سیدمحمدحسن میرزای شیرازی (آیت الله العظمی شیرازی )
شاگردان زیادی در حوزه درس او تربیت شدند، از قبیل سید محمد فشارکی رضوی،....
سیدمحمدحسن میرزای شیرازی
محمدحسن میرزای شیرازی، معروف به میرزای شیرازی بزرگ، از بزرگترین فقها و مراجع تقلید مجاهد ایران در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری می‌باشد.
ایشان، ابتدا در اصفهان تحصیل کرد و سپس به نجف رفت و در حوزه درس صاحب جواهر شرکت کرد و بعد از او به درس شیخ انصاری رفت و از شاگردان مبرز و طراز اول شیخ شد بعد از شیخ انصاری مرجعیت عامه یـافـت در حـدود ۲۳ سـال مرجع علی الاطلاق شیعه بود وهم او بود که با تحریم تنباکو، قرار داد معروف استعماری رژی را لغو کرد شاگردان زیادی در حوزه درس او تربیت شدند، از قبیل آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، حاج آقا رضا همدانی، حاج میرزا حسین سبزواری، سید محمد فشارکی رضوی، میرزا محمد تقی شیرازی و غیر اینها از او اثری کـتبی باقی نمانده است، ولی احیانا برخی از آرائش مورد توجه است در سال ۱۳۱۲ ه ق درگذشت.
فهرست مندرجات
۱ - تولد
۲ - تحصیلات و اجتهاد
۳ - مرجعیت مطلق
۴ - سیرت میرزا در دوران زعامت
۵ - اخلاق میرزا
۶ - آثار و تالیفات
۷ - فتاوی و تقریرات درس میرزا
۸ - اقدامات و اصلاحات عملی میرزا
۹ - فعالیت‌های سیاسی
۹.۱ - ملاقات شاه در حرم
۹.۲ - فرونشاندن آتش فتنه مذهبی
۹.۳ - تحریم تنباکو
۹.۴ - اعتراض به کشتار شیعیان افغان
۱۰ - اقدامات رفاهی و عمرانی
۱۱ - وفات
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبع
تولد
[ویرایش]
وی در پانزدهم جمادی الاول ۱۲۳۰ ق در محله درب شاهزاده در شیراز به دنیا آمد. در کودکی پدرش را از دست داد و دائیش مجدالاشراف، سرپرستی او را برعهده گرفت و از معلمی خوشنویسی دعوت کرد تا در منزل به وی خطاطی بیاموزد. میرزای شیرازی را مجدد فقه شیعه در آغاز قرن چهاردهم هجری دانسته‌اند.
تحصیلات و اجتهاد
[ویرایش]
پدرش سیدمحمود نیز از بهترین خوشنویسان شیراز بود و به نوشته فارسنامه ناصری، پس از میرعماد تا آن زمان کسی خط نستعلیق را به خوبی او نمی‌نوشت. خواندن و نوشتن فارسی را نیز آموخت و در شوال ۱۲۳۶ ق مشغول آموختن ادبیات عرب گردید.
هنگامی‌که به هشت سالگی رسید از دروس مقدمات فارغ شد. مجدالاشراف مایل بود که او از زمره اهل وعظ و منبر شود، از‌این‌رو وی را به یکی از بزرگترین وعاظ شیراز سپرد. او هوش سرشاری داشت چنان که هر روز یک صفحه از کتاب مشکل ابواب الجنان را دوباره می‌خواند و حفظ می‌کرد. پس از درگذشت مجدالاشراف به فقه و اصول پرداخت و در ۱۲۴۲ ق به اصفهان رفت و در مدرسه صدر ساکن شد و در درس شیخ محمدتقی‌ایوانکی (صاحب حاشیه) شرکت کرد و پس از وفات وی در درس میرسیدحسین مدرس بیدآبادی حاضر شد. به گفته‌ای در پانزده سالگی، کتاب شرح لمعه تدریس می‌کرده است.
میرزا قبل از بیست سالیگ به دریافت اجازه اجتهاد نائل گردید و مدتی نیز در درس حاجی کلباسی شرکت کرد و خود نیز به تدریس پرداخت. در ۱۲۹۵ ق برای ادامه تحصیل به عتبات رفت و در محضر درس بزرگانی چون شیخ حسن کاشف الغطاء و صاحب جواهر حاضر شد. صاحب جواهر در سفارش نامه‌ای که برای والی فارس نوشت ضمن تصریح به اجتهاد وی یادآور شد که خداوند میرزا را برای هدایت مردم و امامت در شهرها و ترویج مذهب شیعه و کفالت آن برگزیده است.
میرزا پس از درگذشت صاحب جواهر در درس فقه و اصول شیخ مرتضی انصاری در نجف حاضر شد و استفاده‌های فراوانی برد. معروف است که مرحوم شیخ مرتضی انصاری بارها می‌گفت که درسم را برای سه نفر می‌گویم: میرزا محمد حسن شیرازی، میرزا حبیب الله رشتی و آقا حسن تهرانی.
مرجعیت مطلق
[ویرایش]
پس از وفات شیخ انصاری در ۱۲۸۱، عموم شاگردانش میرزای شیرازی را به ریاست و زعامت برگزیدند. به نوشته اعتمادالسلطنه «کافه افاضل عراق و متجهدین آفاق، در حق او بر براعت و رجحان، اذعان آوردند». اما گروهی از افاضل آذربایجان به حاج سیدحسین ترک مراجعه کردند که پس از وفات ازو در ۱۲۹۹ ق، میرزا مرجع مطلق گردید.
میرزای شیرازی در ۱۲۸۷ ق به زیارت خانه خدا مشرف شد ودر خانه موسی بغدادی منزل کرد حاکم مکه، شریف عبدالله حسنی پس از اطلاع از صاحب خانه خواست تا میرزا را نزد او ببرد، اما میرزا نپذیرفت و گفت: «هرگاه دیدید که علما به درگاه پادشاهان هستند بگویید آنها علما و پادشاهان بدی هستند و هرگاه دیدید پادشاهان خوبی هستند»و بدین ترتیب شریف مکه از او دیدن کرد. میرزا می‌خواست تا در مدینه مجاور شود که میسر نشد. سپس تصمیم گرفت تا در مشهد سکونت کند که آن هم ممکن نگردید، لذا تصمیم گرفت تا در شعبان ۱۲۹۰ ق به سامرا که شهری سنی نشین بود هجرت نماید و چنین نیز کرد. با مهاجرت میرزا گروه بسیاری از علما و فضلا و شاگردان میرزا وی به آن شهر آوردند و مرکز حوزه‌های شیعی به آن شهر منتقل گردید.
میرزا تا پایان عمر مرجعیت مطلق داشت. اعتمادالسلطنه در شرح حال میرزای شیرازی (مربوط به سال ۱۳۰۶ ق) می‌نویسد:« امروز در نظر اهل نظر، اعلم مجتهدین است. کافه مقلدین شیعه، فتاوای وی را مناط صحت عمل قرار داده اند. باریکی نظر و نازکی فکر او را در فقاهت می‌گویند کسی از معاصرین ندارد به حسن خلق و مجاهدت نفس، ضرب المثل می‌باشد». میرزا به دلیل کثرت اشتغالات و کوشش فراوان برای سامان بخشیدن به حوزه و تربیت شاگردان، فرصت فراغت تألیف و تصنیف نیافت، اما در عوض شاگردان عالم و مبرزی تربیت نمود که می‌توان از افاضل آنها نام برد: سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، حاج شیخ فضل الله نوری، سیداسدالله اصفهانی، سیداسماعیل صدر، میرزا محمدتقی شیرازی، حاج میرزا حسین نوری، حاج آقا رضا همدانی، ملا فتحعلی سلطان آبادی، سید محمد اصفهانی.
میرزای شیرازی از میان یاران و شاگردانش، عده‌ای را برای مشاوره در امور دینی، سیاسی و اجتماعی مردم برگزید تا در شهرها و ولایات مختلف، نماینده او باشند و از همین طریق، واقعه تحریم تنباکو، تاراج چهارمحال، واقعه یهودیان همدان، سرکوب شیعیان افغانستان، خریدن زمین‌های طوس توسط روسیه را به بهترین وجه حل و فصل کرد.
سیرت میرزا در دوران زعامت
[ویرایش]
در خـوش برخوردی و شیرینی گفتار، نمونه نداشت شخص در هنگام جداشدن از میرزا در نهایت شـادمـانـی و رضایت ایشان را ترک می گفت هیچ کس به سعه صدر او نبود حتی بر مستحق، یک کلمه زشت ادا نمی کرد خطاکار را جز به احسان پاداش نمی داد و این همان خلق عظیمی است که از پیامر عظیم الشان اسلام به ارث برده بود.
اخلاق میرزا
[ویرایش]
او از نظر اخلاق و رفتار و مسائل انسانی و معنوی، و در قیام به وظایف شرعیه،در غایت کمال و اوج اشـتـهـار بود حکایات و نوادر بسیاری از حالات روحی و معنوی او را نقل کرده اند که مجموع این حـالات، او را بـه رتـبه ای از مراتب سازندگی رسانده است که به اصطلاح علمای وقت، به او لقب مـجـدد و احـیاگر مذهب را داده اند که درراس هر قرن، یک فرد از میان جمع اخیار و رجال عـلـمـی مـی درخشد و تجدید کننده واحیاگر اصول معارف علمی و عملی مذهب می شود .(این حدیث هر چند منبع معتبرروائی ندارد، ولی در عمل و تاریخ چنین پایگاهها و محورهای مردمی را می توان نشان داد.)
آثار و تالیفات
[ویرایش]
بر خلاف نظر شریف استاد مطهری، میرزا، نوشته ها و تحریراتی در فقه و اصول داشته، ولی به دلیل اینکه خود آنها را ناچیز می دانسته حاضر به انتشارشان درمیان مردم نبوده است با این حال بعضی از آنها مشاهده شده است سید محمد تقی اصفهانی، یکی از شاگردان میرزا نقل می کند که میرزا در هنگام درس اشاره داشت که این مطلب را در رساله طهارت و صلوة به طور مفصل آورده ام هم ایـشـان مـی گفت که حاج میرزا اسماعیل شیرازی پسر عموی میرزا، نسخه ای از رساله اجتماع الامر والنهی بـه خـط خـود میرزا در اخـتـیـار دارد سید محمد تقی باز یادآوری می کند کـه یـادداشـتـهـایـی را کـه دیـده است، در آن سؤالات میرزا و جوابهای شیخ انصاری بوده، ونیز حـاشیه ای را که بر نجاة العباد و دیگر رساله ها زده است، همگی را مشاهده کرده است تالیفات وی عبارتند از:
۱ ـ کتابی در طهارت (تا مبحث وضو).
۲ ـ رساله ای در رضاع و شیر دادن.
۳ ـ کتابی در فقه (از اول مکاسب تا آخر معاملات).
۴ ـ رساله ای در اجتماع امر و نهی.
۵ ـ خلاصه ای از افادات استاد بزرگوارش شیخ مرتضی انصاری در تمام مباحث اصول.
۶ ـ رساله ای در مشتق.
۷ ـ حاشیه ای بر نجاة العباد.
۸ ـ تعلیقه ای بر کتاب معاملات آقا وحید بهبهانی.
فتاوی و تقریرات درس میرزا
[ویرایش]
۱ ـ صد مساله از فتاوای میرزا، توسط شیخ فضل الله نوری.
۲ ـ مجموعه ای از فتاوای میرزا به زبان عربی.
۳ ـ مباحث درس اصول میرزا، توسط شیخ علی دزدری.
۴ ـ مباحث درس اصول، توسط سید محمد اصفهانی.
۵ ـ مباحث درس اصول و فقه، توسط ابراهیم دامغانی.
۶ ـ مباحث درس اصول، توسط شیخ حسن فرزند محمد مهدی شاه عبدالعظیمی که آن را ذخایر الاصول نامیده است.
۷ ـ تقریراتی از درس میرزا نوشته باقر حیدر.
۸ ـ ترجمه کتاب معاملات آقا وحید بهبهانی از فارسی به عربی توسط شیخ حسنعلی تهرانی (میرزا بر این کتاب تعلیقاتی دارد).
اقدامات و اصلاحات عملی میرزا
[ویرایش]
امـنـیـت و آسـایش زمانی به زوار سامرا سایه گسترد که میرزای شیرازی در آن دیار رحل اقامت افکند شیعیانی که قصد زیارت آنجا را می نمودند، به هنگام ورود وخروجشان بسیار ترسان بودند تا مـبـادا دچـار گرفتاری شوند زمانی که میرزا به سامرا مهاجرت کرد، سامرا اهمیت خود را دوباره بـازیـافـت و مـرکز مهمی برای تحصیل علم و محل تجمع علمای بزرگ گردید و این امر تا زمان مرگ میرزا هر روز رو به افزایش بود میرزا اقدامات عمرانی بسیاری انجام داد مدرسه ای برای طلاب بـنـا نـهاد که تا هم اکنون به مدرسه میرزا شهرت دارد مدرسه دیگری نیز در شرق این مدرسه وکنار آن احداث کرد بر شط سامرا پلی زد تا از چاپیده شدن مردم توسط بلم داران برای عبور مردم و وسایل و چهارپایانشان جلوگیری کند، ولی بعد از فوت میرزا، ازآنجا که به منافع عده ای سودجو ضـرر وارد آمـده بـود، پـل تخریب شد و به مرور زمان از بین رفت از دیگر کارهای میرزا در سامرا سـاختن دو حمام، یکی مردانه و دیگری زنانه بود ساعتی توسط ایشان خریداری گردید و بر بالای باب قبله نصب شد در حرم عسکریین (ع) تزئینات و اصلاحاتی صورت گرفت بازار بزرگی توسط ایـشـان ساخته شد حسینیه ای جهت برگزاری مراسم عزاداری امام حسین (ع) به همت ایشان بنا شد برای بسیاری از مجاورین سامرا خانه ساخت فقرا بسیاری از اهل تسنن را انفاق نمود و زندگی آنها را به جریان انداخت در سال ۱۳۱۱ ه ق فتنه ای میان اهالی سامرا و مجاورین برانگیخته شد که بـه تهدید مجاورین از جانب اهالی انجامیدآتش فتنه از سوی عده ای از جاسوسها و دسیسه چینان کـه خـواهان جنگ میان مسلمین و ایجاد آشوب و تفرقه بین برادران شیعه و سنی بودند، برپا شد مـیـرزا بـا کـفـایـت وتـدبـیر خویش آتش فتنه را خاموش ساخت و امور مردم به مجرای طبیعی خـودبـازگـشت داد در اجرای این مهم اجازه دخالت به هیچ کس، حتی کنسول انگلستان ووالی عثمانی بغداد نداد و به آنها پیغام داد: مساله به زودی اصلاح خواهد شد و این حادثه کوچک تر از آن است که نیاز به مداخله ماموران حکومتی باشد.
فعالیت‌های سیاسی
[ویرایش]
میرزای شیرازی قبل و بعد از مرجعیت چهار اقدام سیاسی مهم نمود که آثار اجتماعی و سیاسی بزرگی در عراق و‌ایران داشت:
← ملاقات شاه در حرم
اول، زمانی که ناصرالدین شاه به زیارت عتبات عالیات رفت (۱۲۸۷)، هنگام ورودش به نجف، بر خلاف رویه گذشته، شاه را د رمحل سکونتش ملاقات نکرد، بلکه در حرم مطهر امیرمؤمنان با وی دیدار کرد و هدایای شاه را نیز نپذیرفت. این برخورد علاوه بر از بین بردن هیبت و عظمت شاه، شکل رسم قدیمی را که مجتهدین، در استقبال از پادشاهان کشورهای اسلامی‌به دیدار آنها می‌رفتند، شکست.
← فرونشاندن آتش فتنه مذهبی
دوم، فرونشاندن آتش فتنه مذهبی که نزدیک بود به جنگ میان اهل سنت و شیعیان سامرا و مناطق مجاور آن در ۱۳۱۱ ق منجر گردد. او ملاقات با کنسول انگلیس در بغداد را که برای شعله ور کردن آتش فتنه به سامرا رفته بود رد کرد و به وی خبر داد که هیچ نیازی به مداخله بریتانیا در کاری که به او مربوط نیست نمی‌باشد، زیرا شیعیان و حکومت عثمانی دارای دین و قبله و قرآن واحدی هستند.
← تحریم تنباکو
سوم، بزرگترین اقدام سیاسی میرزا فتوای تحریم تنباکو بود. توضیح آنکه در ۲۸ رجب ۱۳۹۷ ق و اندکی پس از سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا، قراردادی میان کمپانی انگلیسی رژی با دولت‌ایران، به نمایندگی امین السلطان (صدر اعظم) بسته شد که براساس آن امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل و خارج از کشور به مدت پنجاه سال به کمپانی مزبور واگذار می‌گردید. در عوض، کمپانی هر سال مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی به علاوه یک چهارم از سود شرکت پس از کسر پنج درصد آن را به دولت‌ایران پرداخت می‌کرد. ظاهراً مذاکره در مورد‌این قرارداد، هنگام سفر سوم شاه به لندن صورت گرفته بود و امضای آن پس از بازگشت شاه انجام شد. شرایط‌این قرارداد که به زبان و ورشکستگی تولیدکنندگان و تجار‌ایرانی می‌انجامید و بسیار بدتر از قرارداد مشابه توتون و تنباکوی دولت عثمانی با شرکت مشابه اروپایی بود و استقلال سیاسی و اقتصادی کشور را به مخاطره جدی می‌افکند، موجی از خشم و نارضایتی در کشور پدید آورد.
در شیراز و تبریز و اصفهان علما بر ضد قرارداد قیام کردند و دولت نیز گروهی از آنان را دستگیر و تبعید نمود، اما مخالفت علما و مردم روز به روز ادامه داشت و گسترده تر می‌شد. میرزای شیرازی که قبلاً توسط علمای تبعیدی در جریان امر قرار گرفته بود در اول ذیحجه ۱۳۰۸ ق تلگراف مفصلی به ناصرالدین شاه فرستاد ودر آن به منافات داشتن قرار داد با احکام قرآن مجید و از بین رفتن استقلال دولت و اختلال نظم مملکت تأکید ورزید.
متعاقب آن، ناصرالدین شاه از کار پرداز‌ایران در بغداد خواست تا میرزا را نسبت به قرارداد توجیه نماید. وی برای جلب نظر میرزا دلائلی از‌این قبیل ارائه نمود: ضرورت نزدیکی به دول بزرگ برای رهایی از روسیه تزاری، لزوم تقویت بودجه و قشون، ترمیم مالیات‌ها و بازتاب نامطلوب فسخ قرار داد نزد جهانیان. اما میرزا در پاسخ، ضمن رد توجیهات مذکور بر‌این نکته تأکید نود که باید فقط به نیروی ملت مسلمان تکیه کرد و سپس تهدید نمود که اگر دولت از عهده بر نمی‌اید من به خواست خدا آن را بر هم می‌زنم.
شاه و دربار به تهدید میرزا وقعی ننهادند و به دفع الوقت گذراندند. سرانجام میرزا، حجت را تمام دانست و طی فتوایی هرگونه استفاده و خرید و فروش آن را حرام اعلام کرد. متن‌این فتوای کوتاه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان، صلوات الله و سلام علیه است».
به دستور میرزا محمدحسن آشتیانی که بزرگترین عالم و مجتهد تهران به شمار می‌رفت‌این فتوا در تهران و دیگر شهرها تکثیر و منتشر شد و همه مردم حتی اندرون حرم شاه نیز استعمال آن را حرام دانستند. تهدید و ارعاب مأموران رژیم سودی نبخشید، حتی دولت شایع کرد که فتوا مجعول است، اما‌این ترفند نیز مؤثر نبود. شاه دو هفته پس از صدور حکم تحریم، الغای انحصار داخله توتون و تنباکو را اعلام داشت، اما‌این نیز رضایت علما و مردم را فراهم نساخت و مردم یکپارچه بر ضد شاه و کمپانی قد برافراشتند. مذاکرات نمایندگان دولت و علما نیز نتیجه‌ای در برنداشت. سرانجام به سبب مخالفت یکپارچه علما و مقاومت مردم، شاه و کمپانی لغو قرارداد را اعلام کردند و در مقابل، دولت از علما خواست تا ضمن تلگرافی به میرزا، استعمال توتون و تنباکو را مباح اعلام نماید.
میرزای شیرازی تعجیلی در لغو حکم نکرد و منتظر دست خط علمای تهران ماند و در تلگرافی به میرزای آشتیانی تأکید کرد که باید قرارداد به نحوی ختم شود که پیامد ناگوار دیگری برای مردم نداشته باشد. سرانجام میرزای شیرازی پس از اطمینان از لغو قرارداد، حکم تحریم را بعد از گذشت پنجاه و پنج روز از صدور آن، لغو کرد.
← اعتراض به کشتار شیعیان افغان
چهارم، همزمان با خاتمه جنبش ضد استعماری، مردم‌ایران، امیرعبدالرحمن خان، پادشاه مستبد و وابسته افغانستان، به بهانه عدم پرداخت مالیات اقوام شیعه آن کشور، در ۱۳۰۹ ق با تحریک احساسات مذهبی مردم اهل سنت، به مناطق شیعه نشین افغانستان حمله کرد. این تهاجم وحشیانه که سه سال به طول انجامید موجب کشته شدن ده‌ها هزار نفر از شیعیان، اسارت و بردگی هزاران مرد و زن و کودک و غارت املاک و اموال آنان شد. این جنایت به اندازه‌ای هولناک و شرم آور است که زبان از بیان و قلم از نگارش آن شرم دارد.
اخبار وحشتناک‌این جنایت توسط یکی از علمای شیعه افغانستان (ملا کاظم درفشای) به اطلاع میرزای شیرازی رسید. میرزا بلافاصله در تلگرافی به ناصرالدین شاه از او خواست تا از ملکه انگلستان بپرسد که امیرعبدالرحمن خان چرا به قتل عام شیعیان هزاره افغانستان پرداخته است؟ و ظاهراً خود نیز نامه‌ای به ملکه انگلستان نوشت.
ایادی انگلستان برای گرفتن انتقام از میرزای شیرازی و مخدوش کردن چهره سیاسی او، در ۱۳۱۱ ق در صدد تحریک و جدال میان سنیان و شیعیان سامرا برآمدند که‌این ترفند با هوشیاری میرزا ناکام ماند.
اقدامات رفاهی و عمرانی
[ویرایش]
میرزا در طول اقامت بیست و دو ساله خود در سامرا اقدامات رفاهی و عمرانی زیادی برای مردم و طلاب انجام داد و مدرسه‌ای برای طلاب بنا کرد که هم اکنون نیز به نام مدرسه میرزا شهرت دارد. علاوه بر آن، مدرسه دیگری در جانب شرق آن احداث کرد. بر شط سامرا پلی زد تا عبور و مرور مردم و چارپایان به سهولت انجام گیرد. دو حمام (یکی مردانه و دیگری زنانه) در شهر ساخت و ساعتی خریداری و بر بالای باب قبله نصب کرد. در حرم عسکریین تزیینات و اصلاحاتی صورت داد و بازار بزرگی مراسم عزاداری امام حسین (علیه‌السّلام) به همت‌ایشان بنا گردید و برای بسیاری از مجاورین سامرا خانه ساخت و فقرای زیادی از اهل سنت را انفاق نمود و زندگی آنان را سر و سامان بخشید.
وفات
[ویرایش]
میرزا در اواخر عمر به مرض سل مبتلا شد و سرانجام در شب چهارشنبه ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ در هشتاد و دو سالگی در شهر سامرا درگذشت. جنازه او با حضور علما و انبوه مردم سوگوار از سامرا به نجف اشرف برده شد و در جنب باب طوسی دفن گردید.
در این تاریخ، یکی دیگر از ستارگان آسمان فقاهت در خـاموشی فرو رفت و تیرگی شب را دوچندان ساخت افول این ستاره، انفجاری در دلها پدید آورد کـه کـوچکترین نمودش جاری شدن سیلاب اشکها بود تقدیرات خداوند تبدیل ناپذیرند و مرگ بر هـمـگـان مـقـدر شـده اسـت مـیـرزای بـزرگ نیز از این قاعده مستثنی نبود او که ۸۲ سال عمر گرانمایه اش را به پرتوافکنی درمیان مسلمین و به خصوص شیعیان سپری کرده بود، آن شب بعد از نماز عشا، بـر اثـرشـدت بیماری سل دار فانی را وداع کرد و جان به جان آفرین تسلیم نمود میرزاوصیت کرد که او را در نجف، در محلی که خود قبلا مشخص کرده بودند به خاک بسپارند به همین جهت جسد شریفش را پس از غسل دادن در شط سامرا، به طرف نجف اشرف حرکت دادند در تـمـام شهرهای سر راه، مردم با گریه و زاری ونوحه خوانی و سینه زنی به پیشواز می آمدند در نـزدیـکـی بغداد، تمام اهالی بغداد (حتی غیر مسلمانان از اهل ذمه) نیز به استقبال آمدند مشیر رجب پاشا هم ارتش سلطانی را با هیاتی آراسته به حزن و اندوه، و تفنگهایی سرنگون به استقبال فـرسـتـاد در کربلا،جسد میرزا در حرمین امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) طواف داده شد و در نجف نیز جسد میرزا در حرم امیرالمؤمنین (ع) طواف داده شد و سپس در آخرین شب شعبان دفـن میرزا به پایان رسید از آن پس مجالس فاتحه در تمام شهرها برگزارگردید همه بازارها در ایام فاتحه بسته بود و این عزاداری تا نزدیک یک سال در بلاد اسلامی ادامه داشت.
پانویس
[ویرایش]
| ۱. | ↑ آشنایی با علوم اسلامی، ص ۳۱۴ . |
| ۲. | ↑ موسوی، محمدمهدی، احسن الودیعه فی تراجم مشاهیر، ص۱۲۹. |
| ۳. | ↑ موسوی، محمدمهدی، احسن الودیعه فی تراجم مشاهیر، ص۱۳۱. |
| ۴. | ↑ کرمانی، ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۹-۶۰. |
| ۵. | ↑ رهیمی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی‌در عراق، ص۱۰۲-۱۰۳. |
| ۶. | ↑ مصاحب، غلامحسین، دایره المعارف فارسی، ج۱، ص۱۰۷۹. |
| ۷. | ↑ الگار، حامد، دین و دولت در‌ایران، ص۳۰۷-۳۲۸. |
| ۸. | ↑ مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، ج۶، ص۶۶-۶۸. |
| ۹. | ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال‌ایران، ص۳۱۶-۳۱۷. |
| ۱۰. | ↑ م. جرفادقانی، علمای بزرگ شیعه، از کلینی تا خمینی، ص۲۹۹ –۳۰۱. |
| ۱۱. | ↑ واعظ خیابانی تبریزی، علی، علمای معاصرین، ص۴۶-۴۸. |
| ۱۲. | ↑ بخشایشى، عقیقى، فقهای نامدار شیعه، ص۳۵۶-۳۷۷. |
| ۱۳. | ↑ قمی، شیخ عباس، فوائد الروضیه، ص۴۸۲-۴۸۵. |
| ۱۴. | ↑ صنیع‌الدوله، محمد حسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۱۸۶. |
| ۱۵. | ↑ حرز الدین، محمد حسین، معارف الرجال فی تراجم العلما و الادباء، ج۲، ص۲۳۳-۲۳۸. |
| ۱۶. | ↑ معلم حبیب آبادی، میرزا محمد علی، مکارم الآثار، ج۳، ص۸۸۳-۸۹۰. |
| ۱۷. | ↑ . یـکـصـد سال مبارزه روحانیت از میرزای شیرازی تا امام خمینی، تالیف نگارنده، چاپ ۱۳۶۰،دفتر نشرنوید اسلام . |
منبع
[ویرایش]
دانشنامه‌های انقلاب اسلامی‌و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «محمدحسن میرزای شیرازی».
سایت اندیشه قم.
رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 14 (قمری) | علمای شیعه | علمای قرن سیزدهم | علمای مجاهد | علمای نجف | فقهای شیعه | مراجع تقلید
