امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل

یکی از منابع مورد استفاده واستناد:

هاشمی فشارکی، سیدجواد، شکیبامنش، امیر (1390 ،(طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل، تهران، انتشارات بوستان حمید

محسن تنباکوزاده 1

چکیده

شناخت تهدیدهای طبیعی و غیر طبیعی که انسان در طول زندگی خود با آن مواجه بوده و هست، ضرورت آگاهی از معیارهای فنی و حقوقی در انجام اقدامهای پیشگیرانه را گوشزد خواهد ساخت. از جمله مواردی که در این راستا میبایست مورد توجه جدی قرارگیرد، بهبود طراحی معمـاری ساختمان بر اساس ملزومات پدافند غیرعامل به منظور افزایش توانمندیها در حفظ منابع انسانی و مادی کشور به ویژه در هنگام ایجاد بحران است. این بررسی با رصد منابع کتابخانهای موجود و توجه به ضرورتهای موضوع پدافند غیرعامل، ملاحظات کلی معماری ساختمان با لحاظ معیارهای پدافند غیرعامل را در اختیار خواننده خواهد گذاشت. افزون بر آن با توجه به بررسـی الزامـات قانونی موجود در این موضوع، زمینهی آگاهی هرچه بیشتر مخاطبان با موارد کاربردی و اجرایی در طراحی معماری ساختمان را مطابق با الزامات پدافند غیرعامل فراهم خواهد نمود.

 

کلیدواژه ها:

پدافند غیرعامل، بحران، ساختمان، معماری

 

 

 

 

ار ی سا ع وما ا ند لو 428 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا 1 -مقدمه نگاهی گذرا به سیر تاریخی حضور و زندگی انسان در کرهی خاکی، وجود عوامل تهدیدکنندهی طبیعی همچون سیل، زلزله، ریزش کوه، صاعقه و ... در زندگی وی را آشکار خواهد ساخت. در گذر زمان؛ با پیدایش اجتماعات بشری و تداخل و تزاحم بین منافع افراد و جوامع بشری، نوع دیگری از تهدیدات انسان علیه انسان نیز به وجود آمد. جنگهای شکل گرفته در طول زمان، از جنگهای ابتدایی ماقبل تاریخ گرفته تا جنگهای فوقمدرن امروزی، اقدامات تروریستی و دیگر موارد مشابه نمونههایی از تهدیدات انسان علیه انسان هستند که بر تهدیدات طبیعی که بشر از قبل با آن مواجه بوده افزوده شده است. همچنین، ارتقای دانش بشر و دستیابی وی به فناوریهای نوین در تولید مواد و تجهیزات جدید موجب پدید آمدن صنایع و تاسیساتی مهم و البته بالقوه خطرناک همچون پالایشگاهها، صنایع شیمیایی، نیروگاههای هستهای و ... شد که در کنار منافع و فواید غیر قابل چشمپوشی؛ در صورت عدم انجام تمهیدات و اقدامات پیشگیرانه مناسب، در بردارندهی خطراتی جبرانناپذیر خواهد بود و البته این تهدیدات نیز به تهدیدات قبلـی که بشـر در مواجهه با آن قرار دارد افزوده میشود. توجه دقیق به این برداشت گذرا از سیر تاریخی زندگی انسان، این نکته را روشن خواهد ساخت که ساختمانهای مراکز اجتماعات انسانی با هر نوع کارکرد اعم از سیاسی، اقتصادی و نظامی، تاسیسات، تجهیزات و البته تسلیحات استراتژیک کشور همواره در مواجهه با انواع تهدیدات طبیعی و غیر طبیعی قرار دارد و انجام اقدامات پیشگیرانهای که در این نوشتار از آن به عنوان پدافند غیرعامل یاد میشود به ویژه در صنعت ساختمان به عنوان یک ضرورت، اجتنابناپذیر خواهد بود. 2 -تعاریف کلیدی 2-1-پدافند غیرعامل 1 :مجموعهی اقدامات غیر مسلحانهای که موجـب کـاهش آسـیبپـذیری نیـروی انسانی، ساختمانها و تاسیسات، تجهیزات و شریانهای کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا 2 کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیر طبیعی میشود، پدافند غیرعامل نام دارد . این اقدامات همچنین موجب افزایش بازدارندگی، ارتقای پایداری ملی، تداوم فعالیـتهـای ضـروری و تسـهیل مـدیریت بحـران در برابـر 3 تهدیدات اعم از طبیعی و غیر طبیعی میشود . بحران-2-2 4 :شرایطی است که در اثر حوادث، رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی (به جـز مـوارد موضوعه در حوزههای امنیتی و اجتماعی) به طور ناگهانی یا غیرقابل کنترل به وجود آمده و موجـب ایجـاد 1- Passive defense 2 -ردیف ب ماده 1 آیین نامه اجرایی بند 11 ماده 121 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 3 -ردیف 21-1-1-1 مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان 4- Crisis امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل q 429 مشقت و سختی به یک مجموعه یا جامعهی انسانی میشود که بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات اضطراری، 1 فوری و فوقالعاده دارد . 2-3 -تهدیدات: عوامل و شرایطی است که موجب ایجاد شرایط خطرناک، حادثهساز و فاجعهبار شـده وبه دودستهی زیر تقسیمبندی میشود: طبیعی تهدیدات- 1-3-2 2 : این موارد که در برخی اوقات به عنوان بلایای طبیعی یا حوادث غیر مترقبـه نیز از آن یاد میشود شامل مواردی همچون سیل، زلزله، طوفان، صاعقه و دیگر موارد مشابه میشود. غیرطبیعی تهدیدات- 2-3-2 3 : این تهدیدات که به عنوان تهدیدات انسانساز نیز شناخته میشود خود به سه بخش تقسیم میشود: نظامی تهدیدات-1-2-3-2 4 اعم از تهدیدات هوایی، زمینی و دریایی. امنیتی تهدیدات-2-2-3-2 5 و تروریستی شامل انواع بمبگذاریها، فعالیتهای خرابکارانه و ... . صنعتی تهدیدات-3-2-3-2 6 شامل نشت مواد شیمیایی، نشت مواد رادیواکتیو، انفجار مخازن و ... . 3 -تاریخچهی پدافند غیرعامل در ساخت و ساز انسان از دیرباز با پناه گرفتن در غارها به عنوان اولیـن محل اسکان و زنـدگی، خـود را در برابـر تهدیدات موجـود توانمنـد میساخته است. بررسی تغییرات ایجاد شده در غارها با استفاده از ابزارهای دستی و اولیه که علاوه بر کارکردهای معمول در مناسبسازی محل برای زندگی، موجب ایجاد قابلیت دفاعی در آن میشده موید این مطلب خواهد بود. در ایران از دیر باز موضوع آمادگی در برابر تهدیدات و تهاجمها مورد توجه بوده که به عنوان نمونه میتوان به ایجاد دژها و شهرهای مرزی همچون سمرقند توسط کوروش، ایجاد استحکامات چند لایهی دفاعی در هگمتانه، ترکیب عناصر محیطی طبیعی (کوه رحمت) با استحکامات مصنوعی (بخش شرقی بارو) در تخت جمشید، ساخت دژها و دیوارهای حفاظتی و نیز ساخت کالبدی شهرها در دوره ساسانیان، احداث دیواری عظیم بر بقایای دیوار شوش به دستور داریوش هخامنشی و ایجاد موانع دفاعی همچون دیوار گرگان اشاره نمود. اهمیت رعایت پدافند غیرعامل در شهرها به اندازهای بوده که شهرهای بزرگ ایران در دورههای گوناگون به صورت «قلعه شهر» یا «شهر دژ» مانند قلعه حسنلو و هگمتانه بنا شدهاند و اساس این شهرها را حصار یا حصارهای محکم تو در تو و برجهای سترگ تشکیل میداده است. در دیگر کشورهای جهان نیز میتوان نمونههایی از این دست یافت؛ همچون احداث حصارهای دفاعی دور تا دور شهرها در یونان در قرنهای 5 و6 پیش از میلاد، اردوگاههای نظامی محصور در روم 1-بند الف ماده 1 قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور 2- Natural hazards 3- Unnatural hazards 4- Military attacks 5- Security threats 6- Industrial hazards ی سا ع وما ا ند لو 430 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا باستان، دیوار چین و دیگر موارد مشابه. بدیهی است موارد مذکور صرفا به عنوان نمونه یاد شده و گردآوری فهرست کامل این موارد مجالی بیش از این نوشتار میطلبد. 4 -ضرورت توجه به پدافند غیرعامل در صنعت ساختمان وقوف بر ضرورت توجه به مفهوم پدافند غیرعامل در صنعت ساختمان و دستیابی به درک صحیح از آن مستلزم توجه دقیق به نتایج کارکردی پدافند غیرعامل در صنعت ساختمان است که مهمترین موارد آن عبارتند از: 1 -حفظ و بقای انسان به عنوان اصلیترین سرمایهی کشـور، تـامین امنیـت ملـی 1 و افـزایش امنیـت روانـی شهروندان در برابر تهدیدات. 2-محافظت از تجهیزات، تاسیسات و تسلیحات استراتژیک کشور و صرفهجوییهای کلان اقتصـادی از ایـن بابت. 3-تضمین تداوم تامین نیازهای حیاتی مردم همچون مواد غذایی، سرپناه، انرژی، امنیت و بهداشت در شرایط بحرانی. 4 -امکان ادامهی فعالیت مراکز حیاتی 2 ،مراکز حساس 3 و مراکز مهم 4 اقتصادی، سیاسی و نظامی و نیز مراکز علمی و فرهنگی در شرایط بحرانی. 5 -کم هزینه بودن پدافند غیرعامل نسبت به دفاع عامل و تهاجم، با توجه به هزینـههـای نـاچیز اقـدامات پیشگیرانه در برابر هزینههای جبران خسارات و بازسازی مجدد. گرچه تبیین موارد فوق خود نیازمند نوشتاری مستقل خواهد بود اما نگاهی گذرا به گوشهای از خسارات جنگ تحمیلی به عنوان یک تجربه عینی و تلخ در کشورمان، ما را بیش از پیش در توجه به موضوع پدافند غیرعامل یاری خواهد کرد. در طول جنگ 8 ساله، «6 شهر شامل خرمشهر، سـومار، مهـران، نفـت شـهر و هویزه به میزان 100 درصد تخریب شدند. به علاوه 17 شهر دیگر بین 15 تـا 85 درصـد بـر اثـر حمـلات توپخانهای، هوایی و موشکی دشمن تخریب گردیدند. در مجموع مناطق مسکونی 61 شهر کشور مورد تهاجم 5 نظامی قرار گرفت .» بررسی مجدد این آسیبها ضرورت توجه بیش از پیش به موضوع پدافند غیرعامـل را یادآور میشود. 1- National security 2- Vital centers 3- Critical centers 4- Important centers 5-داعی نژاد ، 1385 امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل q 431 5 -اهداف پدافند غیرعامل در معماری ساختمان پس از توجه به ضرورتهای توجه به پدافند غیرعامل در معماری ساختمان، میتوان موارد زیر را به عنوان اهداف کلی در پدافند غیرعامل در صنعت ساختمان و به ویژه در حوزهی معماری ساختمان برشمرد: 1-ایمنسازی مراکز حیاتی و حساس کشور. 2-بالا بردن قابلیت بقا و حفظ کشور در شرایط بحران. 3-افزایش آستانهی مقاومت ملی و تقویت مولفههای مقاومت در برابر تهدیدات. 4-فرهنگ سازی و ایجاد باور عمومی در مورد تاثیر پدافند غیرعامل در کاهش آسیبپذیری. 5-کاهش آسیبپذیری کشور و نمایش اقتدار ملی ناشی از آن به عنوان یک مولفه از اصل بازدارندگی. 6 -تدابیر پدافند غیرعامل در معماری ساختمان بعد از بررسی اهداف پدافند غیرعامل در معماری ساختمان نوبت به اجرای تدابیر پیشگیرانه مربوط به این امر در احداث سازهها و ساختمانها میرسد. این تدابیر در بردارندهی کلیهی ملاحضات معماری مربوط به محوطه، ساختمان، پناهگاه 1 و فضاهای امن 2 خواهد بود که موارد مربوط به هریک به تفکیک ارایه میشود. 6-1 -جانمایی ساختمان در مجتمعها و ساختمانهای مسکونی بادرجهی اهمیت بسیار زیاد 3 و ساختمانهای با درجهی اهمیت زیاد 4 ، جانمایی ساختمان به گونهای انجام شود که از جمع شدن و متمرکز شدن افراد، فعالیتها، تاسیسات، تجهیزات و سرمایهها در یک فضای محدود اجتناب شود، همچنین به منظور جلوگیری از مسدود شدن مسیر 5 امداد رسانی در اثر ریزش آوار، عرض معبر دسترسی به ساختمان حداقل معادل یک سوم ارتفاع ساختمان در نظر گرفته شود. در خصوص ساختمانهای با کاربری درمانی حتیالامکان این بناها در نقاطی که از نظر 1- Defilade 2 -ردیف 21-1-8 مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان: فضای امن به فضایی اطلاق میگردد کـه در مقابـل اثـرات بارهای ناشی از انفجار کمتر در معرض خطر قرارگرفته و نسبت به سایر فضاهای ساختمان از ایمنی و مقاومـت بیشـتری برخوردار باشد. 3 -این ساختمانها محل استقرار افراد و یا انجام ماموریتهای اصلی کشور میباشند مانند: ساختمانهای اصـلی وزارتخانـه ها، برجهای مسکونی چهارده الی بیست طبقه، مخازن آب و تاسیسات وابسته، بیمارستانهای صد الـی پانصـد تختخوابـه، مرکز فرماندهی و مدیریت بحران کشور، ساختمان فرماندهی و ستاد سپاه، ارتش و نیروی انتظـامی در اسـتانهـا، مراکـز تولید محصولات کشور مانند فولاد، نفت، پتروشیمی، گاز، سیمان، ورزشگاههای با بیش از پنجاه هزار نفر ظرفیـت، مراکـز خرید و فروش تجاری با عملکرد فراشهری مجتمعهای مسکونی و صنعتی. 4 -این سـاختمانهـا محـل اسـتقرار، مراجعـه و انجـام فعالیـتهـای تولیـدی، اداری، تجـاری و سـکونت مـیباشـند ماننـد ساختمانهای مسکونی 9 الی سیزده طبقه، مراکز فرماندهی و مدیریت بحران اسـتان، بیمارسـتانهـای پنجـاه الـی صـد تختخوابه، ورزشگاههای پانزده تا پنجاه هزار نفره، مرکز خرید و فروش با عملکرد منطقهای شهری بـرای سـاختمانهـای اداری، دولتی و خصوصی در سطح استان، زندان های مرکزی. 5 -ردیف 21-2-2-1-2 مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان. ی سا ع وما ا ند لو 432 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا نظامی با ارزش محسوب نمیشوند برپا شده و در مجاور مراکز پرمخاطره مانند جایگاههای سوخترسانی نباشد. 6-2 -حجم ساختمان در ساختمانهای بیش از شش طبقه 1 ، فرم ساختمان به گونهای باشد که در صورت آسیب دیدن ساختمان، آوار آن موجب انسداد مسیر دسترسی به ساختمان نشود. پلان ساختمان تا حد امکان ساده و متقارن و در دو امتداد عمود بر هم و بدون پیشآمدگی و پسرفتگی زیاد بوده و از ایجاد تغییرات زیاد و نامتقارن پلان حتیالامکان خودداری شود. افزون بر آن، فرم کلی ساختمانهای مجاور خیابانهای اصلی به گونهای طراحی شود که در صورت تخریب، موجب مسدود شدن معبر اصلی نشود. جانپناهها- 3-6 در امتداد همه مسیرهای دسترسی داخلی جان پناه به تعداد کافی پیشبینی شود. لازم به ذکر است جنس مصالح جدارهی جانپناهها حتی لبههای قائم بتنی با ارتفاع کم که فقط امکان درازکش را فراهم میکند بایستی در برابر انفجار مقاوم باشد. همچنین در فضای باز نیز جان پناههایی با ظرفیت کم و به صورت پراکنده ایجاد گردد به گونهای که دسترسی به آن در کمترین زمان ممکن فراهم شده و محل استقرار جان پناهها به گونهای تعیین شودکه خارج از شعاع خطر ناشی از ریزش آوارهای ساختمانی قرار داشته باشد. 6-4 -فضاهای باز لبههای تیز و گوشه دار از فرم کلیهی عناصر ساختمان به ویژه در طبقات همکف و اول حذف شده و فرمها یکپارچه بوده و تغییرات ناگهانی و قابل ملاحظه نداشته باشد و از فرمهای نرم و آیرودینامیک برای عبور موج انفجار استفاده شود.محوطهی فضای باز در مجتمعهای مسکونی و ساختمانهای مسکونی با درجهی 2 اهمیت بسیار زیاد، زیاد و متوسط دارای فضای کافی برای انجام فوریتهای پزشکی، استقرار مناسب و عاری از خطر مجروحان و جمعآوری فوتشدگان در شرایط اضطراری باشد؛ علاوه بر آن در مجتمعها و ساختمانهای مسکونی با درجهی اهمیت بسیار زیاد محل مناسبی برای فرود بالگرد در شرایط اضطراری پیشبینی شود. 1 -ردیف 21-2-3-1-1 مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان. 2-ایـن سـاختمانهــا محـل اسـتقرار، مراجعـه و فعالیـتهـای مسـکونی، اداری ، تجـاری و تولیـدی مــی باشـند ماننـد ساختمان های مسـکونی چهـار الـی هشـت طبقـه، مراکـز فرمانـدهی و مـدیریت بحـران شهرسـتانهـا، ورزشـگاههـای با ظرفیت پانزده هزار نفـر، سـینما، تئـاتر، مراکـز نگـهداری اسـناد، آمـار و اطلاعـات، دسـتگاههـای دولتـی، دانشـگاههـا، مدارس، مساجد با ظرفیت بیش از یکصـد نفـر، بیمارسـتانهـا و کلینیـکهـای تـا ظرفیـت پنجـاه تخـت، مراکـز خریـد و فروش با عملکرد ناحیهای شهری برای ساختمانهای اداری، دولتی، خصوصی در سطح شهرستان. امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل q 433 ورودیها- 5-6 ساختمانهای مسکونی با درجهی اهمیت بسیار زیاد و زیاد حداقل دارای دو راه ورودی و دو راه خروجی باشد به علاوه جهت جلوگیری از ورود موج انفجار، در طراحی فضای ورودی این ساختمانها میبایست موانع فیزیکی مناسب در نظر گرفته شود. ابعاد ورودیهای اضطراری برای شهرکهای مسکونی و صنعتی و ساختمانهای مسکونی با درجهی اهمیت زیاد متناسب با میزان تردد پیاده و سواره، تعداد افراد و وسایل نقلیه، بیشترین عرض وسایل نقلیه، جهت حرکت و نوع وسایل امدادی مورد نیاز، وسعت مجموعه و امکانات امدادی مجموعه در شرایط بحرانی منظور شود. یادآور میشود ورودیها درمجتمعهای مسکونی و صنعتی و ساختمانهای مسکونی با درجهی اهمیت زیاد میبایست به گونهای باشد که در صورت تخریب کامل، قابلیت ترمیم سریع داشته و موجب مسدود شدن راه برای وسایل نقلیه نشود، به علاوه ورودی ساختمان در ساختمانهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد و زیاد لازم است با ایجاد سقف یا حائل مقاوم در برابر ریزش محفوظ و ایمن شود. شرایط خروج اضطراری از ساختمان به هر طریق ممکن تسهیل شده و کلیهی عناصر زائد و غیر ضروری که خروج اضطراری را مختل میکند از ورودیها حذف شود؛ راههای خروج اضطراری که متناسب با تعداد افراد حاضر در ساختمان و با عرض کافی در نظر گرفته شده، در طبقهی همکف بدون اختلاف سطح بوده و با علایم خوانا و واضح مشخص شده باشد. 6-6 -مسیرهای دسترسی مسیرهای دسترسی به گونهای طراحی شود که تداخل و تزاحم در حرکت افراد و وسایل نقلیه را به حداقل برساند، معابر، هموار و عاری از هرگونه زوائد و موانع مزاحم باشد و برای حرکت معلولین نیز مزاحمتی ایجاد ننماید؛ افزون بر آن لازم است طراحی لبهها و المانها در مسیر به صورتی باشد که مسیریابی و عبور افراد در شرایط اضطراری را آسانتر نماید. نصب تابلوها، نوشتهها و علایم مناسب موجب خواهد شد تا مسیریابی در شرایط اضطراری بهتر و دقیقتر انجام شود. به منظور کاهش اثرات موج انفجار و تخلیهی نیروهای انفجاری، خروجیهایی انحرافی به سمت فضای باز پیشبینی شود و در امتداد مسیرهای سواره و پیاده، یک ردیف فضای سبز به عنوان جانپناه جهت افزایش قابلیت جذب موج انفجار ایجاد شود. در مجتمعهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد و زیاد و جمعیت بیش از یکصد نفر حداقل یک مسیر دسترسی با عرض زیاد و پوشش دسترسی سراسری که در شرایط اضطراری از ریزش و انسداد مصون باشد ایجاد شود. بدیهی است تحت هیچ شرایطی ریزش آوار نبایست موجب انسداد کامل مسیرهای دسترسی شود. در خصوص ساختمانهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد، بایستی از طراحی فضاهای خطی با راهروهای طولانی و مستقیم اجتناب نموده و دیوارهای هال ورودی و دربهای متوالی داخلی و خارجی را به صورتی که روبروی هم نباشند (غیر متقابل) اجرا کرد. ی سا ع وما ا ند لو 434 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا 6-7 -راههای شیبدار، پلکانها و آسانسور در طراحی پلهها در فضای باز برای حفظ ایمنی عرض پله حداقل 150 سانتی متر، کف مفید پله حداقل 30 1 سانتی متر و ارتفاع پله حداکثر 17 سانتی متر لحاظ شود . همچنین شیب راههای شیبدار حداکثر معادل 5 درصد بوده و دارای حداقل عرض 8/1 متر برای خروج سریع و همزمان دو نفر باشد 2 . جانمایی و طراحی آسانسور به گونهای باشد که چالهی آسانسور (به تشخیص طراح) از پلکان فاصله داشته باشد تا در صورت نفوذ موج انفجار به آسانسور، پلکان در امان بماند. افزون بر آن، رعایت تمهیدات مناسب برای جلوگیری از انتقال موج انفجار، دود و آتش از طریق چالهی آسانسور و آسیبرسانی به پلکان و راهروها امری لازم و ضروریست. گفتنی است بام اتاقک تاسیسات آسانسور در قسمت فوقانی چاه در ساختمانهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد و زیاد باید دارای مقاومت کافی در برابر موج انفجار باشد. همچنین در این گونه ساختمانها جهت تخلیه اضطراری لازم است بالابرهایی در جدارهای خارجی ساختمان پیش بینی شود. در ساختمانهای بلند به ویژه ساختمانهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد میبایست محورهای متفاوت برای آسانسور در طی طبقات منظور شود تا چاه آسانسور نتواند مانند یک دودکش بلند عمل نماید. 6-8 -فضاهای امن فضاهای امن، تمام یا بخشی از فضاهای یک ساختمان با عملکردهای مختلف در زمان صلح و غیر بحرانی است که با در نظر گرفتن ملاحظاتی، افراد را در برابر تهدیدات محافظت مینماید. فضاهای امن باید ضمن ایمن بودن در برابر فروریزش آوار و مقاوم بودن در برابر موج انفجار و آسیبهای ناشی از آن، در برابر ترکشها نیز مقاوم بوده و به گونهای باشد که کمترین میزان دود و غبار به داخل آن نفوذ نماید. جانمایی این فضاها نیز میبایست به نحوی انجام شود که دسترسی به راه خروج در شرایط ایمن و به آسانی حاصل شود. 6-9 -پلههای فرار جانمایی این پلهها به گونهای انجام شود که حداکثر فاصلهی زمانی از دورترین نقاط ساختمان به آن بیش از 15 ثانیه نباشد. پلههای فرار به صورت مکان امن بوده و ترجیحا درون اتاقهای امن طبقات قرار گرفته و حتی در یک طبقه بالای طبقهی همکف نیز احداث شوند. برای ساختمانهای عمومی پرجمعیت تا 4 طبقه، حداقل 4 پلهی فرار (ترجیحا در 4 جهت متفاوت) به صورت متصل به ساختمان پیشبینی شود؛ در ساختمانهای محل تجمع در صورتی که عرض نما کم و تعداد طبقات بیش از 4 طبقه بوده و جمعیت ساکن در آن زیاد باشد الزاما پلههای فرار در داخل بنا و در مجاورت با آسانسورها ایجاد شده و ضریب ایمنی این پلهها تا حد امکان بالاتر از ضریب ایمنی پلههای فرار در ساختمانهای دیگر باشد. پلههای فرار کمکی که 1 -ردیف 21-2-2-6-1 مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان 2 -ردیف 21-2-2-6-2 مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل q 435 افزون بر تعداد پلههای استاندارد خواهد بود، میتواند در مدلی مشابه با سرسرهها (مانند سرسرههای خروج اضطراری در هواپیما) که قابل نصب بر روی پنجرهها یا بالکنها تا محوطه بیرونی باشد در نظر گرفته شود. استفاده از مدل سرسره در طرح نردهها موجب تسریع در تخلیهی اضطراری خواهد شد. لازم به ذکر است دسترسیهای عمودی ویژه در اتاقهای امن برای اشغال کمترین سطح ممکن از فضا میتواند دارای طرحی مشابه میلههای خروج اضطراری در مراکز آتشنشانی باشد. 6-10 -سطوح کف معابر و پلکانها کف معابر به گونهای باشد که از هرگونه دشواری حرکت بر روی آن ممانعت به عمل آید به عنوان نمونه نبایست تمام یابخشی از این مسیرها (در فضای باز) از سطوح شنی، ماسهی خشک و نرم یا سطوح گلی و چسبنده تشکیل شده باشد. مصالح کف راههای شیبدار برای جلوگیری از لغزش و سر خوردن افراد در هنگام تردد از جنس زبر، سخت و آجدار (اصطکاک زیاد) انتخاب شود. از ایجاد اختلاف سطح در کف در حد امکان پرهیز شده و از مصالح لغزنده به ویژه در پلکانها استفاده نشود. یادآور میشود ترسیم خطوط و علایم راهنما و هدایتکننده با رنگهای مناسب (رنگهای روشن و شبرنگ) میتواند در هدایت افراد در شرایط بحرانی نقش قابل توجهی داشته باشد. 6-11 -جدارهی خارجی و نمای ساختمان اتصال دیوارهای خارجی به سازه واجد استحکام کافی باشد. از به کارگیری عناصر الحاقی سست، شکننده و مهار نشده در نمای ساختمان خودداری و از کاربرد عناصر سست و شکنندهی وسیع و نیز پنجره در محیط بیرونی و در سطح نمای ساختمان، پشت بام و سایر تجهیزات نصب شده در ساختمان اجتناب شود. سطح نما به گونهای باشد که موج انفجار را شکسته، عبور داده یا در برابر آن مقاومت کند. یادآور میشود حداکثر 1 سطح قابل استفاده برای بازشوها در نمای ساختمان 30 درصد سطح نما بوده و اتصال پوستهی نما به سازه میبایست دارای استحکام کامل باشد. باتوجه به آسیبپذیری پنجرههای بزرگ و شیشهها در برابر موج انفجار، استفاده از پنجرههای بزرگ در ساختمانهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد و زیاد صرفا به شرط رعایت تمهیدات ضروری مقاومت در برابر انفجار بلامانع است. همچنین برای فضاهای امن و سقف نورگیر، به ویژه در ساختمانهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد و زیاد ترجیحا از صفحات نورگذر نشکن استفاده شود. به منظور جلوگیری از شکستن و ریزش شیشههای شکسته به معابر، تمهیداتی چون استفاده از پنجرههای فرورفته، تقسیمبندی پنجرهها به قابهای کوچک، استفاده از شیشههای نشکن، عقبنشینی سطح دارای پنجره نسبت بهمعبر و دیگر موارد مشابه میتوان بهره برد. 1 -ردیف 21-2-3-3-2 مبحث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان ا ند ی 436 q مجموعه مقالات همایش ملی د سا ع وما لو رعا 6-12 -پنجرهها و بازشوها در ساختمانهای با درجهی اهمیت بسیار زیاد و زیاد برای پایداری پنجره در برابر انفجار لازم است چهارچوب پنجره به سازهی ساختمان مهار شده و استفاده از بلوک (موزاییک)های شیشهای مشروط به استفاده از نگهدارندهی مناسب شود. همچنین مهاربندی دربها، کرکرهها و دیگر بازشوهای جدارهی خارجی به سازهی تکیهگاه واجد استحکام لازم باشد. در این ساختمانها دربهای نصب شده در پوستهی خارجی به سمت خارج باز شود و چهارچوب دربها در مقابل موج انفجار مقاوم باشد؛ بدیهی است در این خصوص برای ساختمانهایی که درب آنها به معابر عمومی باز میشود لازم است عقبنشینی کافی در نظر گرفته شود. افزون بر آن به منظور افزایش مقاومت بازشوها میبایست در کلیهی ساختمانها چهارچوب دربهای خارجی با کلاف متصل و همه با مصالح محکم پر شود. 6-13 -فضاسازی داخلی ساختمان به منظور جلوگیری از افزایش تلفات انسانی ناشی از قرارگیری اجزای غیر باربر جداکننده (دیوار، سقف و کف کاذب) در برابر موج انفجار به هیچ عنوان از مصالح برنده مانند شیشه، به ویژه در سقفهای کاذب استفاده نشود. همچنین وسایل سنگینی مانند یونیت هیتر در سقف به کار برده نشده و دیوارهای جدا شونده به طور کامل به سازهی ساختمان متصل و مهار شوند. پناهگاه- 14-6 پناهگاه به مکان اسکان موقتی اطلاق میشود که در مقابل تهدیدات متعارف، نسبت به ساختمانهای معمولی از ایمنی و پایداری به مراتب بالاتری برخوردار میباشد. پناهگاهها با توجه به درجهی حفاظت (میزان مقاومت در برابر عوامل مخرب)، نحوهی عملکرد (تک منظوره یا چند منظوره بودن) و مدت اقامت افراد در آن به گروههای متفاوت تقسیم میشوند. لازم است پناهگاه در نزدیکترین فاصله به بخشهای مختلف ساختمان قرار داشته و دارای مسیری امن باشد. همچنین پناهگاه دور از بخشهای آسیبپذیر و در پایینترین طبقهی ساختمان ساخته شده و جدارهای آن از مقاومت کافی در برابر اصابت ترکش و موج انفجار برخوردار باشد. یادآور میشود ظرفیت پناهگاه بر اساس محدودهی قرارگیری، نوع کاربری ساختمان و تعداد افراد استفادهکننده (اعم از حاضر و مراجعهکننده) تعیین میشود. فضای پناهگاه میبایست جوابگوی اقامت بلند مدت افراد در شرایط بحرانی بوده و ورود به پناهگاه الزاما از طریق یک فضای واسطه انجام شده و درب ورودی از نوع ضد انفجار انتخاب شود. لازم به ذکر است هر پناهگاه بایستی دارای حداقل یک درب ورودی و یک درب خروجی اضطراری (خارج از محدوده ریزش و آوار) باشد. امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل q 437 7 -مستندات قانونی پدافند غیرعامل آنچه در پیش گذشت دیدگاهی مبتنی بر واقعیتها و ضرورتهای ملموس در توجه به موضوع پدافند غیرعامل با تاکید ویژه برمعماری ساختمان بود که پرداختن به این امر مهم را فارغ از وجود الزمات قانونی، اجتنابناپذیر مینمود. لکن به منظور تاکید هرچه بیشتر بر این مهم، در این بخش قوانین و مقررات مرتبط با پدافند غیرعامل (بصورت عام) برشمرده خواهند شد. 1 -سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران: در سند چشم انـداز جمهـوری اسـلامی ایـران در افـق 1404 چنین آمده است: «جامعهی ایرانی در افق این چشم انداز امن، مستقل و مقتدر بـا سـازمان دفـاعی مبتنـی بـر بازدارندگی همهجانبه و پیوستگی مردم و حکومت خواهد بود.» 2-سیاستهای کلی نظام در خصوص دفاع غیرعامل: اهم این سیاستها به شرح زیر میباشند: 2-1-تاکید برپدافند غیرعامل که عبارت است از مجموعهی اقدامات غیرمسلحانهای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپـذیری، تـداوم فعالیـتهـای ضـروری، ارتقـای پایـداری ملـی و تسـهیل مـدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میگردد. 2-2-رعایت اصول و ضوابط پدافند غیرعامل از قبیل انتخاب عرصهی ایمـن، پراکنـدهسـازی یـا تجمیـع حسب مورد، حساسیتزدایی، اختفا، استتار، فریب دشمن و ایمـنسـازی نسـبت بـه مراکـز جمعیتـی و حـایز اهمیت به ویژه در طرحهای آمایش سرزمینی و طرحهای توسعهی کشور. 2-3-تهیه و اجرای طرحهای پدافند غیرعامل (با رعایت اصل هزینه_فایده) در مورد مراکـز، امـاکن و تاسیسات حایز اهمیت (نظامی و غیرنظامی) موجود و در دسـت اجـرا بـر اسـاس اولویـتبنـدی و امکانـات حداکثر تا پایان برنامهی ششم و تامین اعتبار مورد نیاز. 2-4 -دو یا چندمنظوره کـردن مسـتحدثات، تاسیسـات و شـبکههـای ارتبـاطی و مواصـلاتی بـه جهـت بهرهگیری پدافندی از طرحهای عمرانی و خصوصا در مناطق مرزی و حساس کشور. 2-5-فرهنگسازی و آموزش عمومی در زمینهی به کارگیری اصول و ضوابط پدافند غیرعامل در بخش دولتی و غیردولتی، پیشبینی مواد درسی در سطوح مختلف آموزشی و توسعهی تحقیقـات در زمینـهی پدافنـد غیرعامل. 2-6-ممانعت از ایجاد تاسیسات پرخطر در مراکز جمعیتی و بیرون بردن این گونه تاسیسات از شـهرها و پیشبینی تمهیدات ایمنی برای آن دسته از تاسیساتی که وجود آنها الزامی است و ممانعت از ایجاد مراکـز جمعیتی در اطراف تاسیسات پرخطر با تعیین حریم لازم. 2-7-پیشبینی سازوکار لازم برای تهیهی طرحهـای مشـترک ایمـنسـازی و ایجـاد همـاهنگی در سـایر طرحهاو برنامهها و مدیریت نهادهای مسوول، در دو حوزهی پدافند غیرعامل و حوادث غیرمترقبه به جهت ی سا ع وما ا ند لو 438 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا همافزایی و کاهش هزینهها. 3 -مقررات ملی ساختمان: بیست و یکمین مبحث از مقررات ملی ساختمان تحت عنوان پدافند غیرعامـل پس از طرح در شورای تدوین مقررات ملی ساختمان و تصویب آن در سال 1391 به تایید وزیـر وقـت راه و شهرسازی رسیده و جهت اجرا به شهرداریها، دستگاههای اجرایی و جامعـهی مهندسـی کشـور ابـلاغ شـده است. این مبحـث در 5 فصـل کلیـات، ملاحظـات معمـاری، مشخصـههـای مکـانیکی و دینـامیکی مصـالح، سیستمهای سازهای مقاوم در برابر انفجار و تاسیسات برقی و مکانیکی تدوین شده و ضـمن ارایـهی مفـاهیم، تهدیدات، هدف، دامنهی کاربرد، کارکرد پدافند غیرعامل در مقررات ملی ساختمان، گروهبندی ساختمانهـا و بارهای ناشی از انفجار به همراه تعاریف اولیه مـورد نیـاز الزامـات قـانونی و اجرایـی در موضـوع پدافنـد غیرعامل را ارایه نموده است. یاد آور میشود این مبحث شامل موارد عملیاتی و کاربردی در راستای اجرایـی نمودن پدافند غیرعامل در صنعت ساختمان است و در تدوین این نوشتار، فصل ملاحظات معمـاری اینمبحـث به عنوان یکی از منابع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است. 4-مقررات ایمنسازی و احداث پناهگاه در ساختمانهای مسـکونی و عمـومی شـهری 1 : در ایـن مصـوبه چنین آمده است «به منظور حفاظت جان ساکنین و اسـتفادهکننـدگان از کلیـهی سـاختمانهـای مسـکونی و عمومی شهری در مقابل اثرات بمبهای انفجـاری معمـولی از تـاریخ اعـلام ضـوابط توسـط وزارت مسـکن وشهرسازی، طبق اصول کلی زیر ایمنسازی ساختمان و یا احداث پناهگاه در کلیهی ساختمانهای مسـکونی و عمومی شهری الزامی خواهد بود و شهرداریها و سایر مراجع مسوول صدور پروانهی ساختمان و نظارت بـر اجرای آن موظفند فقط برای نقشههای ساختمانی که اصول و ضوابط ایمنسازی و یا احداث پناهگاه در آنها رعایت شده باشد پروانهی ساختمان صادر و در اجرای صحیح آننظارت نمایند.» 5 -قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور 2 : از جمله موارد مرتبط با موضوع پدافند غیرعامـل کـه در این قانون به آن اشاره شده است میتوان به بند الف ماده 2 اشاره کرد که در آن پیشگیری به عنوان اولین مرحله از مدیریت بحران نام برده شده است. در این قانون پیشگیری به این صورت تعریف شده «مجموعهی اقداماتی است که با هدف جلوگیری از وقوع حوادث و یا کاهش آثار زیانبار آن، سطح خطرپـذیری جامعـه را ارزیابی نموده و با مطالعات و اقدامات لازم سطح آن را تا حد قابل قبول کاهش میدهد.» همچنین در بنـد چهارم مادهی 4 در خصوص وظایف شورای عالی مدیریت بحران کشور آمده است «اتخاذ تـدابیر راهبـردی، هماهنگی، هدایت و تشویق فعالیتهای پژوهشی و اجرایی در راسـتای کـاهش خطرپـذیری ناشـی از زلزلـه، 1 -مصوب 5/5/1366 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران 2-این قانون مشتمل بر پانزده ماده و ده تبصرهدر جلسهی مورخ 31/2 /1387 کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی طبق اصل هشتاد و پنجم(85 (قانون اساسی تصویب گردید و پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن به مدت پـنج سال، در تاریخ20/03/1387 به تایید شورای نگهبان رسید. امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل q 439 مخاطرات آب و هوایی و موادشیمیایی خطرناک.» و در بند 7 همین ماده چنین آمده است «اقدام قانونی لازم جهت تصویب ضوابط و دستورالعملهای لازم دربارهی اقدامات احتیاطی پس از دریافت اطلاعـات مبنـی بـر احتمال وقوع حوادث پیشبینی نشده در کشور.» از سوی دیگـر در بنـدهای 8 و 9 از مـاده 8 ایـن قـانون بـا موضوع وظایف سازمان مدیریت بحران کشور چنین آمده است «همـاهنگی و نظـارت در زمینـهی ایجـاد و گسترش سیستمهای موثر پیشگیری، مقاومسازی و بهسـازی لـرزهای سـاختمانهـا، زیرسـاختهـا و ابنیـه و شریانهای حیاتی و مهم و بازسازی و بهسازی بافتهای فرسوده، روشهای اتکایی و جبرانـی خسـارت نظیـر انواع بیمهها، حمایتهای مالی و سازوکارهای تشویقی، تسهیلات ویژه و صـندوقهـای حمـایتی بـا همکـاری دسـتگاههـای ذیربـط»، «کمـک بـه توسـعه و گسـترش موسسـات علمـی و مشـاورهای فعـال و اسـتفاده از همکاریهای آنها بـه منظـور استانداردسـازی و بهبـود کیفیـت ارتقـا و کنتـرل ایمنـی کالاهـا و خـدمات، ساختمانها و تاسیسات زیربنایی کشور و نظارت بر رعایت استانداردهای مصوب». مـوارد یـاد شـده همگـی تاییدی بر ضرورت توجه به موضوع پدافند غیرعامل در سطح کلان کشور میباشد کـه صـنعت سـاختمان و حوزهی معماری ساختمان تنها بخشی از آن را شامل میشود. 6-آییننامهی تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور 1 : این آییننامه که بر اساس قانون پیشگفته تدوین و تصویب شده است قانون فوق را در قالب عملیاتی و اجرایی تبیین مینماید. 7-آییننامه اجرایی بند 11 ماده 121 قـانون برنامـهی چهـارم توسـعهی اقتصـادی، اجتمـاعی و فرهنگـی جمهوری اسلامی ایران : در مادهی یک این آییننامه پدافند غیرعامل و سپس سطحبندی مراکز تحت پوشش 2 شامل اصلی و حیاتی، حساس و مهم ارایه میشود. در مادهی 2 این آیـیننامـه وظـایف و اختیـارات کمیتـهی دایمی (کمیتهی دایمی دفاع غیرعامل کشور) به شرح زیر اعلام شده است: الف)تصویب سیاستها و خطمشیهای پدافند غیرعامل کشور. ب)ایجاد زمینههای مناسب فرهنگی به منظور ارتقای آگاهی درخصوص پدافند غیرعامل. ج)تصویب ضوابط و دستورالعملهای (عمومی و اختصاصی) مرتبط با این آییننامه. د) تعیین مصادیق تاسیسات زیربنایی، ساختمانهای حساس و شریانهای اصلی و حیاتی کشور. هـ)تصویب سطحبندی و اولویتبندی مراکز تحت پوشش براساس پیشنهاد دستگاه مربوط. و)تصویب طرحهای پدافند غیرعامل و برآورد اعتبار مورد نیاز آن. ز)بررسی و تایید نتایج ارزیابیها از اجرای طرحهای پدافند غیرعامـل بـه منظـور اصـلاح و بهینـهسـازی طرحها و روشها. 1-این تصویب نامه در تاریخ 18/09/1388 به تایید رییس جمهور وقت رسیده است. وزیران هیات 1384/04/08 مصوب- 2 ی سا ع وما ا ند لو 440 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا ح)نظارت بر اجرای صحیح آییننامه موجود. ط)ایجاد هماهنگی لازم در دستگاههـای اجرایـی بـه منظـور توسـعه، ارتقـای آگـاهی و رعایـت پدافنـد غیرعامل. 8 -ضوابط ملی آمایش سرزمین 1 : در این مصوبه نیز مواردی در خصوص موضوع بحث وجود دارد که در ادامه به مادهی 1 و بندهای 13 ،14و15 ذیل آن اشاره میشود: الف) مادهی 1 -جهتگیریهای ملی آمایش سرزمین که در راستای تبیین فضایی سند چشمانـدازجمهوری اسلامی ایران و ترسیم الزامات تحقـق آن در توسـعهی بلندمـدت کشـور و مبتنـی براصـول مصـوب آمـایش سرزمین، شامل ملاحظات امنیتـی و دفـاعی، کـارآیی و بـازدهی اقتصـادی، وحـدت و یکپـارچگی سـرزمین، گسترش عدالت اجتماعی و تعادلهای منطقهای، حفاظت محیط زیست و احیای منابع طبیعی، حفـظ هویـت اسلامی_ایرانی و حراست ازمیراث فرهنگی، تسهیل و تنظیم روابـط درونـی و بیرونـی اقتصـاد کشـور، رفـع محرومیتها،به خصوص در مناطق روستاییکشور تنظیم شده است، به شرح زیر تعیین میگردد... . ب) بند 13 مادهی 1-رعایت ملاحظات امنیتی و دفاعی، حفاظت از محیط زیست و حراست از میـراث فرهنگی دراستقرار جمعیت و فعالیت، به ویژه در محدودههایی که با توجه به ملاحظـات یادشـده، محـدود نمودن و یا تسریع توسعه در آنها الزامی است. ج) بند 14 مادهی 1-تاکید خاص بر آمایش مناطق مرزی بـرای بهبـود شـرایط زنـدگی و افـزایش سـطح توسعهی این مناطق به منظور ارتقای امنیت مرزهای کشور. د) بند 15 مادهی 1-رعایت اصول ایمنی و الگوی پدافند غیرعامل، از قبیل استفاده از شرایط جغرافیایی و عوارض طبیعی، پراکندگی مناسب در پهنهی سرزمین، انتخاب عرصـههـای امـن بـه لحـاظ سـوانح طبیعـی و غیرمترقبه و انتخاب مقیاس بهینه در استقرار جمعیت وفعالیتها در راستای کاهش آسـیبپـذیری در برابـر تهدیدات و بهرهمندی از پوشش مناسب دفاعی. 8 -نتیجهگیری دیدگاه کارشناسانه به ضرورتهای پدافند غیرعامل در صنعت ساختمان و به ویژه در حوزهی معماری همچنین توجه ضمنی به قوانین و قواعد آمرهی موجود در این بخش، رویکرد توجه به پدافند غیرعامل را از حوزهی مباحث کلی و چشماندازی به گسترهی فعالیتهای اجرایی و عملیاتی خواهد کشید. افزون بر آن، تاکید خاص موجود در مباحث پدافند غیرعامل دربارهی تامین امنیت جانی و روانی شهروندان که مجریان، عوامل طراحی، محاسباتی و نظارتی صنعت ساختمان نیز بخشی از آنها هستند همه و همه موجب خواهند شد تا موضوع توجه به پدافند غیرعامل در معماری ساختمان به عنوان یک ضرورت حتمی نگریسته شده و وزیران هیات 1383/03/08 مصوب- 1 امنیت معماری ساختمان از منظر پدافند غیرعامل q 441 با اجرایی شدن آن، ضمن ایمنسازی مراکز حیاتی و حساس کشور و کاهش آسیبپذیری و نمایش اقتدار ملی ناشی از آن به عنوان یک مولفه از اصل بازدارندگی، امنیت پایدار برای شهروندان به ارمغان آورده شود. منابع حبیبی، سیدمحسن (1384 ،(از شار تا شهر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران حسینی، سیدبهشید (1389 ،(معیارهای پدافند غیرعامل در طراحـی معمـاری سـاختمانهـای جمعـی شـهری، تهران، انتشارات عابد داعی نژاد، فرامرز (1385 ،(اصول و رهنمودهای طراحی و تجهیز فضای باز مجموعههای مسکونی به منظـور پدافند غیرعامل، تهران، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن دفتر مقررات ملی ساختمان (1392 ،(مبحث بیست و یکم پدافند غیرعامل، تهران، نشر توسعه ایران محمودزاده، امیر، پیراسته، سعید (1390 ،(آشنایی با پدافند غیرعامل، اصفهان، انتشارات علم آفرین موحدی نیا، جعفر (1386 ،(اصول و مبانی پدافند غیرعامل، تهران، انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر ویسهوفر، یوزف (1388 ،(ایران باستان، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، انتشارات ققنوس هینتس، والتر (1388 ،(داریوش و پارس ها، ترجمه عبدالرحمن صدریه، تهران، انتشارات امیرکبیر هاشمی فشارکی، سیدجواد، شکیبامنش، امیر (1390 ،(طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل، تهران، انتشارات بوستان حمید

 

 

https://kashanu.ac.ir/Files/Content/MHPadafandKashan1393.pdf

 

 

·سخنرانی در دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393

·سخنرانی در کارگاه تخصصی دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393