الزامات پدافند غیرعامل در بافتهای فرسودة شهری ایران

یکی از منابع مورد استفاده واستناد:

فشارکی( هاشمی فشارکی ) ، سید جواد و امیر شکیبامنش(1390 ،(طراحی شهری از منظر پدافنـد غیرعامـل، انتشـارات بوسـتان حمید

 

مصطفی محمدی ده چشمه 1

چکیده

پایداری شهری، در گرو تکامل تدریجی حیات شهر به سوی سازگاری با نیازهای زمانی ـ مکانی است و تحقّق نیافتن این سازگاری، فرسودگی بافت شهرها و در نهایتایجاد فضاهای ناایمن و ناامن را سبب میگردد. هماکنوندر شهرهای ایرانبیشاز40هزارهکتار بافت فرسودهشناسایی و پهنه بندی شده کهبا وجود تهدیداتیچون چالشهای زلزلهخیز وسیل خیز بودن بومساخت اکولوژیک ایران، چالش ناامنی اجتماعی در این پهنهها و محدودیتهای فضایی شهرهای کشور، وجود این پهنهها همچون تهدیدی برای پایداری امنیتی در شهری بهشمار میرود. از این رو بازشناسـی و تـدوین الزامات و استانداردهای دفاعپذیری در بافتهای فرسودة شهری به ویژه در مناطق با پتانسیل بالای خطرپذیری(طبیعی، انسانی و تکنولوژیک) مانند پهنۀ جغرافیایی ایران، ضرورتی غیر قابل انکـار است. این پژوهش در سه بخش مولفههای موثر بر ساختار پدافندی شهرها را تحلیـل، وضـعیت دفاعپذیری بافتهای فرسوده و مسئله دار شهری را تشریح و در نهایت الزامات پدافند غیرعامل به منظور دفاعپذیر نمودن بافتهای فرسودة شهری در شرایط عادی و غیر عادی(اضطرار ناشـی از بحران) را ارائه داده است. پژوهش حاضر بر مبنای نوع، کاربردی، بـر مبنـای ماهیـت و روش، توصیفی- تحلیلی و بر مبنای ابزار گردآوری اطلاعات، اسنادی میباشد. یافتههای کلان مورد انتظار از این پژوهش عبارتند از: 1 .تدوین شاخصها و معیارهای (مولفهها) اثربخش بر ساختار پدافند غیرعامل شهرها 2 .تعریف الزامات پدافند غیرعامل به منظور دفاعپذیر نمودن بافتهای فرسـودة شهری ایران با توجه به الگوهای غالب خطرپذیری

کلیدواژه ها:

بافت فرسوده، پدافند غیرعامل، ایمنی و امنیت شهری، شهرهای ایران

 

مقدمه

شهر و شهرنشینی در آغاز سدهی بیستویکم در معرض دگرگونیهای بنیادی کمی و کیفی فراوانی قرار گرفته است،تمدن کنونی بیش از پیش شهری شده و رشد شهری و مرزبندیهای کالبدی ـ اجتماعی، پیامدهای ناگواری را بر پیکر هستی اجتماعی وارد آورده، ابعاد سکونتگاههای شهری روزبهروز پیچیدهتر و بهدنبال آن، ناپایداری در زیستبومهای شهری نمایان شده است. از نمودهای این ناپایداری، دوگانگی شهری1 و پیدایش مفاهیمی چون (شهر آفتابگیر و شهر برفگیر)، (شهر روشناییها و شهر تاریکیها) و ( شهر شمالی ـ شهر جنوبی) است. گواه آشکار این ناسازگاری شهری، پدیداری و گسترش ساماننیافته و درهمپیچیدهی بافتهای فرسودة شهر است که عموماً با نابودی هویت فضایی و سقوط ارزشها همراه است. در فرایند رشد شتابان و کنترلنشدهی شهری، بافتهای فرسوده، بهدلیل ناسـازگاری زمـانی و همسـازی بـا بافت جدید، از رونق و پویایی بازمانـده و بـا تـرویج احسـاس تعلّـق مکـانی و سـقوط ارزشهـای انسـانی بـا چالشهای روزافزونی روبهرو شد که اهمِّ آن عبارتاند از: گستردگی و پراکنش نامتعادل، شکلیـابی اسـکان غیررسمی و دسترسی نامناسب به امکانات، وجود بناهـای نامقـاوم و ریزدانـه، تنـوع قـومیتی و محلّـی بـالا، آلودگیهای زیستمحیطی و بصری و درنهایت، پیدایش الگوهای خطر پذیری با زمینههای مختلف طبیعـی و انسانی. اما به جرأت میتوان مهم ترین خصیصه ای که بافتهای فرسودة شهری را بـه عنـوان یـک چـالش شهری معرفی میکنند را فقدان ایمنی در بعد فیزیکی(ساخت و ساز، تآسیسات و تجهیزات و زیرساخت هـا) و فقدان امنیت اجتماعی و در مجموع دفاع پذیری بافت در برابر حوادث و مخاطرات تعبیر نمود. بــا ایـن حــال، وجـود بافــتهــای فرســودة شــهری مخـتص منطقــۀ جغرافیـایی یــا کشــور خاصــی نیست.هماکنوندرایرانبیشاز40هزارهکتار از اینگونه بافتهاشناسایی شده (شورای عالی شهرسازی و معمـاری ایران، 1383 ،123 (کهبا وجود مشکلات درونی (محدودیت فضایی شهرها، افزایش قیمت زمـین و مسـکن و عدم دسترسی موثر شهروندان به امکانات و خدمات) از یکسو و وجود مشکلاتی چون چالش زلزلـهخیـز و سیل خیزبودن بومساخت اکولوژیک ایران، خودتهدیدی برای پایداری امنیتـی در شـهرهای کشـور بـهشـمار میروند. از آنجایی که با اتکا به اسناد مصوب فرادست از جمله برنامۀ برنامۀ پنجم توسـعه، برنامـه چشـم انـداز بیست ساله، طرحهای توسعۀ شهری و طرحهای موضعی احیا و مرمت بافتهای فرسوده، مـدیریت ایمنـی و امنیت شهر و شهروندان همواره مورد توجه بوده است، لزوم طرح موضوع الزامـات پدافنـدی در بافـتهـای فرسوده به منظور ایمن سازی این پهنههای آسیب پذیر ضرورتی انکار ناپذیر است(محمدی دهچشـمه، 1392 : 238.(هدف نهایی از بکارگیری اصول پدافند غیرعامل شـهری در بافـتهـای فرسـوده، ایمـنسـازی کالبـدی، 1. Urban Dualism الزامات پدافند غیرعامل در بافتهای فرسودة شهری ایران q 1431 استقرار امنیت اجتماعی و عدالت فضایی و باز زندهسازی فضاهای مرده و بلا استفادة شهر است و اصـل کلّـی حاکم بر آن است نوعی برنامهریزی اجتماعی کالبدیمبتنی بر رویکرد توانمندسازی میباشد. مبانی نظری فرسودگی عبارت است از خارج شدن اجزای کالبدی شهر از شکل اصلی و حرکت بهسوی نابودی کالبدی ـ عملکردی شهر (زبردست، 1384 ،13؛ حاتمینژاد و شماعی، 1383 ،112 .(در چهارچوب یک شهر، میتوان مفهوم فرسودگی را در ابعاد گوناگونی همچون: 1-فرسودگی کالبدی ـ سازهای؛ 2-فرسودگی کارکردی؛ 3- فرسودگی در تصویر ذهنی (فرسودگی بصری)؛ 4-فرسودگی "قانونی" و "رسمی"؛ 5- فرسودگی مکانی؛ 6- فرسودگی مالی و 7 -فرسودگی نسبی یا اقتصادی، ارزیابی کرد (محمدی ده چشمه و همکاران، 3:1391.( درمجموع، فرایندی که طیِّ آن، کالبد و فعالیت و درمجموع فضای شهری دچار نوعی دگرگونی، بیسازمانی، بیتعادلی، بیتناسبی، بیقوارگی و درنهایت، عامل زدودن خاطرات جمعی و افول حیات شهری میشود، فرسودگی بافت شهری نامیده میشود (احمدی، 1376 ،32 .(مهمترین معیارهای تبیین فرایند فرسودگی بافت شهری عبارتاند از (شورای عالی شهرسازی و معماری، 1384 :( 1 .ریزدانگی قطعات مسکونی، نمایانگر فشردگی و فزونی قطعات ـ بیش از 50 %قطعات با مساحت زیر 120 مترمربع؛ 2 .ناپایداری کالبدی، نمایانگر سیستم سازهای نامناسب و غیرمقاوم بودن ابنیه؛ 3 .نفوذ ناپذیری، نمایانگر عدم دسترسیها و شبکهی معابرمناسب ـ کوچههایی با عرض زیر6 متر. هر چند شاخصهای ارائهشده از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری ایـران بیشـتر بـر ابعـاد کالبـدی فرسودگی متمرکز است، با وجود این، فرسودگی علاوهبر پیامدهایی که بر کالبد شهر نمایان میکنـد، فضـای اجتماعی و طبیعی شهر را نیز تحت تأثیر قرار میدهد و بر این اساس، ضـرورت برخـوردی نظـاممنـد بـرای ایمنسازی اینگونه بافتها را پرهیزناپذیر میکند. ایمنی (بهعنوان واژهای چند نظامی) را مصونیت در برابر حوادث و سوانح (طبیعی و انسـانسـاخت) معنـا کردهاند و از این دیدگاه معتقدند؛ از آنجاییکه ایمنی بهگونهای صددرصد دستیافتنی نیست، بدین منظـور از واژگانی مانند "ارتقای ایمنی" و "سطح پیشرفت ایمنی" استفاده مـیکننـد (محمـدی ده چشـمه، 1390 ،78.( "فاطمی عقدا" ایمنی شهری را زنجیرهای از کارها و راهکارهایی میداند کـه سـاختارهای مختلـف فیزیکـی، غیرفیزیکی و فردی را در مقابل حوادث توانمند کرده و مقاومت آنها را در برابر رخدادن حـوادث مختلـف افزایش میدهد. از این دیدگاه، ایمنی ابعاد و سطوح دوگانهای دارد: ایمنی فیزیکی: ایمنی سازه، بناها و شریانهای حیاتی در سطح کلان و ایمنی سـاختارهای درونـی در سـطح خُرد. ی سا ع وما ا ند لو 1432 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا ایمنی غیرفیزیکی: شامل آمادگی ذهنی، فکری، فردی و اجتماعی (فاطمی عقدا، 1382 ،6 .( در راهکارهای برنامهی سوم توسعهی اقتصـادی ـ اجتمـاعی کشـور، بخـش عمـران، در بنـد (8 (الزامـات ایمنسازی شهری چنین ارائه شدهاند: "اصلاح ضـوابط و مقـرّرات سـاختوسـاز و تقویـت نظـارت فنّـی بـر مقاومسازی ساختمان و تأسیسات شهری در مقابله با زلزله، ریزش و جنبشهای خاک، آتشسوزی و استفاده از ساختمانهای عمومی بهعنوان پناهگاه عمومی". ضوابط ملّی آمایش سرزمین (مصوب 1383 ،(بند (15 (به موضوع ایمنی در سـرزمین ایـنگونـه پرداختـه است: "رعایت اصول ایمنی و الگوی پدافند غیرعامل از قبیل استفاده از شرایط جغرافیایی و عـوارض طبیعـی، پراکندگی مناسب در پهنهی سرزمین، انتخاب عرصههای امن به لحاظ سوانح طبیعی و انتخاب مقیاس بهینـه در استقرار جمعیت و فعالیت در راستای کاهش آسیبپذیری در برابر تهدیدها و بهرهمندی از پوشش دفاعی" (وزارت مسکن و شهرسازی، 1387 ،229 .( هدف نهایی از فرایند ایمنسازی بافتهای فرسوده، عدالت فضایی و اصـول کلّـی حـاکم بـر آن اسـت کـه عبارتاند: از سازگاری زمانی، مداخلهی کالبدی و عملکردی، مداخله با کمترین اثربخشی بـر بافـت تـاریخی (42, 2004, Ecola (و بهکارگیری نـوعی الگـوی مهندسـی و برنامـهریـزی اجتمـاعی بـر مبنـای رویکـرد توانمندسازی و مصونسازی شهر از مخاطرات شـهری (235, 2005, Tibalds .(ابـزار اصـلی ایـن رویکـرد مداخله در بافتهای شهری، بازآفرینی و بازسازی در بعـد کالبـدی (مرمـت و مـدیریت مخـاطرات) و بعـد 1 اجتماعی (توانمندسازی اجتماعی) شهر است. یوان 2 شهر ایمن را شهری جذّاب توصیف میکند و بر این باور است یک شهر سرزنده و ایمن، باید فضـایی خالی از هرگونه عامل ناپسند محیطی، انباشـتگی جمعیتـی، آلـودگی صـوتی و ذهنـی و زیباشـناختی را بـرای زندگی شهروندان ارائه کند و به آسایش نسبی شهروندان و تقویت مشارکت اجتماعی شهروندان توجه کنـد، چراکه شهر ایمن، بر زندگی روزانهی مردم و کیفیـت آن تـأثیر مـیگـذارد و خـود از مـوارد الزامـی بـرای سرزندگی شهری و پایداری اجتماعی و فرهنگی شهر است . فرسودگی بافت شهری و ویژگیهای آن پایداری شهری، در گرو دگرگونی و تغییر تدریجی حیات شهر در ابعاد گوناگون و به سوی سازگاری با نیازهای زمانی ـ مکانی است و تحقّق نیافتن این سازگاری، کمکم سبب فرسودگی بافت شهرها در ابعاد کالبدی، اجتماعی و عملکردی میشود. فرسودگی عبارت است از خارج شدن اجزای کالبدی شهر از شکل 1- Empowerment/ Enabling 2. Yuen الزامات پدافند غیرعامل در بافتهای فرسودة شهری ایران q 1433 اصلی و حرکت بهسوی نابودی کالبدی ـ عملکردی شهر (حاتمینژاد و شماعی، 1383 ،112 .(در چهارچوب یک شهر، میتوان مفهوم فرسودگی را در ابعاد گوناگونی زیر قابل مطالعه میباشد: · فرسودگی کالبدی ـ سازهای؛ · فرسودگی کارکردی · فرسودگی در تصویر ذهنی (فرسودگی بصری)؛ · فرسودگی "قانونی" و "رسمی"؛ · فرسودگی مکانی؛ · فرسودگی مالی · فرسودگی نسبی یا اقتصادی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران(1384 ،(مهمترین معیارهای شناخت پهنـههـای شـهری بـا بافـت فرسوده را به صورت زیر تعیین نموده است: ریزدانگی قطعات مسکونی، نمایانگر فشردگی و فزونی قطعات ـ بیش از 50 %قطعات با مسـاحت زیـر 120 مترمربع؛ ناپایداری کالبدی، نمایانگر سیستم سازهای نامناسب و غیرمقاوم بودن ابنیه؛ نفوذ ناپذیری، نمایانگر عدم دسترسیها و شبکهی معابر مناسب ـ کوچههایی با عرض زیر 6 متر. بررسی نشان میدهد که در ایران نگرش غالب پیرامون بافـتهـای فرسـوده در سـطوح تصـمیم سـازی و اجرایــــــی، عمومــــــاً نگرشــــــی شهرســــــازانه مــــــیباشــــــد. بــــــا ایــــــن وجــــــود بافتهایفرسودهشـهریبدلیلنوعخطرپذیریومیزانتخریبپذیریبالا در مواجـه بـا بلایـای طبیعی(سـیل، زلزلـه و...)، تکنولوژیک(آتش سوزی، تصادفات و جنگ) و انسانساخت(اغتشاش، نـاآرامی )،از منظربرنـامهریزی دفـاعی شهرها نیز، از پهنههای آسیب پذیر محسوب میشوند. مهمترین ویژگیهای بافت فرسودهی از منظر ملاحظات دافاع غیرعامل عبارتند از: ◘ جمعیت بالا؛ ◘ ریزدانه بودن اراضی قطعات مسکونی؛ ◘ تراکم خالص و ناخالص جمعیتی بالا؛ ◘ فرسودگی و فشردگی بافت مسکونی؛ ◘ کمبودشدید فضای باز و فضای سبزشهری؛ ◘ ریسکپذیر بودن در برابرمخاطرات احتمالی؛ ◘ وجودکانونهای کهن وکنونی آلاینده درسطح محلّهها؛ ی سا ع وما ا ند لو 1434 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا ◘ نبودشبکهی کارآمد رفتوآمد درسطح محلّهها و ریز پهنهها؛ ◘ ساختار اجتماعی و فرهنگی نیمهسنّتی و در حال گذار؛ ◘ ضعف شدیداستخوانبندی وسیمای شهری ناپسند اصول کلان پدافندغیرعاملشهری یکی از ویژگی های شهرهای نوین علاوه بر رشد تصاعدی جمعیت،تمرکز زیرساختهای حیاتی و حساس1در آنهاست. تأسیسات حیاتی شامل ارتباطات، انرژی، سیستم های بانکی و پولی، حمل و نقل، سیستم های آبرسانی در حوزه دولتی و خصوصی می باشد. چنین تمرکزی علاوه بر ایجاد معضلاتی نظیر انباشتگی جمعیت در تک شهر ها، توزیع ناعادلانه امکانات، ترافیک و ...، در مواقع بحرانی (بروز حوادث طبیعی و یا حملات دشمن) تهدیدی اساسی برای بقای نظام سیاسی تلقی می شود. با از بین رفتن بخش عمده ای از این مراکز حکومتی، کشور در آستانه یک تهدید حیاتی قرار خواهد گرفت. در مجموع مهم ترین عواملی که امروزه در عصر پست متروپل شهرها را تهدید می کنند عبارتند از مخاطرات طبیعی(سیل، زمین لرزه، گردباد، طوفان و ...) مخاطرات انسانی(تهاجم دشمن، آشوب های شهری، ناآرامی و ...) مخاطرات تکنولوژیک (آتش سوزی، انفجار، انتشارا گاز های سمی، تصادفات و ...). پدافند غیر عامل شهری به گستردگی و تنوع تهدیدها، دایرة مفهومی متفاوتی را در بر مـی گیـرد. دیویـد 2 الکساندر در مقاله ای با عنوان" از پدافند غیر عامل تا دفاع غیر نظامی و بازگشت دوباره" معتقد است کـه پدافند غیر عامل نوعی استراتژی بود که به منظور مدیریت امداد و نجات، ساخت پناهگـاه و اعـلام خطـر برای غیر نظامیان در زمان جنگ به کار گرفته شد(p209, 2002,Alexander .(با این وجود با آغاز عصر جنگ های اتمی، ناکارآمدی این سیاست در مدیریت شرایط اضطرار بیش از پیش مشـخص شـد. ایـن عامـل سبب شد تا پس از پایان جنگ سرد محتوای کاربردی پدافند غیر عامل به طور مشخصی از عملیات نظامی به امور اورژانسی و بحرانها تغییر یابد و مفاهیم شکل گرفته جدیـدی کـه هریـک بیـانگر بارمعنـایی خـاص بودند، پدیدار شوند. مدیریت بحران 3 ، مدیریت در شرایط اضـطرار 4 ، آمـادگی در شـرایط اضـطرار 5 ، برنامـه ریزی در شرایط اضطرار 6 ، خدمات اضطراری ،7 8 دفاع غیر نظامی و حفاظت مدنی از جمله مفاهیمی می باشند که پس از تغییر شکل محتوایی در واژه پدافند غیر عامل به منظور پاسخگویی در شرایط بحـران در ادبیـات 1- Critical Infra Structure 1- From CicilDefense to Civil Protection and Back Again, Daivid Alexander 2- crisis management 3- emergency management 4- emergency preparedness 5- contingency planning 6- emergency services 7- civil protection الزامات پدافند غیرعامل در بافتهای فرسودة شهری ایران q 1435 جهانی پدیدار شدند(محمدی ده چشمه، 1392 :23 .( از ابتدای دهه 1980 واژه پدافند غیر عامل با مفاهیمی که عمدتاً نزدیک به دفاع غیرنظامی، دفاع شهری و آمادگی در شرایط اضطرار بودند، در ادبیات جهانی پرکاربرد شد. پدافند شهری در این واژگان بـه معنـای «حفاظت از غیرنظامیان در شرایط بحران» است(موحدینیا، 1386 :114 .(داعی نژاد با تاکید بر تنوع حوادث طبیعـی و غیرطبیعـی، هـدف پدافنـد شـهری را کـاهش آسـیبپـذیری و افـزایش امنیـت و ایجـاد قابلیـت انعطافپذیری در وضعیتهای مختلف و عکسالعملهای به موقع به منظور نجـات جـان انسـانهـا و مـردم ساکن در فضاهای شهری می داند(داعی نژاد و همکاران، 1385 :6 .(انجمن دفاع شهری نوین ایرانـدفاع شـهری را دفاعی غیرنظامی در گستره یک شهرمی داند کهدر بر گیرندهکلیه عناصر آن می باشد و به حفاظت شهر و عناصر مردمی آن در برابر حوادث غیر مترقبه، جنگها، بویژه جنگهای نوین می پردازد. تاکید دفاع شـهری عمدتاً بر اهمیت آموزش های عمومی و ارائه راهکارهـای نـوین دفـاع غیـر نظـامی اسـت و اولویـت را بـر پیشگیری می گذارد تا درمان(اصغریانجدی، 1383 :123 .( مهم ترین الزامات حاکم برراهبرد پدافند غیر عامل شهری را می توان به صورت زیر بر شمرد( ,FEMA و بهتـاش و 1385 ،عامـل غیر پدافند سازمان، Alexander, 2002،Fearnley,2005،Lane,2003،2007 همکاران، 1390 :( ◘ انتخاب عرصههای ایمن در جغرافیای شهر ◘ تعیین مقیاس بهینه استقرار جمعیت و فعالیت در فضا وسبک سازی آن ◘ پراکندگی در توزیع عملکردها متناسب با تهدیدها ◘ کوچکسازی وشکل بخشی بهمراکز تک عملکردی شهری ◘ تمرکز زدایی وشکل بخشی بهشهرهای چند مرکزی ◘ مقاومسازی ایمنسازی سازههای حیاتی، حساس و مهم ◘ نفوذ پذیرکردن بافت های شهری در نهایت باید گفت: پدافند غیرعامل در برابر الگوهای غالب خطرپذیری شهری از مهم ترین راهبردهای ایمـن سـازی فضــاهای شـهری بــه ویـژه بافـتهــای فرسـوده ارائـه شـده از سـوی برنامـه ریـزان شــهری 1 اســت(p263,2003,Lane .(پدافنــد غیرعامــل شــهری کــه بــه عنــوان اســتراتژی آمــادگی در شــرایط اضطرار2)محمدی ده چشمه 1392 :114 (و یا استراتژی بازدارندگی(سازمان پدافند غیرعامل،1388 :32 (نیز شناخته میشود، پاسخگویی به نیاز شهروندان برای حفاظت در برابر بحرانهای طبیعی و تکنولوژیک شهری است و حیطه های متنوع خطرپذیری کالبدی، اکولوژِیک و تکنولوژیک را در بر میگیرد. 1- Civil Passive 2- Emergency Preparedness ا ند ی 1436 q مجموعه مقالات همایش ملی د سا ع وما لو رعا الزامات دفاع پذیری بافتهای فرسودة شهری عامترینویژگیبافتهایفرسودهشهریکه پرداختن به مقوله دفاع شهری را در آنها اجتناب ناپذیر نموده است، رامیتوانبیبهرهگیازیکساختارمنسجمشهریدرابعادمختلفاجتماعی،کالبدی،محیطی،زیستمحیطی و تکنولوژِیک دانست. ¤ الزاماتاجتمـــــــــــاعی دفـــــــــــاع ناپـــــــــــذیری بافـــــــــــتهـــــــــــای فرســـــــــــوده: قلمروهایشهریبابافتفرسودهامروزهبهعنوانیکپهنهشهریناهمگنباساختاراجتماعیآسیبپذیرشناختهمیشـــــــــــــــــــود. جذبمهاجرینبامنشأجغرافیاییمتفاوتیکیازمهمترینعواملوفاکتورهایمؤثربرتنوعساختاراجتماعیوتشدیدحسلامکانیدراینمحد ودههامحسوبمیشــــــــــــــــــــــــــــود. ازطرفیشــــــــــــــــــــــــــــکلگیریجداییگزینیاجتماعی– فضاییوتحمیلالگویدینامیکناموزونیازگسترشفضاییشهرنیزنتیجهایازواگراییجریاناتجمعیتیاینپهنههااست. ¤ الزاماتکالبدی دفاع ناپذیری بافتهای فرسوده: ازبعد کالبدی،بافتهایفرسودهامروزهباچالشهایفراوانیمواجهمیباشد. نیمرخموفولوژیکنامناسب،ناکارآمدیشبکهارتباطی،تراکم بالای جمعیتی،ناسازگاریدرجانماییکاربریها،وجودخردهفضاهایبیدفاع 1 شهری،توزیعنامناسبجمعیتوخدمات،ریزدانگیوناپایداری ،عدمدسترسیو نفوذ ناپذیری، عمر بالای ابنیه و بهره گیری از مصالح نامناسب، تراکم جمعیتی بالا، ریزدانه و بد فرم بودن دانه بندی اراضی، پیوستگی و فشردگی بافت مسکونی از مهم ترین موانع دفاع پذیری بافتهای فرسوده میباشند. ¤ الزاماتمحیطیوزیستمحیطی دفاع ناپذیری بافتهای فرسوده: ازاینمنظرفاکتورهایمؤثربرخطرپذیریبسترمکانیبافتهایفرسودهشهریرامیتوانبهدودستهتقسیمنمود: o آلودگیزیســــــــــــــــــــــــــــــــتمحیطی: وجودکانونهایبالقوهآلاینــــــــــــــــــــــــــــــــدههوا (کارگاهها،صنایعوشـرکتها)،آلودگیصوتیوبصری،آلودگیمنابعآبوخاکوآلودگیپسماندهایص ـنعتی و اســتقرار باف ـتهــای فرسوده در حریم نا ایمن زیست محیطی (گسل، رودخانه ) و حریم ناایمن انسانساخت(تاسیسات آب، برق و انرژی) o تهدی ـدهایمحیطی: تشــدیدپیامدهای ناخواستهزلزله،زمینلغزش،رانش،ریزش،سـیل،طوفانو ... درقلمروهایبافتفرســوده از عوامل دفاع ناپذیری پهنههای فرسوده میباشند. ¤ الزاماتتکنولوژیـــــــــــک دفـــــــــــاع ناپـــــــــــذیری بافـــــــــــتهـــــــــــای فرســـــــــــوده: افزایشضریبخطرپذیریبافتهایفرسودهدرارتباطباتصادفاتجادهایدرونشهریوبروزحوادثآتشسوزی و انفجار به علت فرسایش زیرساختها و تأسیسات ازمهمترینگونههای خطرپذیریتکنولوژیکبافتهایفرسودهمحسوبمیشوند. 1- lost Space الزامات پدافند غیرعامل در بافتهای فرسودة شهری ایران q 1437 نتیجهگیری ازمهمترینپیامدهایرشد شتابانشهرنشینی در ایران،علاوهبر زیرساختهای نامناسبشهریبرایساکنانومهاجرانشهری، شکلیابیبافتهاینامنظّم ومسئلهدار پیرامونودرونشهری و درنهایت ضریب بالای خطر پذیری استکهچالشهای بسیاراجتماعی ـ فرهنگی، زیستمحیطیواقتصادیرادر پیداشته است. این مسئله، درکنارتبدیلشدنزمینبهیکمنبعکمیاب اقتصادیدردهههایاخیر، سببشدهاستکهاستفادهیبهینهازبافتهایفرسوده (فضاهای مرده و بیاستفادهی شهری)کهیکیازمنابعاصلیتأمینزمیندرونشهریاست،اهمیتویژهایبیابد. نتایج ارزیابی شرایط موجود در بافت فرسوده، نشاندهندهی نبود بینش آیندهنگر شهری در برنامهریـزی و هدایت توسعهی این بخشهای شهری است. در این ارتباط، بافت فرسـودهی متـأثر از اثربخشـی فـاکتورهـای درونسیستمی اکولوژیک و برونسیستمی (نظام مدیریت و برنامهریزی) بیقاعده، پراکنـده و خـودرو شـکل گرفته است. برجستهترین نتیجهی این الگوی رشد کنترلنشده، بیبهرهبودن از یک ساختار هماهنگ شـهری در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی، محیطی، زیستمحیطی و مدیریتی است کـه درنهایـت، عامل اصلی شکلبخشی به الگوی ناامنی و دفاع ناپذیری شهری در پهنههای وسیعی از شهر گشته است. در این ارتباط، پس از شناخت ابعاد ریسکپذیری شـهری، بـرونرفـت از آن بـه سـوی ایمـنسـازی در چهـارچوب مداخله در بافت فرسوده با محوریت دفاع پذیر نمودن برای معاصرسازی کالبدی بافت بـا تأکیـد بـر اشـکال مرمت (بهسـازی، بازسـازی و نوسـازی) و مـدیریت مخـاطرات، مداخلـه در بافـت اجتمـاعی بـا تأکیـد بـر توانمندسازی اجتماعی ـ اقتصادی و مداخله برای مدیریت محیطی و کنترل مخاطرات پیشنهاد میشود. شـکل شمارهی 1 ،مدل تحلیلی پیشنهادی ایمنسازی در بافتهای فرسودهی کشور مبتنی با رویکرد پدافنـد غیرعامـل را نشان میدهد. در این مدل، دفاع پذیرنمودن بافت بهعنوان فرایندی چند بعدی و چند سطحی مطرح است و بهعنوان هدف نهایی از مداخله در بافت فرسوده حاصل میشود. شکل 1 .مدل تحلیلی پیشنهادی ایمنسازی بافتهای فرسوده با رویکر پدافند غیرعامل ی سا ع وما ا ند لو 1438 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا منابع و مآخذ اصـــغریانجدی،احمـــد(1383 ،(الزاماتمعمارانهدردفاعغیرعاملپایـــدار، تهران،دانشکدةمعماریشهیدبهشـــتی، پایاننامۀدکتری، دانشگاه شهید بهشتی تهران احمـدی، حســن (1376 ،(بررسـیمعیارهایارزیابیطرحهایکالبـدی، مجموعهمقالاتکنفرانســبینالملـی طــرح- ریزیکالبدی، تهران، انتشاراتمرکزمطالعاتوتحقیقاتشهرسازیومعماریایران بهتاش،فرزادوهمکــــاران(1390،(بررســــیمیزانتابآوریمحیطیبااستفادهازمدلشبکۀعلیت،فصــــلنامۀمحیط- شناسی،شمارة 59 ،دانشکدة محیطزیست،دانشگاهتهران سازمان پدافند غیرعامل کشور(1391-1384 ،(مجموعه مقالات و سخنرانیهای درون سازمانی درج شـده در وبگاه داعینژاد، فرامرز(1385 ،(اصول و رهنمونهای طراحی و تجهیز فضاهای باز مجموعههای مسکونی به منظور پدافندغیرعامل، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، شمارة نشریۀ گ-440 فاطمیعقدا،محمود(1383 ،(فصلنامۀ فرهنگ ایمنی، انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاری های کشور، سال دوم شمارة 7 غلامی،مجیــدوهمکاران(1389،(ملاحظاتپدافنــد غیرعاملدرشهرسازی،اولینکنفرانســپدافند غیرعاملوســازه- هایمقاوم،دانشگاهصنعتینوشیروانیبابل زیاری،کرامتاله(1380،(برنامهریزیپدافندوپناهگاهشهری، نشریۀ صفه،دانشگاهشهیدبهشتی حسینی،بهشــید(1386 ،(الزاماتپدافنــد غیرعاملــدر معماریبناهایدرمانی،دومینپودمانمدیراندفاترفنیدانشــگاه- هایعلومپزشکیکشور حـــاتمینژاد،حســـینوهمکاران(1388،(ارزیابیمیزانآسیبپذیریلرزهایدرشـــهر،نمونۀموردمطالعه: منطقـــۀ10 شهرداریتهران،فصلنامۀ پژوهشهایجغرافیایانسانی،شمارة 68 حبیب، فرح(1390 ،(نقش شکل شهر در کاهش خطرات ناشی از زلزله، نشر نگارنده فشارکی، سید جواد و امیر شکیبامنش(1390 ،(طراحی شهری از منظر پدافنـد غیرعامـل، انتشـارات بوسـتان حمید محمدی دهچشمه، مصطفی(1392 ،(ایمنی و پدافند غیرعامل شهری، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز محمدی دهچشمه، مصطفی(1392 ،(شکل خوب شهر از منظر ملاحظات پدافند غیرعامل، کنگرة بین المللـی پدافند غیرعامل، انجمن ژئوپلیتیک ایران، مشهد محمدی ده چشمه، مصطفی(1390 ،(مدلسازی مؤلفههای ریسک پذیر مؤثر بر ایمنسـازی کلانشـهر کـرج، پایاننامۀ دورة دکتری در رشته جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه تهران الزامات پدافند غیرعامل در بافتهای فرسودة شهری ایران q 1439 محمدی دهچشمه، مصطفی و همکاران(1390،(اولویتبخشی به ایمنسـازی بافـت فرسـودهی کلانشـهر کـرج بااستفاده از مدل ارزیابی چندمعیاری، پژوهشهای جغرافیای انسانی، شمارة 79 موحدینیا، جعفر،1386،اصولومبانیپدافندغیرعامل،انتشاراتدانشکاهصنعتیمالکاشتر Alexander, Daivid, (2006), The Globalization of Disasters, Journal of International Affairs, Affairs, Spring/Summer, vol. 59 Alexander, Daivid,(2002),From Civil Defense to Civil Protection, Journal of Disaster Prevention and Management, VO 11, NO 3 Biken, A., (1998), Urban designing, Translated by Taheri F., Architectural and Urban Planning Publication, Tehran. Ecola, L., (2004) Tale of a Transit Junked, Arizona University Press, USA. Enemark, J., (2004) Urban Social Planning, Australia, Vilz University, Australia Press. Lane, Marcus B, (2003) reviewing the regional forest agreement experience: The “wicked problem” of common property forests. Presented at Regional Forest Agreements and the Public Interest: A National Symposium, Australian National University, Canberra, Australia, 16 July. Madanipour, A., (2004)Viewpoint: Why Urban Design? Town Planning Review, Architecture & Built Environment, England, London Press. Tibalds, F., (2005)Making People Friendly Towns, England, Longman Press.

 

 

https://kashanu.ac.ir/Files/Content/MHPadafandKashan1393.pdf

 

·سخنرانی در دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393

·سخنرانی در کارگاه تخصصی دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393