تحلیل و نقد نکات دستوری لغت‌نامه دهخدا- پایان نامه کارشناسی ارشد
استاد راهنما: دکترمحسن محمدی فشارکی
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/ec1520e280fcc8aa5bed1e5fd35f3b72
تحلیل و نقد نکات دستوری لغت‌نامه دهخدا
پارسای داخل کشور
دکتری تخصصی (PhD)
1391
موضوع: ادبیات فارسی
رشته: زبان و ادبیات فارسی - زبان و ادبیات فارسی
پدیدآور: شهرزاد نیازی استاد راهنما: جمشید مظاهری استاد راهنما: محسن محمدی فشارکی استاد مشاور: محمدرضا نصراصفهانی
دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی
https://ganj.irandoc.ac.ir/viewer/ec1520e280fcc8aa5bed1e5fd35f3b72?sample=1
لغت نامه دهخدا بزرگترین و جامع ترین فرهنگ زبان فارسی است که به وسیله علی اکبر دهخدا پایه گذاری شد. این فرهنگ حاوی واژه ها، ترکیبات، اعلام و اصطلاحات بیشمار در 26575 صفحه است. این لغت نامه غیر از معنی لغات، دربرگیرنده عمده قواعد زبان فارسی است و نکات و مباحث دستوری به مناسبت موضوع و واژه در آن دیده می شود. ازآنجاکه پژوهشهای دستوری ما دستخوش نابسامانی و آشفتگی در قواعد است و لغت نامه نیز از این نقص در امان نمانده است نگاهی نقادانه به مباحث دستوری لغت نامه ضروری به نظر می رسد. موضوع این پژوهش بررسی، تحلیل و نقد لغت نامه دهخدا از دیدگاه دستور زبان فارسی است. براین اساس کلیه نکات و مباحث دستوری لغت نامه استخراج و سپس تحلیل و نقد گردید. نتایج حاصل در برگیرنده این نکته است که در تدوین لغت نامه روش و معیار ثابت و مشخص وجود ندارد و تاثیر زبان عربی در تعریف مقوله های دستوری قابل توجه است. به طور کلی نتایج به دست آمده از این پژوهش نکات سودمندی است که می تواند در حوزه دستور زبان و فرهنگ نگاری به کار آید.
دستور زبان فارسی / Persian Grammar
دهخدا، علی‌اکبر / Dehkhoda, Ali Akbar
همرسانی
مقدمه.................................................................................................................................................چ
فصل اول: اسم
1-1 تعریف اسم 1
1-1- 1 انواع اسم 2
1-1-1-1 اسم خاص و اسم عام 2
1-1-1-2 اسم ذات و اسم معنی 3
1-1-1-3 اسم جمع 4
1-1-1-4 معرفه و نکره................................................................................................................................4
1-1-1-4-1 اسم معرفه 4
1-1-1-4-2 اسم نکره 4
1-1-1-4-2-1 تفاوت «ی» نکره و «ی» وحدت .14
1-1-1-5 اسم مفرد و جمع 17
1-1-1-6 اسم مفرد و مرکب 18
1-1-1-7 اسم مترادف، متضاد و متشابه 20
1-2 حالتهای اسم 20
1-3 اسم مصغر 22
فصل دوم: صفت
2-1 تعریف صفت 24
2-1-1 تحلیل و نقد مدخلهای صفت از نظر ساختمان 28
2-1-2 تحلیل و نقد مدخلهای صفت از نظر معنایی 32
فصل سوم: کنایات
3- 1 تعریف کنایه و انواع آن 38
3-1-1 ضمیر 39
3-1-1-1 انواع ضمیر 40
3-1-2 اسم اشاره 41
3-1-3 موصول 41
عنوان صفحه
3-1-4 مبهمات 42
3-1-5 ادات استفهام 43
فصل چهارم: عدد
4-1 تعریف عدد و اقسام آن 45
فصل پنجم: فعل
5-1 تعریف فعل 49
5-2 صیغه 50
5-3 تصریف 51
5-3-1 فعل ماضی 51
5-3-2 فعل مضارع 54
5-3-2-1 اقسام فعل مضارع 57
5-3-2-1-1 مضارع اخباری 57
5-3-2-1-2 مضارع التزامی 58
5-3-3 مستقبِل 58
5-4 وجه فعل 59
5-4-1 فعل وصفی 59
5-4-2 وجه مصدری 60
5-4-2-1 افعال وجهی 62
5-5 مصدر 78
5-5-1 اقسام مصدر 80
5-5-1-1 مصدر بسیط 83 5-5-1-2 مصدر جعلی 105
5-5-1-2-1 مصدر جعلی در دستور زبان فارسی 105
5-5-1-2-1-1 مصدر جعلی در لغت نامه دهخدا 106
5-5-1-2-2 مصدر جعلی در زبان عربی 108
5-5-1-2-2-1 مصدر جعلی عربی در لغت نامه دهخدا 109
5-5-1-2-1-2 ناهماهنگی در ذکر هویت دستوری مصدرهای جعلی لغت نامه 111
عنوان صفحه
5-5-1-3 مصدرهای مرکب 112
5-5-1-3-1 افعال پیشوندی 113
5-5-1-3-2 افعال پیشوندی مرکب 113
5-5-1-3-3 عبارتهای فعلی 114
5-5-1-3-4 فعل مرکب 114
5-5-1-3-4-1 بررسی شواهد مصدرهای مرکب 126
5-5-1-3-5 افعال مرکب مجازی و کنایی 133
5-5-1-3-6 کلمات مرکب بیش از دو جزء 134
5-5-1-3-1 سهو در هویت دستوری مصدرهای مرکب 134
5-6 اسم مصدر 135
5-6-1 اسم مصدر مرکب و مصدر مرخم مرکب 138
5-7 حاصل مصدر 139
5-7-1حاصل مصدر مرکب 140
5- 8 فعل منفی 140
5-9 مصدر متعدی 141
5-9-1 مصدر متعدی دومفعولی 142
5-9-1-1ذووجهین 142
5-10 فعل معلوم 143
5-11 فعل مجهول 144
5-12 فعل امر 147
5-12-1 فعل دعایی 153
5-13 فعل نهی 154
5-1-1 تقسیم بندی فعل از نظر معنایی و نحوی 155 5-1-1-1 فعل تام 155
5-1-1-2 فعل عام 156
5-1-1-3 فعل خاص 165
5-1-1-4 فعل ناقص 167
5-1-1-5 فعل معین 168
عنوان صفحه
5-14 شبه فعل 171
5-15 افعال عربی و کاربرد و نقش آن در زبان فارسی 171
فصل ششم: قید
6-1 تعریف قید 174
6-1-1 انواع قید 175
6-1-1-1 تقسیم بندی قید از نظر معنا در لغت نامه 175
6-1-1-2 تقسیم بندی قید از نظر ساختمان 208
6-1-1-3 قیدهای تنوین دار..................................................................................................................208
فصل هفتم: حرف اضافه
7-1 حرف اضافه مرکب.............................................................................................................................226
فصل هشتم: حرف ربط
8-1 حرف ربط مرکب..............................................................................................................................235
فصل نهم: صوت
فصل دهم: جمله ، کلام
10-1 تعریف جمله 245
10-1-1 انواع جمله 246
10-1-1-1 جمله فعلیه 247
10-1-1-1-1 جمله فعلیه دعایی 250
10-1-1-1-2 جمله فعلیه نفرینی 252
10-1-1-1-3 جمله فعلیه امری 252
10-1-1-1-4 جمله فعلیه سوالی.................................................................................................. .....252
10-1-1-1-5 جمله فعلیه عطفی 253
10-1-1-2 جمله اسمیه 253
10-1-1-2-1 انواع جمله اسمیه در لغت نامه 257
10-1-1-2-1-1 جمله اسمیه دعایی 257
10-1-1-2-1-2 جمله اسمیه نفرینی 257
10-1-1-2-1-3 جمله اسمیه استفهامی 257
عنوان صفحه
10-1-1-3 جمله انشاییه 258
10-1-1-4 جمله استفهامی 258
10-1-1-5 جمله قسمی 258
10-1-1-6 جمله تمنی 258
10-1-1-7 جمله دعایی 259
10-1-1-8 جمله نفرینی 260
10-1-1-9 جمله به حذف فعل 260
10-1-1-10 جمله ناقص 261
نتیجه 262
پی نوشت ها 265
فهرست منابع و مآخذ 268
همرسانی
آموزگار، ژاله و احمد تفضلی (1385)، زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن ،چاپ پنجم ، تهران: معین.
ابن خلف تبریزی، محمد حسین (1357) ، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، 4 ج، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
ابن یمین فریومدی،محمود بن یمین الدین (1318) ، دیوان قطعات و رباعیات، تصحیح و مقدمه سعید نفیسی،تهران: انتشارات کتابفروشی مروج.
_____________________(1363)، دیوان، به تصحیح حسین علی باستانی راد، چاپ دوم، تهران :سنایی.
ابوالقاسمی، محسن(1381) ، دستور تاریخی زبان فارسی ،چاپ سوم، تهران: سمت.
احمدی گیوی، حسن(1380)، دستور تاریخی فعل،2ج، تهران: قطره.
____________(1384)، دستور زبان فعل، تهران: قطره.
امیر خسرو دهلوی (1343) دیوان، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: جاویدان.
انوری، حسن، حسن احمدی گیوی(1375) ، دستور زبان فارسی(2). چاپ چهارم(ویرایش دوم)، تهران: فاطمی.
اوحدی اصفهانی،(1340)، کلیات،به تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.
بغدادی، عبدالقادر(1382) ، لغت شاهنامه، تصحیح کارل.گ. زالمان، ترجمه و توضیح توفیق سبحانی و علی رواقی، تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
بهار، محمد تقی (1380) ، سبک شناسی،3جلد ، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
_________ (1344) دیوان اشعار، جلد اول، چاپ دوم، تهران: چاپخانه فردوسی.
جامع المقدمات (1375)، تصحح محمد قاینی، چاپ سوم،قم: انتشارات دارالفکر .
جامی، نورالدین عبدالرحمن(1366) ، تحفه الاحرار، تصحیح بیتا نوریان، اصفهان: نشر تحقیقات نظری.
حبیبیان، حمید(1371)، « تقسیم کلمه در زبان عربی»، فرهنگ، شماره 13، صص 119- 134.
حسین، محمد بشیر( 1975م.) ، فعل مضارع در زبان فارسی، لاهور: اظهار سنز.
خاقانی شروانی،افضل الدین بدیل بن علی نجار(1374)، دیوان، به کوشش ضیا الدین سجادی، چاپ پنجم، تهران: زوار.
خزاعی فر،علی(1384)، «نگاهی به فعل مرکب از دیدگاه فرهنگ نویسی»، نامه فرهنگستان، شماره 26،صص18- 25.
خطیب رهبر، خلیل (1367) ، دستور زبان فارسی: کتاب حروف اضافه و ربط، چاپ دوم، تهران: انتشارات سعدی.
خلیلی، کامیاب و مهیار خلیلی(1371) ، فرهنگ مشتقات مصادر فارسی، جلد،1 تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
خواجوی کرمانی، کمال الدین (1370) ، غزلیات، به کوشش حمید مظهری،انتشارات خدمات فرهنگی کرمان.
خیامپور، عبدالرسول(1375) ، دستور زبان فارسی، چاپ دهم،تهران:آرمان.
___________ (1327-1328)، «غلط مشهور» ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، صص1-13.
دبیر سیاقی، محمد (1368) ، فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه ها، تهران: اسپرک.
دقیقی طوسی، ابومنصور محمد بن احمد (1368)، دیوان، تهران: اساطیر.
دهخدا، علی اکبر(1386) ، زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی زنده یاد علی اکبر دهخدا ،تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
___________ (1377) ، لغت نامه، 15 جلد ، چاپ دوم از دوره جدید ، تهران: انتشارات دانشگاه.
___________ (1377(الف)) ، مقدمه لغت نامه ، چاپ دوم از دوره جدید، تهران: انتشارات دانشگاه.
__________ (1320) ، « منشا لغات مجعول در فرهنگهای فارسی پس از دساتیر»، یغما، 35،صص 17-25.
راستارگویوا،ورا سر کی یونا (1379)، دستور زبان فارسی میانه، ترجمه ولی الله شادان ، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
رامپوری، محمد نجم الغنی خان(1919)، نهج الادب، هند: لکهنو، منشی نو لکشور .
رواقی، علی(1348)«ساختمانی از فعل ماضی»،نشریه زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 68، 381- 393.
رودکی، ابو عبدالله جعفر بن محمد (1373) دیوان، تصحیح جهانگیر منصور، تهران: ناهید.
رونی، ابوالفرج(1347)، دیوان، به اهتمام محمود مهدوی دامغانی، مشهد: چاپخانه طوس.
زرین کوب، حمید(1351)، مجموعه سخنرانیهای دومین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد 1، مشهد: دانشگاه مشهد.
ستوده، غلامرضا(1383)، « لغت نامه دهخدا از آغاز تا تا امروز»، حافظ ، 8،صص 12-15.
سعدی شیرازی، مصلح الدین (1377)، گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ پنجم، تهران: خوارزمی.
_________________(1379)، کلیات، ازنسخه تصحیح شده محمدعلی فروغی و مقدمه عباس اقبال، چاپ نهم، تهران: نشر محمد.
________________(1375)، کلیات سعدی، تصحیح مقدمه و تعلیقات بهاالدین خرمشاهی، تهران: ناهید.
________________(1375)،بوستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ پنجم، تهران: خوارزمی.
سوزنی سمرقندی، محمد بن مسعود(1338)، دیوان، به تصحیح ناصرالدین شاه حسینی، تهران: امیرکبیر.
سیدحسن غزنوی (1328)، دیوان، به تصحیح تقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
شرتونی، رشید (1379) ، مبادی العربیه قسم الصرف، جلد 4، قم: موسسه انتشارات دار العلم .
________(1376) ، مبادی العربیه، ترجمه محمد جواد شریعت، جلد 3 ، چاپ سوم،تهران: اساطیر.
شریعت، محمد جواد(1349)، دستور زبان فارسی ، اصفهان: مشعل.
________(1384)، دستور ساده زبان فارسی، تهران: اساطیر.
شفایی، احمد (1363)، مبانی علمی دستور زبان فارسی، تهران: انتشارات نوین.
شهیدی، جعفر(1368)، «واژه ها جان دارند»(گفتگو با سید جعفر شهیدی و غلامرضا ستوده)، آدینه، شماره ،33، 96-100.
صائب تبریزی، محمدعلی(1370)، دیوان، به کوشش محمد قهرمان،جلد 6 ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
صادقی، علی اشرف(1388)،«شیوه های فرهنگ نویسی در لغت نامه دهخدا»، فرهنگ نویسی ویژه نامه نامه فرهنگستان،جلد 2، شماره پیاپی:2.
طبیب زاده، امید(1391)،دستورزبان فارسی براساس نظریه گروههای خودگردان در دستور وابستگی، تهران:مرکز.
______(1385)، ظرفیت فعل و ساختهای بنیادین جمله در فارسی امروز، تهرانک مرکز .
طرزی افشار (1385)، دیوان، قزوین: حدیث امروز.
عراقی، فخرالدین(1336)، کلیات، به کوشش سعید نفیسی، تهران: سنایی.
عطار نیشابوری، فریدالدین( 1345) مظهرالعجایب و مظهر، تصحیح و مقدمه احمد خوشنویس، تهران: سنایی.
______________(1371)، جوهرالذات، دفتر اول، تهران: اشراقیه.
غیاث الدین رامپوری ،محمدبن جلال الدین(1388)، غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، چاپ سوم، تهران: امیر کبیر.
فخرالدین اسعد گرگانی (1381)،ویس و رامین، تصحیح و تحشیه محمد روشن، چاپ دوم، تهران: صدای معاصر.
______________(1337)، ویس و رامین، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران:بنگاه نشر اندیشه.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ(1335) دیوان، به کوشش دبیر سیاقی، تهران: سپهر.
فردوسی،ابوالقاسم( 1373)، شاهنامه فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
فرشید ورد، خسرو(1382)، دستور مفصل ،تهران: سخن
_________ب(1382)، جمله و تحول آن در زبان فارسی، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
_________(1383)، فعل و گروه فعلی و تحول آن در زبان فارسی،تهران: سروش.
________(1386)، فرهنگ پیشوندها و پسوند های زبان فارسی، تهران : زوار.
________ (1382)، دستور مفصل امروز ، تهران: سخن.
_________(1380)،گفتارهایی درباره دستور زبان، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
________(1386)، فرهنگ پسوندها و پیشوندهای زبان فارسی، تهران: زوار.
________(1389)، ترکیب و تحول آن در زبان فارسی، به کوشش محمدرضا شعبانی، تهران: زوار.
فره وشی، بهرام(1346)، فرهنگ پهلوی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران .
قریب، عبدالعظیم و دیگران ( 1380)، دستور زبان فارسی(پنج استاد، چاپ پنجم، تهران: فردوس.
قریب، عبدالعظیم (1338)، دستور زبان فارسی به اسلوب السنه مغرب زمین، چاپ سی ام، تهران.
کاشف، غلام حسین (1328)، دستور زبان فارسی، اسلامبول: شمس.
کسروی، احمد (1330)، کافنامه، گردآورنده یحیی ذکاء، تهران: بنگاه دانش.
لازار، ژیلبر(1384)، دستور زبان فارسی معاصر، ترجمه مهستی بحرینی، تهران: هرمس.
مسعود سعد سلمان ( 1364) دیوان اشعار مسعود سعد، به اهتمام مهدی نوریان، جلد اول، اصفهان: کمال.
مشکور، محمد جواد(1366)،دستور نامه در صرف و نحو زبان فارسی، چاپ دوازدهم، تهران: تابش.
مشکوه الدینی، مهدی (1384)، دستور زبان فارسی، (واژگان و پیوندهای ساختی)،تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی(سمت).
مطلوب، احمد ( 1380)، النحت فی اللغه العربیه ،« المجمع العلمی العراقی»، 100،صص5-28.
معزی، محمدبن عبدالملک (1318) دیوان، به اهتمام عباس اقبال، کتابفروشی اسلامیه.
معین، محمد(1363) طرح دستور زبان فارسی(1): مفرد و جمع ،چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
______ (1363)، طرح دستور زبان فارسی(2): اسم مصدر – حاصل مصدر،چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
______ (1363)، طرح دستور زبان فارسی(3 )و( 4 ): اضافه، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
______ (1363)، طرح دستور زبان فارسی(5 ): اسم جنس ومعرفه ، نکره،چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
______ (1377)، فرهنگ فارسی، 6جلد، چاپ دوازدهم، تهران: امیرکبیر.
منصوری، یدالله (1384)،بررسی ریشه شناختی فعلهای زبان پهلوی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار.
منوچهری، دامغانی، ابوالنجم احمدبن قوص بن احمد (1338) دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران: زوار.
مولوی،جلال الدین محمدبن محمد(1378)، کلیات شمس، تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، جلد دوم، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
مهیار، محمد (1381)، کتابشناسی دستور زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار.
میرزا حبیب اصفهانی(1289ه. ق) ، دستور سخن،بی جا.
مینوی، مجتبی (1329)، ئیت مصدری ، تهران: مجله یغما.
ناتل خانلری، پرویز(1351) ، دستور زبان فارسی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
_______(1377) ، تاریخ زبان فارسی،3جلد ، چاپ ششم، تهران : فردوس.
_______(1349)، تاریخ زبان فارسی، جلد 2 ساختمان فعل، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ناصر خسرو، (1384) دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، چاپ ششم، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ناظم الاطبا، میرزا علی اکبر(1316ه. ق )، نامه زبان آموز، مطبعه تهران.
نجفی، ابوالحسن(1387)، فرهنگ فارسی عامیانه، چاپ دوم، تهران: نیلوفر.
نظامی، الیاس بن یوسف(1333)، لیلی و مجنون، تصحیح وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران: شرق.
_____________( 1351) کلیات خمسه، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
وثوقی، حسین(1382)،واژه شناسی و فرهنگ نگاری در زبان فارسی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران(انتشارات باز).
وفایی، عباسعلی( 1388)، فرهنگ لغات مخفف، تهران: سخن.
همایونفرخ، عبدالرحیم(1339)، دستور جامع زبان فارسی، چاپ دوم، تهران: علمی فرهنگی.
همرسانی
Trap,Sven (2008),Lexicography in the borderland between knowledge and non-knowledge,Max Niemeyer Verlag Tübingen.
Mackenzie.D.N.(1971), A concise Pahlavi Dictionary.London Oxford University Press.New York Torento.first pubish.
Wright, W. (1974) , A grammar of the Arabic Language, V1 ,third edition , Cambridge university.
همرسانی
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/ec1520e280fcc8aa5bed1e5fd35f3b72
