراهم میشود؛ x در الگوی توسعه شبکه معابر اصلی شهرهای مرزی، راهها حتیالمقدور موازی با مرز باشند تا امکان پشتیبانی لجستیکی لازم از مرز، توسط نیروهای خودی فراهم شود، همچنین امکان نفوذ عمیق دشمن از طریق این شبکهها میسر نباشد؛ x مناطق مرزی کشور در غرب و شرق با یک انزوای جغرافیایی و دوری از مرکز مواجهند. در بخشهای غربی، رشتهکوههای زاگرس و کوههای شمال غرب ایران بهعنوان یک مانع، ارتباط مرزهای غربی با بخشهای درونی کشور را با مشکل مواجه ساخته و در مناطق شرقی نیز کویر نمک ایران و بیابان لوت بهعنوان مانع اساسی در ارتباط نواحی مرزی با بخشهای داخلی کشور محسوب میشود. ازاینرو برای شهرها و مراکز جمعیتی بزرگ مرزی پیشبینی راهها و خروجی و ورودیهای چندگانه برای پشتیبانی در شرایط بروز تهدید لازم و ضروری است؛ x ایجاد پلهای جایگزین در مناطق مستعد بروز تهدید توصیه میشود. x سطح خدماتدهی خطوط ریلی در کشور بهخصوص نواحی مرزی به سمت داخل کشور افزایش یابد (وجود خطوط ریلی در کنار جادههای مواصلاتی میتواند جابهجایی کالا و انسان و حتی تخلیه جمعیت در نواحی مرزی را تسهیل نماید)؛ x سهولت دسترسی به راهها در مناطق مرزی یکی از عوامل رضایت ساکنان و ترغیب پایداری جمعیت است. همچنین این مسئله باعث میشود در مواقع بروز بحرانهای طبیعی و غیرطبیعی، امدادرسانی به این مناطق سادهتر شود. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 58 شکل 27 :الگوی راه موازی با مرز شکل 28 :الگوی راه مستقیم از مرز خروجی مورد انتظار در طرحهای توسعه و عمران: 1 -انطباق بند با وضع موجود شهر و ارائه راهکار با هدف بهبود وضعیت؛ 2 -رعایت بند در طرح پیشنهادی. منابع برای مطالعه بیشتر: 1 -شمسایی، فتحاله (1391(؛ مقدمهای بر آمایش و مکانیابی، انتشارات دانشگاه جامع امامحسین علیهالسلام. مرز غربی کشور. راه غیرمستقیم و موازی با مرز. مرز جنوب شرقی راه مستقیم به داخل. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 59 پیوست بند 13 -کاربریهای چندمنظوره مترو اولین بار در قرن 16 میلادی دو بانک انگلیسی برای حفاظت از پول و اشیا قیمتی بین یکدیگر تونل زیرزمینی احداث کردند و دولت انگلیس در دهههای بعد به دنبال راهکاری بود که بتواند از این حرکت یک استفاده عمومی کند، بدین ترتیب فکر ایجاد مترو شکل گرفت. از حرکت اولین قطارهای شهری در غرب نزدیک به یک قرن میگذرد؛ اما ایده اولیه طراحی متروها و فضاهای زیرزمینی کنونی را میتوان در طرحهای آنتنیو سانت الیا، معمار ایتالیایی دهه دوم قرن بیستم یافت. در طرحهای وی در نمایشگاه طراحی معماری، شهر با آسمانخراشهای بلندمرتبه، روی شبکهای از راههای زیرزمینی برای تردد خودروها، اتوبوسها و متروها تصویر شده بود. این طرحهای جسورانه هرچند در آن سالها موردتوجه قرار نگرفت، اما آنچه در ذهن وی بود امروزه کاملاً تبلور یافته است. قطار شهری پیونگیانگ نیز در سال 1967 طراحی و احداث شده است. این سامانه بهطور متوسط در عمق 100 متری زمین احداث شده و برخی از ویژگیهای چندمنظوره این سامانه به شرح زیر است: - قابلیت اسکان و استقرار بیش از یک میلیون نفر از شهروندان برای مدت زمان طولانی؛ - احداث انبارهایی بهمنظور ذخیره و نگهداری مایحتاج ضروری شهروندان به هنگام وقوع تهدید؛ - توجه به اصول مقاومسازی و استحکامات در احداث سامانه یادشده به گونهایی که در نقطه صفر انفجار هستهایی سازه مترو هیچ آسیبی نمیبیند؛ - وجود دسترسیهای متعدد به مراکز حساس و مهم، استادیوم شهر، کوهستان و فضاهایی با پوشش گیاهی. متروها بسته به نوع تهویه خود نیز میتوانند بهعنوان پناهگاه مورداستفاده قرار گیرند. در این رابطه دو نوع سیستم تهویه در متروها به کار رفته یا میرود. در روش قدیمی، سیستم تهویه برای تونل در نظر گرفته نمیشود و هوا بهوسیله حرکت قطار که بهعنوان پیستون عمل مینماید، به داخل تونل هدایت شده و با فشار از راه منافذ تهویههای بزرگ که با سطح زمین ارتباط دارند، خارج میشود در حالت تهویه کمی نیز برای خروج دود، در مواقع آتشسوزی در نظر گرفته شکل 29 -مترو لندن در زمان جنگ راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 60 میشود. در این حالت منافذ تهویه چنان بزرگ و آن قدر زیادند که مخارج استحکام این منافذ (سیستم مترو موجود در نیویورک) را غیراقتصادی مینمایند. در روش جدید، متروهای پیشرفته زیرزمینی مجهز به سیستم تهویه مطبوعند و میتوانند بهآسانی با دریچههای ضد انفجار تجهیز شوند. مسیر لولهای شکل متروها نسبت به ایستگاههای روزمینی، سبب ایجاد مقاومت اضافی در برابر فشار ناشی از انفجار شده، ازاینرو استفاده از فضای بین ایستگاهها، برای پناهگاههای بزرگ را امکانپذیر مینمایند. سطح مقطعی از این مسیر لولهای شکل به مساحت 16 فوتمربع برای استفاده پناهگاه فوری مناسب است. سطح آبهای زیرزمینی نیز باید در هنگام طراحی دومنظوره سیستم قطارهای زیرزمینی موردتوجه قرار گیرد. چرا که به دلیل مشکلات ناشی از بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی، در متروهای جدید برخی شهرهای اروپا مانند روتردام، فقط ایستگاهها بهعنوان پناهگاههای ضد انفجار به کار میروند. نمونه دیگر برای طرح پناهگاههای ضد انفجار بههمپیوسته، طرح مترو زیرزمینی استکهلم است که در آن تونلهای مترو زیرزمینی میتوانند بهعنوان راه عبور برای رسیدن به توقفگاههای زیرزمینی دیگر مورد استفاده واقع و در مواقع اضطراری نیز به پناهگاه با مقاومت 150Psi تبدیل شوند. نمونهدیگر برای راهآهن زیرزمینی پیشرفته با قابلیت تبدیل پناهگاه بارشهای هستهای، مترو زیرزمینی واشنگتن است. نقشههای این طرح هنوز در مرحله تکمیل هستند؛ اما ظرفیت بالقوه پناهگاه احتمالاً به 000/370 نفر میرسد. شکل 30 -مترو عمیق زیرزمینی در مسکو و استفاده از سازههای قوسی شکل در مترو مزایای استفاده از سیستم مترو بهعنوان پناهگاه ایستگاههای مترو در سراسر جهان، با کاربریهای مکمل تجاری و خدماتی مرتبط مجموعههای بزرگی را تشکیل میدهند که بخش عمده آنها زیرزمین و بخشهایی کوچک، همچون نشانهای محیطی که مردم را به درون دعوت میکند، روی زمین قرار دارد. مزایای استفاده چندمنظوره از مترو بهعنوان پناهگاه را میتوان در قالب موارد زیر برشمرد. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 61 راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 62 1 -قرارگیری ایستگاه به همراه فضاهای اصلی آن در زیرزمین قرارگیری در سطح عمیقی در زیرزمین موجب محافظت از ایستگاه مترو در برابر خطرها خواهد شد. بهنحویکه بسیاری از صاحبنظران حملونقل قطارهای شهری را ایمنترین راه و ترابری میدانند. در شرایط بحرانی جنگ ایستگاههای مترو بهعنوان پناهگاههایی ایمن قابلیت پذیرش تعداد زیادی از شهروندان را خواهند داشت. شکل 31 -ورودی ایستگاه مترو زیرزمینی مادرید 2-نزدیکی به دیگر سیستمهای حملونقل عمومی و تسریع در جابهجایی افراد در زمانهای بحران نزدیکی به سیستمهای حملونقل عمومی از سویی دسترسیها را تسهیل و تسریع میبخشد و از سوی دیگر در شرایط بحرانی حملونقل، جابهجایی مواد، وسایل و تسلیحات را میسر میکند. ایستگاههای مترو میتوانند در شرایط بحرانی علاوه بر اینکه مکانی بهعنوان پناهگاه و نگهداری از مصدومان و مجروحان باشند، با سیستم حملونقل سریع و یکپارچه وظیفه انتقال آسیب دیدگان و امدادرسانی را انجام دهند. 3 -موقعیت استقرار، حضور و ازدحام جمعیت، کاهش آسیبپذیری نزدیکی به مراکز خدمات عمومی و دستیابی بهموقع و کافی به مواد غذایی و کمکهای امدادی در این شرایط میتواند تا حد زیادی در کاهش آسیبها مؤثر باشد. از سوی دیگر، وجود جمعیت زیاد در کنار ایستگاههای مترو خود عاملی است که در شرایط اضطراری باعث پذیرش و جذب سریع مسافران به داخل ایستگاه، پناه گرفتن و حفظ جان آنها میشود. تجربههای استفاده از ایستگاههای زیرزمینی نشان میدهد که نزدیکی به زیرساختهای مهم شهری در مواقع بحران یکی دیگر از مزایای مهم در همسویی با اهداف پدافندغیرعامل است. استفاده از گالریهای مجهز به سیستمهای مقابله با حملههای شیمیایی که به تأسیسات مهم شهری ختم میشوند و استفاده از این فضاهای زیرزمینی برای امدادرسانی سریع از دیگر قابلیتهای فضاهای زیرزمینی مترو است که در مواقع بحران موردتوجه قرار میگیرد. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 63 4-سازه پایدار در عمق زیاد و تأسیسات مکمل یکی دیگر از ویژگیهای مهم ایستگاههای زیرزمینی در پدافندغیرعامل، پایداری و استحکام آنهاست که موجب شده بهعنوان یکی از امنترین نقاط عمومی شهری در بحران به شمار روند. قرارگیری در عمق خاک و استفاده از سازههای مستحکم (برای مقابله با فشار و رانش ناشی از حرکت قطار)، ایستگاهها را تبدیل به مناطقی امن میکند. بهعنواننمونه میتوان به مترو مسکو در روسیه یا مترو پیونگیانگ در کره شمالی اشاره کرد. شکل 32 -مترو پیونگیانگ تونلهای جادهای شهری یکی دیگر از موارد استفاده چندمنظوره از فضاهای زیرزمینی، تونلهای جادهای در شهرهاست. اینگونه فضاها دارای ویژگیهایی هستند که در جدول زیر به مهمترین آنها اشاره شده است. جدول 4 -ویژگیهای تونلهای جادهای شهری - صرفهجویی هزینه تهیه زمین هزینههای اولیه - عدم تأثیر شرایط آب و هوایی بر عملیات ساخت هزینه بهرهبرداری - پایین بودن میزان مصرف انرژی به دلیل شرایط تقریباً ثابت دما و رطوبت - نمای نازیبای تأسیسات مثل پلهای هوایی در سطح نمایان نیست معماری - نیازی به طراحی نما نیست راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 64 - ایمنی نسبی در برابر حملههای هوایی و موشکی – امنیت در مقابل سرقت و خرابکاری بهدلیل محدود بودن راههای دسترسی – ایمنی در برابر خطرهای طبیعی مانند طوفان، صاعقه و... – ایمنی در مقابل سرایت آتشسوزی بهدلیل محدود بودن راههای دسترسی و سهولت کنترل ایمنی - ثابت بودن تقریبی دما و رطوبت – عدم انتقال صوت از داخل فضا به محیط بیرون، برعکس و درنتیجه عدم محدودیت در ساخت تأسیسات گوناگون در نزدیکی یکدیگر انزوای نسبی از محیط بیرون پارکینگهای طبقاتی امروزه یکی از سازهها و اماکنی که موردتوجه طراحان پدافندغیرعامل قرار گرفته، پارکینگهای طبقاتی است. استفاده از طرحهای ترکیبی در طراحی پارکینگهای طبقاتی و ارتباط این سازه با سایر بخشهای شهری قابلیت این سازه را بهعنوان یکی از کاربریهای مناسب بهعنوان پناهگاه به خود معطوف نموده است. شکل 33 -ایستگاه و پارکینگ زیرزمینی شهر آمستردام از مهمترین مواردی که در طراحی پارکینگهای طبقاتی چندمنظوره با کارکرد پناهگاه در زمان بحران باید بدانها توجه کرد عبارتند از: طراحی و احداث پارکینگهای طبقاتی بهصورت زیرزمینی، نیمه عمیق با عمق 30-20 متر و عمیق با عمق بیش از 30 متر؛ راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 65 احداث پارکینگهای طبقاتی در نزدیکی مراکز پرجمعیت (متداولترین روش احداث پارکینگهای طبقاتی، احداث آنها در نزدیک سامانههای قطار شهری است)؛ اتصال فروشگاههای بزرگ با مسیرهای دسترسی به پارکینگهای طبقاتی؛ اختصاص بخشهای زیرین فروشگاهها و اماکن خدمات عمومی به احداث پارکینگهای طبقاتی با کاربری پناهگاه. شکل 34 -نمونه پلان پارکینگ طبقاتی چندمنظوره. فروشگاههای عمومی فروشگاههای عمومی علاوه بر ارائه خدمات به شهروندان، مکانی مناسب برای تأمین ایـمنی و امـنیت آنان نـیز محسوب شده، بنابراین تعیین محل، نوع، ویژگی و کاربری چندگانه فروشگاهها بر اساس اصول پدافندغیرعامل باید با مدیریت بحران شهری، گروههای مهندسی و پدافندی براساس نیازمندیهای شهروندان در حالتهای عادی و بحران صورت پذیرد. امروزه گسترش فروشگاههای بزرگ در طبقات زیرین سازههای بلندمرتبه و بخشهای زیرزمینی با امکان ارتباط با سایر بخشهای شهری (پارکینگهای طبقاتی، مترو، زیرگذرهای مهم، استادیومها، مراکز آموزشی و... ) علاوه بر افزایش ایمنی و امنیت افراد در هنگام تهدید، به کاهش شدید ترافیک و ازدحام جمعیت در سطح شهرها نیز منجر میشود. طرح استفاده از فروشگاههای راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 66 زیرزمینی بر مبنای اصول پدافندغیرعامل و کاربریهای چندمنظوره اولین بار در روسیه (قرن نوزدهم میلادی) به اجرا درآمد و امروزه شهر مسکو شاهد احداث بزرگترین فروشگاه زیرزمینی در حاشیه میدان سرخ مسکو بر اساس اهداف طرح شده با نام تسوم است که دارای ارتباط زیرزمینی با چندین ایستگاه مترو است. آلمان نیز در سالهای اخیر اقدام به گسترش و احداث بیش از 80 فروشگاه زیرزمینی قابل اتصال به ایستگاههای مترو در شهر برلین نموده که در تمامی آنها اصل کاربری چندمنظوره (استفاده پناهگاهی، ذخیرهسازی مایحتاج عمومی، مسیرهای دسترسی متعدد و موارد مشابه دیگر) بهصورت کامل رعایت شده است. بهعنوان جمعبندی میتوان گفت به هنگام احداث مراکز تجاری و تفریحی زیرزمینی وسیع و پرازدحام مرتبط با سایر تأسیسات شهری (پارکینگهای طبقاتی، مترو و...) توجه به نکتههای زیر ضروری است: - اتصال فروشگاههای زیرزمینی به مسیرهای حملونقل مانند بزرگراههای زیرزمینی، خطوط و ایستگاههای مترو، پارکینگهای طبقاتی و نظایر آن؛ - توجه به ظرفیت پناهگاهی این اماکن در مواقع بحران؛ - توجه به اصول مقاومسازی، ایجاد استحکامات و پراکندگی برای نقاط حساس و مهم. راهنمای دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 67 ໌নඟ࣓ م ॐ૱ن ا ඟ໌ ّ যࡪم االله ا م االله যࡪ ন࣓ ّ ඟ໌ ن ا ૱ॐ ّ ا م. ໌ඟ دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 96/2/11 مورخ مصوب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران فروردین 1396 دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 68 دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری مقدمه با توجه به وجود تهدیدات و آسیبپذیریهای مختلف برای کشور و به ویژه شهرها به عنوان کانونهای اصلی تمرکز جمعیت و فعالیت، رعایت اصول و ضوابط دفاع غیرعامل از ضروریاتی است که در برنامهریزیهای توسعهای باید مد نظر قرار گیرد. از این رو و در راستای اجرایی شدن سیاستهای کلی نظام در امور پدافند غیرعامل (ابلاغی مقام معظم رهبری)، قوانین برنامههای پنج ساله چهارم و پنجم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و ضوابط ملی آمایش سرزمین، دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافند غیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری با هدف آمادگی جهت مقابله با تهدیدات و کاهش میزان آسیبپذیری، به شرح ذیل تهیه گردید. حوزه شمول حوزه شمول این دستورالعمل طرحهای توسعه و عمران شهری شامل طرحهای جامع، تفصیلی، هادی شهری و تغییرات آنها خواهد بود. واژگان کلیدی 9 پدافند غیرعامل: مجموعه اقدامات غیر مسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میباشد. (سیاستهای کلی نظام در خصوص پدافند غیرعامل ابلاغی توسط مقام معظم رهبری، 1389.( 9 حریم شهر: قسمتی از اراضی بلافصل پیرامون محدوده شهر که نظارت و کنترل شهرداری در آن ضرورت دارد و از مرز تقسیمات کشوری یعنی شهرستان و بخش مربوطه تجاوز ننماید. 9 محدوده شهر: حد کالبدی موجود شهر و توسعه آتی در دوره طرح جامع و تا تهیه طرح مذکور، در طرح هادی شهر که ضوابط و مقررات شهرسازی لازمالاجرا میباشد. 9 مراکز کلیدی: مراکزی که بنا به دلایل مختلف جزو اولویتهای اهداف دشمنان قرار داشته و عملکرد کشور، منطقهای از کشور، شهر، منطقه شهری و ناحیه شهری به آنها وابسته میباشد. از جمله: x مراکز کلان سیاسی، مراکز تصمیمگیری و مدیرت شهری، مراکز مدیریت بحران منطقهای، صدا و سیما و تأسیسات مرتبط، فروشگاهها و مراکز تجاری بزرگ، پلهای بزرگراهی، ساختمان اصلی بانکها، صنایع دفاعی، ایستگاهها و مراکز عمده حمل و نقل عمومی. دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 69 9 فضای چندمنظوره: قابلیت بهرهبرداری عملکردهای متفاوت از یک فضای معین در شرایط عادی و بحرانی ناشی از تهدیدهای دشمن (برای مثال فضای امن پناهگاهی، یکی از این این فضاها میباشد). 9 مراکز خطرزا: مراکزی هستند که به صورت بالقوه پتانسیل ایجاد آسیب به داراییها و اثر منفی بر منافع را دارند. در دستورالعمل حاضر، این مراکز به دو دسته تقسیم شده است. 9 مراکز خطرزای شهری نظیر «پمپبنزین، پست و ایستگاههای تقلیل فشار گاز، ایستگاههای CNG ،انبارهای نگهداری مواد سمی و خطرزا، انبارهای توزیع کپسولهای تحت فشار، مراکز تحقیقاتی درمانی حاوی مواد پرتوی- زیستی، مجتمعهای تجاری حاوی مواد قابل اشتعال / انفجار». 9 مراکز خطرزای غیرشهری نظیر «مراکز مهماتسازی، مراکز اسلحهسازی، زاغه مهمات، تأسیسات هستهای، صنایع شیمیایی و پتروشیمی، نیروگاهها، پالایشگاه، مخازن سوخت و سدها». 9 بافت نفوذناپذیر: بلوکهایی که بیش از 50 درصد معابر آن عرض کمتر از 6 متر دارند (مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، مورخه 11/2/85 ،شاخصهای شناسایی بافت فرسوده). 9 الزام: باید و نبایدی که رعایت آن برای به ثمر رسیدن نتایج مطلوب، امری ضروری است. 9 ملاحظه: توصیهای که رعایت آن باعث اثربخشتر شدن و تحقق یک موضوع میشود و جنبه پیشنهادی دارد. گروهبندی شهرها و ارائه الزامات به تفکیک هر گروه هر یک از شهرها به لحاظ موقعیت سیاسی و حوزه نفوذ خود دارای اهمیت مختلف هستند و در صورت بروز تهدیدات و مخاطرات نیز راهکارهای مختلفی را طلب میکنند. در این رابطه، شهرهای کشور را به لحاظ اهمیت سیاسی و بینالمللی، جمعیت، دوری یا نزدیکی از مرزها، وجود داراییهای با اهمیت و ... میتوان به گروههای ذیل طبقهبندی نمود: گروه 1 :مراکز استانها گروه 2 :شهرهای بالای 200000 نفر جمعیت بجز مراکز استانها گروه 3 :شهرهای مرزی با توجه به اینکه معیار و تعریف دقیق از شهرهای مرزی در دست نمیباشد، میتوان این نکته را مد نظر قرار داد که در حملات اولیه زمینی به صورت تقریبی تا فاصله 100 کیلومتری میتواند تحت تأثیر قرار گیرد؛ لذا به طور نسبی شهرهایی که تا فاصله 100 کیلومتری از مرز قرار دارند به عنوان شهرهای مرزی در نظر گرفته میشوند. گروه 4 :سایر شهرها دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 70 در جداول ذیل، الزامات و ملاحظات مورد نظر برای گروههای مختلف شهرها ارائه شده است. شایان ذکر است که موارد ارایه شده در جداول ذیل علاوه بر کاهش خسارات ناشی از تهدیدات انسانساخت، اثرات ناشی از مخاطرات طبیعی را نیز کاهش میدهد. لازم به ذکر است در این دستورالعمل: علامت „ به معنای الزام علامت z به معنای ملاحظه علامت -- به معنی شامل نبودن الزام یا ملاحظه میباشد. دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 71 الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافند غیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری موضوع بند دایره شمول شاخص منطبق بر طبقه بندی شهرها روش تهیه اسناد 1 گروه 2 گروه گروه 3 4 گروه حریم و محدوده شهر 1 -در مکانیابی مراکز کلیدی، الزامات و ملاحظات پدافند غیرعامل رعایت گردد. z z z „ رجوع شود به دستورالعمل مکانیابی مراکـز حیـاتی و حســــاس و همچنــــین پیوست یک دستورالعمل تعیــــین الزامــــات و ملاحظات مکانیابی 2 -مراکز خطرزای شهری که وجود آنها در داخل محدودة شهر موجب آسیبپذیری شهر و کاربریهای مجاور در زمان تهدیدات میشود، نباید در اماکن پرجمعیت و متراکم شهری، مراکز کلیدی و یا در نزدیک یکدیگر جانمایی شود. شناســایی و دســتهبنــدی „ „ „ „ مراکز خطرزای شهری ارائــه الزامــات تعیــین مکـــان بـــرای مراکـــز خطــــرزای جدیــــد و الزامات جابجایی مراکـز خطرزای موجـود، ارائـه نقشه پراکندگی مراکـز خطرزای شهری موجود 3 -مراکـــز خطـــرزای غیرشــــهری واقــــع در محدوده شهر که باید به بیرون شهر انتقال یابند، با کاربریهـای خـدماتی پشتیبانی سکونت مطابق مصــوبه شــورای عــالی (تعریــــف مفــــاهیم و کــاربریهــای شــهر و تـــدقیق ســـرانههـــا) جایگزین شوند. شناســایی و دســتهبنــدی „ „ „ „ مراکز خطرزای غیرشهری ارائــه الزامــات تعیــین مکـــان بـــرای مراکـــز خطــــرزای جدیــــد و الزامات جابجایی مراکـز خطرزای موجـود، ارائـه نقشه پراکندگی مراکـز خطــرزای غیرشــهری موجود 4 -جهتگیری توسعه شهر به سمت مراکز خطرزای غیرشهری - „ „ „ „ اجــرای الــزام در کنــار قــوانین و همکــاری بــا مبادی ذیربط دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 72 نباشد. 5 -تعیین جهات توسعه شهرهای مرزی که حریم آنها با مرز تلاقی دارند، به سمت مرکز کشور باشد. به کارگیری شـاخصهـای -- -- z-- انسانی و طبیعی ارائـه الزامـات محیطـی بــرای توســعه آتــی در تلفیـق بـا سـایر اسـناد طرح جامع موضوع بند دایره شمول شاخص منطبق بر طبقه بندی شهرها روش تهیه اسناد گروه 2 گروه 1 گروه دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 73 3 4 گروه موقعیت جغرافیایی 6 -از عوارض طبیعی موجود در شهرها در مکانیابی مراکز کلیدی برای کاهش آسیبپذیری در برابر تهدیدات استفاده بهینه گردد. z z z „ رجــوع بــه آیــین نامـــه مکانیـــابی مراکــز حیــاتی و حساس و پیوست یک دستورالعمل تعیـین الزامـات و ملاحظــات نحــوه استفاده از عوارض بــه تناســب هــر مرکـــز توســـط مهندسان مشاور 7 -نواحی با امکان استقرار موقت جمعیت در حریم و محدوده شهر، منطبق با ظرفیت موردنیاز و پتانسیل خدماتی شناسایی گردد. „ „ „ „ توجـــــه بـــــه شاخصـــــــهایی همچــون زمــین، دسترســـــــیها، خدمات درمـانی و امدادی و غیره بـر اساس معیارهـای پدافند غیرعامل و مدیریت بحران جهـــت تعیـــین ظرفیــــــت لازم جهــت اســتقرار موقـــــت بـــــه اســـــتانداردهای امدادرســــانی در بحــــــــــــران (کنسرسیوم بین- المللی پناهندگان در ایران (1383 ( منشــــــــــــور بشردوســـــتانه و حــــــــــــداقل اســـــتانداردهای امدادرســــانی در بحــران) مراجعــه شود اختصـاص فضـای لازم جهــــــــت اســتقرار موقــت جمعیت در اسناد طرح جامع و ارائه نقشه مربوطه دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 74 - عرصههایی که به لحاظ محیط طبیعی کمترین خطرات (مانند سیل، زلزله، رانش زمین، نشست زمین و ...) را دارا باشند. 6 ی شناس ن یمز 8 -در انتخاب عرصههای ایمن6 برای استقرار مراکز کلیدی شهر، شاخصهای زمینشناسی (جنس، نفوذپذیری، تکتونیک، رانش، فرونشست و...) در نظر گرفته شود. „ „ „ „ بهـــرهگیـــری از آیـــــین نامـــــه مکانیــابی مراکــز حیاتی و حسـاس و معیارهای زمین شناسی و مکانیک خاک ارائه الزام منابع آب 9 -اصل پراکنـدگی در توزیـع خدمات مربـوط بـه تـأمین آب درون شهر در نظر گرفته شود. „ „ „ „ در نظــر گــرفتن جمعیـت، ارتبـاط هـــــر یـــــک از تأسیسات آبرسانی و هـــم افزایـــی تهدید مورد نظر اجرای الزام 10 -منابع تأمین آب متنوع با توجه به پتانسیلهای موجود درون و پیرامون شهر شناسایی گردد. z z z z شناخت منابع آب پیرامون منطقـه و قابل استفاده برای شهر نقشـه موقعیـت و قابلیتهای منـابع آب شـــرب بـــر اساس برنامههـای اخــــذ شــــده از وزارت نیرو محیط زیست 11 -بــه جهــت وزش بــاد در استقرار مراکز خطرساز بهعنوان عامل تشدیدکنندهی پیامدهای ناشــی از رخــداد تهدیــدها در تأسیسات توجه شود. „ „ „ „ تعیین بـاد غالـب منطقه و موقعیت مراکــز خطــرزای شـــهری و غیـــر شهری بانک اطلاعـاتی از ویژگیهای جریان هوا، تهیه گلبـاد و تعیــین موقعیــت بهینــــه ایجــــاد تأسیسات مشمول بند 12 -توسعه آتی شـهر نبایـد در حریم آبهـای سـطحی و روی آبخوانهای شهر پیشنهاد شود. „ „ „ „ شناســایی منــابع آب پیرامونی شهر بر اسـاس ضـوابط وزارت نیرو اجرای الزام دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 75 موضوع بند شمول شاخص منطبق بر طبقه بندی شهرها روش تهیه اسناد 1 گروه 2 گروه گروه 3 4 گروه کالبدی 13 -در برنامــهریــزی کــاربری زمــین بــا رویکـــــرد چنـــــد عملکردی بودن فضـا، ســهولت دسترســی و تعــدد گزینــههای آن (ماننـد دسترسـی بـه پایانههای حملونقـل، متــرو، شــبکه معــابر شـــــریانی) بـــــرای کاربریهـــــــــــای چنــدمنظوره رعایــت شود. „ „ „ „ شناســایی فضــاهای بــا کـاربری چنـدمنظوره و ســـنجش مطلوبیـــت دسترسیهای پیرامونی ایجـــاد لایـــه کـــاربریهـــای چنــدمنظوره در ســطح شــهر در سند کاربریهای پیشنهادی شهر 14 -دسترســــیهای مناســب بــه مراکــز تــــأمین ایمنــــی و امدادرســانی موجــود ماننــد درمانگاههــا و بیمارســـــــــتانها، ایسـتگاههـای آتـش- نشـــانی، پناهگاههـــا، فضــاهای بــاز بــزرگ عمــومی، در تمــامی پهنـــههای شـــهری پیشبینی شود. „ „ „ „ بررسـی شــرایط فعلــی دسترســیهــای مراکــز ایمنی و امدادرسـانی و ارائه راهکارهای بهینه- سازی ارائه الزامات جهـت بهینـهسـازی دسترسیها بـه مراکـز امـدادی و غیره 15 -اراضــی مناســب برای احـداث و ایجـاد کاربریهـــــــــــای بزرگمقیـاس شـهری در ورودیهای اصـلی شـــهرها پیشبینـــی شود. „ „ „ z اجرای بند ارائه الزامات مربوطه دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 76 موضوع بند شمول شاخص منطبق بر طبقه بندی شهرها روش تهیه اسناد 1 گروه 2 گروه گروه 3 4 گروه سازمان شهری بافت و 16 -در الگوی توسعه، فرمهای باز شهری موردتوجه باشد. (بهاستثنای شهرهای مرزی که باید در طراحی ترکیبی از فرمهای باز و بسته (متراکم) مدنظر قرار گیرد.) „ z „ „ با استفاده از الگوهای موجود شهرسازی الزامــات پیشــنهادی بــر اساس ویژگیهای منطقه 17 -در بافتهای نفوذناپذیر و غیرمنظم، برنامهریزی جهت اختصاص مسیرهای ویژهای در بیرون از بافت جهت امدادرسانی سریع در نظر گرفته شود. „ „ „ „ شناسایی بافتهای نفوذناپذیر و سنجش مطلوبیت مسیرهای دسترسی الزامات ایجاد و اختصاص مسیرهای ویژه امدادی دستورالعمل الزامات و ملاحظات دفاعی و پدافندغیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری 77 موضوع بند شمول شاخص منطبق بر طبقه بندی شهرها روش تهیه اسناد 1 گروه 2 گروه گروه 3 4 گروه ها و حمل و نقل دسترسی 18 -سلسلهمراتب شبکه معابر شهری، میزان نفوذپذیری و طراحی آن باید امکان تخلیه سریع جمعیت در مواقع بحرانی را تسهیل نماید. „ „ „ „ رعایت آیین نامه طراحی راههای شهری ایران رعایت الـزام در تهیـه نقشـــه پیشـــنهادی سلســلهمراتب شــبکه معابر شهری در تلفیق با سـایر اسـناد طـرح جامع 19 -تدابیر لازم برای استقرار زیرساختهای امداد و نجات درمجاورت شبکه راههای ارتباطی شهر صورت پذیرد. „ „ „ „ اجرای الزام در هماهنگی با سازمانهای ذیربط اجرای الـزام در سـند ضوابط و مقررات 20 -مکانیابی سایتهای امداد و نجات در مجاورت و نزدیکی معابر بینشهری در حریم شهر „ „ „ „ اجرای الزام با هماهنگی دستگاه مرتبط اجرای الـزام در سـند پهنــه بنــدی حــریم طرحهای جامع 21 -بهمنظور کاهش خطر ریزش آوار در مسیر امدادرسانی، حداکثر ارتفاع ساختمانهای شهر نباید بیشتر از سه برابر عرض معبر دسترسی باشد. مبحث 21 مقررات „ „ „ „ ملی ساختمان. اجرای الزام در سند ضوابط و مقررات 22 -الگوی توسعه شبکه معابر اصلی شهرهای مرزی باید موازی با مرز باشد و شبکههای عمود بر آن باید کوتاه و غیر ممتد باشد. -- -- „ -- --- اجرای الزام

 

http://inbr.ir/wp-content/uploads/2020/01/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%88-%D9%BE%D8%AF%D8%A7%D9%81%D9%86%D8%AF-%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D9%88-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C1.pdf