بررسی و نقد رویکرد مفسران قرن 14 و 15 هجری به احادیث تفسیری-پایان نامه دکتری
استاد مشاور: دکتر محمدعلی لسانی فشارکی
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/bb43e5cc27b709517e7675ad50df779d
بررسی و نقد رویکرد مفسران قرن 14 و 15 هجری به احادیث تفسیری
پارسای داخل کشور
دکتری تخصصی (PhD)
1388
موضوع: معارف اسلامی
رشته: الهیات و معارف اسلامی - علوم قرآن و حدیث
پدیدآور: محمد نجفی استاد راهنما: نهله غروی نائینی استاد مشاور: محمدعلی لسانی فشارکی استاد مشاور: مهدی مهریزی
دانشگاه تربیت مدرس
https://ganj.irandoc.ac.ir/viewer/bb43e5cc27b709517e7675ad50df779d?sample=1
تفسیر قرآن کریم در قرن چهاردهم هجری وارد مرحله نوینی گردید. سید جمال الدین اسدآبادی، فریاد بازگشت به قرآن را در این قرن، برای اعاده عزت مسلمانان بلند ساخت و دو شاگرد وی: شیخ محمد عبده و سید محمد رشید رضا با پدید آوردن تفسیر المنار، تحولی شگرف در تاریخ تفسیر به وجود آوردند. عبده بر حاکمیت عقل در دین و زندگی اصرار می‌ورزید. عموم تفاسیری که پس از المنار نگاشته شده‌اند، به نحوی متأثر از این تفسیرند و بسیاری از این تفاسیر بیش از آن که توجه خود را به سند روایات معطوف سازند، به نقد محتوایی روایات توجه کرده‌اند. بر این اساس، تفاسیر قرن چهاردهم و پانزدهم هجری را به دو دسته: عقل گرا و نص گرا تقسیم کرده‌ایم. از میان تفاسیر موجود،هفت تفسیر: المنار، المیزان، التحریر و التنویر، من وحی القرآن، التفسیر الحدیث، الفرقان و تفسیر اثنی عشری انتخاب گردید که از میان آنها تفسیر اثنی عشری به عنوان تفسیری نص گرا و بقیه عقلگرا شناخته شده‌اند. در میان تفاسیر عقل گرا، المنار، المیزان، من وحی القرآن و الفرقان، قائل به عدم حجیت روایات تفسیری اند؛ در حالی که التحریر و التنویر و التفسیر الحدیث به حجیت روایت در تفسیر قرآن قائلند. تفسیر اثنی عشری نیز روایت را در تفسیر حجت می داند. تفاسیر عقل گرا با عرضه روایات بر قرآن، احادیث یقین آور، عقل و تاریخ صحیح به نقد محتوایی روایات پرداخته اند. از جمله نشانه های عقل گرایی این تفاسیر، رد اسرائیلیات، عدم نقل بسیاری از روایات ضعیف، توجه به فقه الحدیث، بی اعتمادی به روایات اسباب نزول و عدم جمود بر ظواهر روایات است
روایات تفسیری / Interpretative Narrations
تفسیر المیزان (کتاب) / Tafsir Al-Mizan (Book)
جمال‌الدین اسدآبادی / Jamaluddin Asadabadi
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: مقدمه و کلیات طرح تحقیق و مباحث مقدماتی
1-1 مقدمه 2
1-2 فرضیات 5
1-3 پیشینه 5
1-4 روش انجام تحقیق: 6
1-5 اهداف: 6
1-6 مباحث مقدماتی 7
1-6-1 تفسیر قرآن 7
1-6-2 تفسیر اثری یا تفسیر نقلی یا تفسیر به مأثور 7
1-6-3 تاریخ تفسیر 9
1-6-4 نقد حدیث 11
1-6-5 حدیث صحیح 13
1-6-6 خبر واحد 14
1-6-6-1 حجیت خبر واحد 15
1-6-6-2 عدم حجیت خبر واحد 17
1-6-7 اسرائیلیات 20
1-6-8 دلایل تمایز تفسیر در قرن چهاردهم هجری 21
1-6-9 رابطه قرآن و حدیث 23
1-6-10 عقل گرایی 24
فصل دوم: بررسی و نقد رویکرد شیخ محمد عبده و رشید رضا به روایات تفسیری
2-1 زندگینامه 27
2-2 رابطه قرآن و حدیث 30
2-2-1 استفاده از روایت به عنوان موید 32
2-3 عدم حجیت روایات تفسیری 33
2-4 تقدم نقد متن بر نقد سند 36
2-4-1 نقد محتوایی روایات 36
2-4-1-1 رد روایت به دلیل فراتر رفتن از ظاهر قرآن 36
2-4-1-2 رد روایت به دلیل تعارض با قرآن 37
2-4-1-3 رد روایت به دلیل تعارض با روایات صحیح و تاریخ 39
2-4-1-4 رد روایت به دلیل تعارض با عقل 40
2-4-1-5 رد روایت با تحلیل روایی – عقلانی 41
2-4-1-6 رد روایت به دلیل اختلاف و تعارض 42
2-4-1-7 رد روایت با دلیل تاریخی 43
2-5 توجه به سند روایت 43
2-6 عقل گرایی مفسر 44
2-6-1 بی اعتنایی به احادیث صحیح 45
2-6-2 استقلال رأی 46
2-6-3 عدم نقل روایات 47
2-6-4 رد اسرائیلیات 47
2-6-5 رد غیر مستقیم روایت صحیحین با تمسک به قرآن و عقل 50
2-7 شفاف نبودن معیارهای نقد و پذیرش احادیث 51
فصل سوم: بررسی و نقد رویکرد علامه طباطبایی به روایات تفسیری
3-1 زندگینامه مفسر 54
3-2 رابطه قرآن و سنت در افق تفسیری علامه طباطبایی 55
3-2-1 استفاده از روایت به عنوان موید 59
3-3 عدم حجیت روایات تفسیری: 59
3-4 تقدم نقد متن بر نقد سند 60
3-4-1 نقد محتوایی روایات: 61
3-4-1-1 مناقشه روایت با عرضه آن بر قرآن 61
3-4-1-2 مناقشه روایت به دلیل مخالفت با سیاق آیات 63
3-4-1-3 نقد متن روایت با عرضه آن بر قرآن و روایات قطعی و عقل(عدم سازگاری روایت با قرآن و روایات قطعی و عقل): 64
3-4-1-4 نقد متن روایت با عرضه آن بر قرآن و تاریخ و عقل(عدم سازگاری روایت با قرآن و تاریخ و عقل): 65
3-4-1-5 نقد متن روایت با عرضه آن بر قرآن و عقل (عدم سازگاری روایت با قرآن و عقل): 66
3-4-1-6 نقد متن روایت با تحلیل عقلی: 67
3-4-2 نقد سندی روایت 68
3-5 مناقشه روایت به جهت اضطراب متن روایت 69
3-6 رد روایت به دلیل ضعف سند و متن 69
3-7 عقل گرایی علامه سید محمد حسین طباطبایی 72
3-7-1 بی اعتمادی به روایات اسباب نزول 72
3-7-2 رد روایات اسرائیلی 74
3-7-3 عدم جمود بر ظواهر روایات 76
3-7-4 عدم نقل روایات 77
3-7-5 توجه به فقه الحدیث 77
3-8 شفاف نبودن معیارهای نقد حدیث 78
3-9 نقل روایات ضعیف بدون نقادی: 82
فصل چهارم: نقد و بررسی رویکرد ابن عاشور به روایات تفسیری
4-1 زندگینامه 86
4-2 رابطه قرآن و سنت 87
4-3 حجیت روایات تفسیری 88
4-4 تقدم نقد متن بر نقد سند: 89
4-4-1 رد روایت با تحلیل عقلی 92
4-4-2 رد روایت با تأویل ظاهر آیه 93
4-4-3 رد روایت با تحلیل لغوی 94
4-4-4 رد روایت به جهت مخالفت با تاریخ 94
4-5 توجه به سند حدیث: 95
4-6 عقل گرایی: 98
4-6-1 برخورد با اسرائیلیات 98
4-6-2 عدم نقل روایات 99
4-6-3 داوری میان روایات و ترجیح روایت با استناد به سیاق آیه: 101
4-6-4 داوری میان روایات با تحلیل عقلی: 102
4-7 شفاف نبودن معیارهای نقد حدیث و رد روایات متواتر 102
4-8 نقل روایات معارض با قرآن 104
فصل پنجم: بررسی و نقد رویکرد سید محمد حسین فضل الله به روایات تفسیری
5-1 زندگینامه مفسر 107
5-2 رابطه قرآن و سنت در افق تفسیری فضل الله 107
5-2-1 نمونه‌ای از تأیید روایت با عرضه آن بر قرآن: 108
5-2-2 رفع ابهام آیه در سایه حدیث 109
5-3 عدم حجیت روایات تفسیری: 110
5-4 تقدم نقد متن بر نقد سند 111
5-4-1 نقد محتوایی روایات: 111
5-4-1-1 نقد متن روایت با عرضه آن بر قرآن و عقل (عدم سازگاری روایت با قرآن و
عقل): 111
5-4-1-2 نقد متن روایت با عرضه آن بر قرآن و احادیث و عقل: 114
5-4-1-3 نقد متن روایت با تحلیل عقلی: 116
5-4-1-4 نقد متن روایت به جهت منافات با تاریخ: 117
5-5 نقد سندی حدیث 117
5-6 عقل گرایی سید محمد حسین فضل الله 118
5-6-1 تحذیر از اسرائیلیات 118
5-6-2 اجتهادی بودن روایات اسباب نزول: 120
5-6-3 عدم نقل روایات: 121
5-6-4 نقل روایات مخالف مشهور: 122
5-6-5 عدم جمود بر ظواهر روایات 122
5-6-6 داوری میان روایات مختلف 123
5-6-6-1 داوری میان روایات مختلف با استناد به قرآن 123
5-6-6-2 داوری در میان روایات مختلف با تحلیل عقلی 124
5-7 پاره‌ای از کاستیها و تناقضات تفسیر 124
5-7-1 حجیت خبر موثوق به 124
5-7-2 نقل روایات ضعیف بدون نقادی: 125
5-7-3 عدم اظهار نظر قاطع: 127
فصل ششم: بررسی رویکرد عزت دروزه به روایات تفسیری
6-1 زندگینامه 130
6-2 رابطه قرآن و سنت در افق تفسیری دروزه 131
6-3 حجیت روایات تفسیری 134
6-4 تقدم نقد متن بر نقد سندی روایت 136
6-4-1 مناقشه حدیث با عرضه حدیث بر قرآن 136
6-4-2 مناقشه روایت با توجه به سیاق آیه 139
6-4-3 مناقشه روایت با دلیل عقلی 142
6-4-4 مناقشه روایت با دلیل تاریخی 143
6-4-5 تشکیک در روایت 144
6-4-6 ایراد بر روایت شیخین: روایت، توضیحی مناسب، برای آیه نیست 145
6-5 توجه به سند حدیث: بی توجهی به روایات غیر صحیح و روایات صحابه 145
6-6 عقل گرایی مفسر 147
6-6-1 برخورد با اسرائیلیات 148
6-6-2 توجه به فقه الحدیث: 150
6-6-3 مخالفت با رأی مشهور و داوری میان روایات 151
6-7 شفاف نبودن معیارهای نقد حدیث و رد روایات متواتر 154
فصل هفتم: بررسی و نقد رویکرد آیت‌الله محمد صادقی به روایات تفسیری
7-1 زندگینامه مفسر 157
7-2 رابطه قرآن و حدیث در نگاه مفسر 158
7-3 تقدم نقد متن بر نقد سند 161
7-3-1 مناقشه روایت باقرآن، روایات و دلیل عقلی 161
7-3-2 مناقشه روایت با عرضه آن بر قرآن و حدیث 168
7-3-3 رد روایت با استناد به روایات متواتر و دلیل عقلی: 169
7-3-4 رد روایت به دلیل مخالفت با قرآن 169
7-4 بی اعتباری روایت به خاطر تعارض 170
7-5 توجه به سند حدیث 170
7-6 عقل گرایی مفسر: 171
7-6-1 رد اسرائیلیات 171
7-7 شفاف نبودن معیارهای نقد حدیث 172
فصل هشتم: بررسی و نقد رویکرد شاه عبدالعظیمی به روایات تفسیری
8-1 زندگینامه 176
8-2 رابطه قرآن و حدیث از دیدگاه شاه عبدالعظیمی 177
8-3 حجیت روایات تفسیری 179
8-4 بررسی و نقد برخی روایات تفسیر اثنی عشری 179
8-5 نقل روایت بدون اسناد به معصوم (ع) 198
8-6 نقل از منابع اهل سنت بدون توجه به سند ومتن حدیث 200
8-7 رد روایت با تحلیل عقلی و قرآنی 201
8-8 جمع بندی، نتیجه گیری و پیشنهادها 202
منابع و مآخذ 205
الف) کتب فارسی: 205
ب) کتب عربی 206
ج) نشریات 209
د) پایان نامه ها 210
چکیده انگلیسی: 211
ا عشری شاه عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنا عشری، تهران، انتشارات میقات، 1363.
2- استادی، رضا، آشنایی با تفاسیر قرآن مجید و مفسران، قم موسسه در راه حق، 1377.
3- ایازی، سید محمد علی، شناخت نامه تفاسیر، رشت، انتشارات کتاب مبین، 1378.
4- ایازی، سید محمد علی، سیر تطور تفاسیر شیعه، رشت، انتشارات کتاب مبین، 1381.
5- ایزدی مبارکه، کامران، شروط و آداب تفسیر و مفسر، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1376.
6- بابایی، علی اکبر، مکاتب تفسیری، انتشارات سمت، تهران، 1381.
7- بابایی، علی اکبر ، روش شناسی تفسیر قرآن، تهران، سمت، 1379.
8- جان کویرا، کارلوس ، بافت شناسی پایه، فصل 12، ترجمه مهدی منتظری، تهران، انتشارات ارجمند، 1992.
9- جوادی آملی، عبد الله، ادب فنای مقربان، قم ، مرکز نشر اسراء، 1381.
10- حائری، عبدالهادی، نخستین رویاروییهای اندیشه گران ایران با دورویه تمدن بورژوازی غرب، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1367.
11- حجتی، سید محمد باقر، چهارده مقاله و گفتار، تهران، بنیاد قرآن، 1361.
12- خرمشاهی، بهاء الدین، تفسیر و تفاسیر جدید، تهران، چاپ کیهان، 1364.
13- رابینز، استان لی ال ، پاتولوژی پایه، فصل 5، ترجمه مسعود عسکری، تهران، موسسه انتشارات پزشکی ایران، 1992.
14- ربانی، محمد حسن ، اصول و قواعد فقه الحدیث، قم، بوستان کتاب، 1383.
15- سید علوی، سید ابراهیم، روش تفسیری استاد طباطبایی در المیزان، یادنامه علامه طباطبایی، تبریز،
16- انتشارات دانشگاه تبریز، 1370.
17- صادقی ، محمد، فقه گویا، چ1، تهران، انتشارات امید فردا، 1383.
18- طالقانی، عبدالوهاب، تاریخ تفسیر، تهران، انتشارات نبوی، 1377.
19- طباطبایی، سید محمد حسین، قرآن در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1361.
20- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، 1382.
21- عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی وروش‌های تفسیر قرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379.
22- غروی نائینی، نهله، فقه الحدیث و روشهای نقد متن، تهران، دفتر نشر آثار علمی دانشگاه تربیت مدرس، 1379.
23- فاضل لنکرانی، محمد، مقدمات بنیادین علم تفسیر، مترجم:محمد رسول دریایی، تهران، بنیاد قرآن، 1381.
24- کاشانی، فتح الله، منهج الصادقین، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بی تا.
25- مدرسی، مرتضی، سید جمال الدین و اندیشه‌های او، تهران، انتشارات پرستو، بی تا.
26- مدیر شانه چی، کاظم، درایه الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
27- مدیر شانچى، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
28- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، تهران، انتشارات صدرا، بی تا.
29- مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، 1382.
30- مکارم شیرازی، ناصر ، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374.
31- مهریزی، مهدی، حدیث پژوهی، قم، دار الحدیث، 1381.
32- نفیسی، شادی، علامه طباطبایی و حدیث، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تهران، 1384.
ب) کتب عربی
33- قرآن کریم.
34- آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، 1403.
35- ابن تیمیه، تقی الدین، مقدمه فی اصول التفسیر، بیروت، دار ابن حزم، 1414.
36- ابن خلدون، عبد الرحمن، مقدمه ابن خلدون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408.
37- ابن عاشور، محمد الطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، موسسه التاریخ، بیروت، بی تا.
38- ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، دار الکتب العلمیه، بی تا.
39- ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفه، 1406.
40- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، بی تا.
41- ابوریه، محمود، اضواء علی السنه المحمدیه، مصر، دارالمعارف، بی تا.
42- الادلبی، صلاح الدین، منهج نقد المتن عند علماء الحدیث النبوی، بیروت، دار الافاق، 1403.
43- انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، موسسه النشر الاسلامی، بی تا.
44- بحرانی، سید هاشم ، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت،1416.
45- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ریاض، بیت الافکار الدولیه، 1419.
46- بهبودی، محمد باقر، صحیح من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار العلوم، 1407.
47- حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، تهران، مکتبه الاسلامیه، بی تا
48- حویزی، عبد علی، نور الثقلین، قم، موسسه اسماعیلیان، 1412.
49- خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالزهراء، 1408.
50- الدروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث ترتیب السور حسب النزول، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، 1383.
51- الذهبی، محمد حسین، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، القاهره، مکتبه وهبه، 1406.
52- الذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1396.
53- راغب، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تهران، المکتبه المرتضویه، بی تا.
54- رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، دار المعرفه، بیروت، بی تا.
55- الرومی، فهد بن عبد الرحمن، اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، الریاض، بی نا، 1407.
56- الرومی ، فهد بن عبد الرحمن، اصول التفسیر و مناهجه، الریاض، مکتبه التوبه، 1413.
57- الرومی، فهد بن عبدالرحمن، دراسات فی علوم القرآن الکریم، الریاض، بی نا، 1423.
58- السبت، خالد، قواعد التفسیر، الجیزه، دار ابن عفان، 1421.
59- السبحانی، جعفر، الحدیث النبوی بین الروایه و الدرایه، قم، موسسه الامام الصادق، 1419.
60- السبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه، قم، موسسه الامام الصادق، 1424.
61- سید مرتضی، علی بن الحسین، جوابات المسائل الموصلیات، قم، دار القرآن الکریم، 1405.
62- سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421،
63- شحاته، عبدالله، علوم التفسیر، قاهره، مکتبه نهضه الشرق، 1986م.
64- الشهید الثانی، زین الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، منشورات مکتبه المرعشی، قم، 1408.
65- الصادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1398.
66- الصباغ، محمد، التصویر الفنی فی الحدیث النبوی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403.
67- صدوق، محمد بن علی ، عیون اخبار الرضا، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1404.
68- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دارالاضواء، 1413.
69- الصرصری، سلیمان، الاکسیر فی علم التفسیر، القاهره، مکتبه الآداب، 1977.
70- صفی پور، عبدالرحیم، منتهی الارب فی لغه العرب، انتشارات کتابخانه سنایی، بی تا.
71- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه
72- المدرسین، 1417.
73- طبرسی، احمد بن ابی طالب، الاحتجاج ، نجف، 1386.
74- طبرسی، فضل بن حسن ، مجمع البیان لعلوم القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1415.
75- طرهونی، محمد، التفسیر و المفسرون فی غرب افریقیا، الدمام، دار ابن الجوزی، 1426.
76- طوسی، محمد بن الحسن، اختیار معرفه الرجال، موسسه النشر فی جامعه مشهد، مشهد، بی تا.
77- طوسی، محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
78- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.
79- طوسی، محمد بن الحسن، العده فی الاصول، قم، بی نا، 1417.
80- الطیر، مصطفی، اتجاه التفسیر فی العصر الحدیث، قاهره، مجمع البحوث الاسلامیه، 1975.
81- عبد الغفار، عبدالرحیم، الامام محمد عبده و منهجه فی التفسیر، القاهره، المرکز العربی للثقافه و العلوم، 1400.
82- عبده، محمد، تفسیر القرآن الکریم جزء عم، بیروت، دار ابن زیدون. 1409.
83- علی الصغیر ، محمد حسین، دراسات قرآنیه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1413.
84- علی ناصف، منصور، التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول، بی جا، دارالحکمه، بی تا.
85- فاکر، محمد، قواعد التفسیر لدی الشیعه و السنه، طهران، المجمع العالمی للتقریب، 1428.
86- فضل الله، سید محمد حسین ، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، 1419.
87- فیض کاشانی، محسن، الاصفی فی تفسیر القرآن، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1418.
88- فیض کاشانی، محسن، تفسیر صافى، بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات، 1979م.
89- القرضاوی، یوسف، العقل و العلم فی القرآن الکریم، بیروت، موسسه الرساله، 1422.
90- القرضاوی، یوسف، کیف نتعامل مع القرآن العظیم، دارالشروق، القاهره،1427.
91- قطب، سید ، فی ظلال القرآن، قاهره، دار الشروق، 1425.
92- الکافیجی، محمد بن سلیمان، التیسیر فی قواعد علم التفسیر، دمشق، دار القلم، 1410.
93- کلینی، محمد بن یعقوب ، الکافی، بیروت، دار التعارف، 1401.
94- مجلسی، محمد باقر ، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1412.
95- محمد ابوزهو، محمد، الحدیث و المحدثون، مطبعه مصر، شرکه مساهمه مصریه، بی تا،
96- مسلم، مصطفی، مناهج المفسرین، الریاض، دار المسلم، 1415.
97- معرفت، محمد هادی ، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، 1377.
98- مفید، محمد بن محمد بن نعمان ، اوائل المقالات، بیروت، دار المفید، 1414.
99- النجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، بیروت، 1408.
100- نعناعه، رمزی، الاسرائیلیات و اثرها فی کتب التفسیر، دمشق، دار القلم، 1390.
ج) نشریات
101- آریان، حمید، خلل زدایی از اسناد روایات، علوم حدیث، ش 44.
102- آقایی، علی، روش شناسی علامه شوشتری در نقد احادیث ساختگی، علوم حدیث، ش 45و 46.
103- جلیلی، سید هدایت، نگاهی دیگر به تفسیر اثری، علوم حدیث، ش 43.
104- رابسون ، جیمز، اسناد در روایات اسلامی، ترجمه مرتضی شوشتری، علوم حدیث، ش 45و 46.
105- صدر حسینی، علیرضا، درباره اعتبار روایات کتب چهارگانه حدیث شیعه، مقالات و بررسیها، دفتر 79.
106- قبادی، مریم، مروری بر التفسیر الحدیث، مقالات و بررسیها، دفتر 75، بهار 83.
107- معرفت، محمد هادی، کاربرد حدیث در تفسیر، مجله الهیات و حقوق، ش1.
108- معرفت، محمد هادی، باطن قرآن، بینات، ش 14.
109- مهریزی، مهدی، رابطه قرآن و حدیث، فصلنامه علوم حدیث، ش29.
110- میری، سید سعید، نظریه استقلال قرآن مصاف علامه طباطبایی با اخباریان، بینات، ش 26.
د) پایان نامه ها
111- ابو خمیش، ایمن، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس، منهج العلامه الطباطبائی فی تفسیر المیزان، 1381.
112- معماری، داوود، مبانی و روشهای نقد متن حدیث از دیدگاه اندیشوران شیعه، رساله دکتری دانشگاه تربیت مدرس، 1377.
113- نفیسی، شادی، معیارهای فهم و نقد حدیث در تفسیر المیزان، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، 1381.
همرسانی
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/bb43e5cc27b709517e7675ad50df779d
