تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ

یکی از منابع مورد استفاده واستناد:

26 -هاشمی فشارکی، سید جواد (1389 ،(جایگاه فرهنگ در دفاع غیرعامل، کتاب ماه علوم اجتماعی، دوره جدید، شماره 35 :صص94-84

تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ

1 احسان الماسی بیدگلی

چکیده

بعد از جنگ جهانی دوم تهدیدات به دو حیطۀ سختافزاری و نرمافزاری تقسیمبندی شده است. بعد سختافزاری همان مسائل نظامی میباشد که هزینهبر است. در سوی دیگر بعد نرمافزاری قرار دارد؛ این بعد همان نظام فرهنگی و اجتماعی یک کشور است. سیر حرکت یک جامعه یا انسان، به فرهنگ حاکم بر آن وابسته است. تعالی یا انحطاط فرد یا جامعه، معلول مستقیم فرهنگ فردی یا جمعی است. بر این مبنا تمرکز و تأکید مباحث دفاعی در مقابل نیروهای مهاجم از حیطۀ عامل به غیرعامل کشیده شده است. در بحث عامل تأکید بر بکارگیری سلاحهای سختافزاری برای مقابله با دشمن است. اما حیطۀ غیرعامل تأکید بر عدم بکارگیری سلاحها و جنگافزارهای نظامی برای مقابله و تهاجم به دشمن دارد. بر این مبنا مباحث فرهنگی مورد تأکید قرار گرفته است. این مطالعه بر مبنای روش اسنادی، بیانگر این نتیجه است که توجه به فرهنگ به عنوان مبنای حرکت جامعه، منبعی برای تقویت جبههی پدافند غیرعامل است. بر این مبنا تقویت و اجرایی شدن پدافند غیرعامل در جنگهای نوین، مستلزم توجه به فرهنگ و دستیابی به سطح فرهنگی مناسب جهت ایجاد سپر فرهنگی در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن است.

کلیدواژه ها:

پدافند عامل، پدافند غیرعامل، استعمار فرانو، فرهنگ، تهاجم فرهنگی

 

/ جامعه شناسی ارشد کارشناس. 1 ا ند ی 116 q مجموعه مقالات همایش ملی د سا ع وما لو رعا 1

_مقدمه با پیشرفت چشمگیر بشر در زمینهی اطلاعاتی، جنگ خاموش شکل گرفت و از حیطهی نظامی به حیطهی فرهنگ و اجتماع کشیده شده است. اگر در گذشته برای تسخیر سرزمینهای دیگر نیاز به لشگرکشی نظامی و تحمل هزینههای گزاف نظامی بوده است، امروزه با تسخیر فرهنگ و اندیشه و باور ملل دیگر میتوان به آسانی آنها را مطیع خود گرداند. به طوری که این مطیع بودن خاموش و بدون صدا رخ دهد. استعمار نو و به عبارتی دیگر استعمار فرانو بر این مبنا ظهور یافته است (ادیبی سده، 1385 :66 .(سیر تغییر و تحول استعمار نیز تایید کنندهی این امر میباشد. در ابتدا کشورهای قدرتمند از طریق حملهی نظامی و لشگرکشیهای گسترده سرزمینهای دیگر را فتح میکردند و حکومت خودشان را توسعه میدادند. با گذشت زمان، استعمار نو ظهور یافت. در این نوع از تهاجم، بعد از فتح کشور هدف، از طریق نظامی و یا غیر نظامی نظیر کودتای داخلی، کشور مهاجم، قدرت را در دست گرفته و با حاکم کردن فرد مورد نظر اهداف و الگوهای مد نظر خود را در کشور مغلوب اجرایی میکرد. اما با گذشت زمان و پیشرفتهای اطلاعاتی و تکنولوژیکی، استعمار فرانو شکل گرفت. در این نوع استعمار نیازی به لشگرکشی نظامی نیست. بلکه از طریق دگرگونی فرهنگی جامعهی هدف، اهداف مد نظر کشور مهاجم تحقق مییابد. نظریهپردازان غربی نیز بر این اعتقاد هستند که جنگهای آینده جنگهای فرهنگی و اجتماعی است. مثلا هانتینگتون اعتقاد دارد که جنگ آینده، جنگ تمدنها خواهد بود. قدرت تمدنها بر شکست و پیروزی اثرگذار خواهد بود (همان: 66.( تمدنها و فرهنگها مبنای شکلگیری جبهههای مختلفی خواهند بود. به عبارتی میتوان بیان کرد که بعد از جنگ جهانی دوم تهدیدات به دو حیطهی سختافزاری و نرمافزاری تقسیمبندی شده است. بعد سختافزاری همان مسائل نظامی است که هزینهبر است اما با این حال هنوز بسیاری از کشورهای جهان هزینههای نظامی خود را هر سال گسترش میبخشند تا حالت بازدارندگی برای کشورهای مقابل آنها ایجاد کنند. در سوی دیگر بعد نرمافزاری قرار دارد. بعد نرم افزاری در خلاصهترین معنا، همان نظام فرهنگی و اجتماعی یک کشور است. سازههای نرمافزاری یک کشور مبتنی بر فرهنگ، تاریخ، هویت، قومیت و مشترکات عمومی که در بین آحاد یک ملت شکل میگیرد، پایدار شده است و باعث دوام و قوام یک ملت و یک هویت ملی برای یک جامعه میشود. تسخیر جغرافیای فرهنگی یک کشور به آسانی میتواند صورت بگیرد و شاید بر حسب امکانات مدت زمان زیادی طول نکشد اما تسخیر اذهان و آداب و رسوم مردم یک منطقه به سختی صورت میگیرد و امری زمانبر است (فردرو، 1389 :9 .( در این راستا فرهنگ و مباحث فرهنگی به حیطهی اصلی رقابت و تعامل میان دولتها تبدیل شده است. نه تنها فرهنگ مبنای کنش دولتها در عرصه بین المللی است، بلکه فرهنگ مبنای کنش و تعامل افراد در حیطهی جامعه است. سیر حرکت یک جامعه یا انسان، به فرهنگ حاکم بـر آن وابسـته اسـت. تعـالی یـا تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ q 117 انحطاط فرد یا جامعه، معلول مستقیم فرهنگ فردی یا جمعی است. از این رو، فرهنگ مقوله ای بسیار مهم و تعیین کننده برای زندگی انسان است. فرهنگ تنها در قلمرو ابعاد فرهنگی زندگی انسان محدود نمـیمانـد، بلکه سایر ابعاد و جوانب را نیز شامل میشود. برای مثال، کنشهای سیاسی و کنشهای اقتصادی نیز تابعی از مؤلفههای موجود در فرهنگ هستند. بنابراین، صلاح و فساد یک جامعه ناشی از فرهنگ آن جامعه اسـت. اندیشمندان اجتماعی و فرهنگی بر این باور هستند که اصلاح یک جامعه از اصلاح فرهنگ شروع میشـود. در سوی مقابل، غفلت از فرهنگ برابر با زوال و اضمحلال اخلاقی و معنوی جامعه خواهد بود. بر این مبنـا تمرکز و تاکید مباحث دفاعی در مقابل نیروهای مهاجم از حیطهی عامل به غیرعامل کشیده شده اسـت. در بحث عامل تاکید بر بکارگیری سلاحهای سختافزاری برای مقابله با دشمن اسـت. امـا حیطـهی غیـرعامـل تاکید بر عدم بکارگیری سلاحها و جنگافزارهای نظامی برای مقابله و تهاجم به دشـمن دارد. در نتیجـه در این راستا مباحث فرهنگی مورد تاکید قرار گرفته است. با توجه به اهمیت فرهنگ و نقش کلیدی که فرهنگ در حیطهی اجتماعی برای یک جامعه و عرصهی بین المللی برای دولتها در تحکیم استحکامات دفاعی خود در تعامل با فرهنگها و دولتهای مهاجم دارد، در این پژوهش سعی در بیان اهمیت فرهنگ برای پدافند غیرعامل هستیم. به عبـارتی هـدف ایـن پـژوهش تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ است. 2 -پیشینه پژوهش هاشمی فشارکی در پژوهشی با نام جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل به بررسی نقش فرهنگ در حیطهی پدافند غیرعامل پرداخته است. به اعتقاد وی از جمله مهمترین راهبردهای فرهنگی دفاع غیرعامل عبارتند از؛ توسعه فرهنگ و نهادینهسازی باور عمومی نسبت به تاثیر اقدامات دفاع غیرعامل در کاهش آسیبپذیریها، ارتقای دفاع فرهنگی و آستانهی مقاومت مردم در برابر تهدیدات خارجی، ایمنسازی بخشهای حیاتی و حساس در بخش فرهنگی و تبلیغی کشور، رصد کردن فعالیتهای دشمن و دشمنشناسی تخصصی در زیر ساختهای فرهنگی و اجتماعی کشور، استفاده از ظرفیتهای علمی، آموزشی و پژوهشی کشور در حوزهی دفاع غیرعامل. به اعتقاد وی دفاع غیرعامل در حیطهی فرهنگ شامل تمامی طرحها و اقداماتی میشود که به نحوی مرتبط با ادارهی مردم در شرایط تهدید و جنگ، ارتقاء آستانهی تحمل ملی در برابر تهدیدات فرهنگی و دفاعی و آمادهسازی مردم و کشور برای مقابله با تهدیدات دشمن است (هاشمی فشارکی، 1389 .( مصطفوی در پژوهشی به بررسی گسترش مفاهیم پدافند غیرعامل در فرهنگ عمومی پرداخته اسـت. بـه اعتقاد وی گسترش مفاهیم پدافند غیرعامل در فرهنگ عمومی به معنای گسترش مفاهیمی نظیر؛ جهانبینـی، ارزشها، گرایشها، کنشها، نمادها و فناوری است. به اعتقاد وی از طریق تقویت حوزههای مذکور میتـوان قدرت دفاع فرهنگی کشور را در مواجهه با تهاجم فرهنگی تقویت کرد (مصطفوی، 1389 .( ی سا ع وما ا ند لو 118 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا صادقی در پژوهشی با نام برنامهریزی پدافند غیرعامل در بخش فرهنگـی بـه تبیـین رابطـهی فرهنـگ و پدافند غیرعامل پرداخته است. به اعتقاد وی در برنامـهریـزی فرهنگـی جهـت اجـرای راهبردهـای پدافنـد غیرعامل باید مولفههایی نظیر؛ استمرار و پیوستگی، پیش بینی، عوامل داخلی و خارجی، همکـاری و رقابـت، رشد و پیشرفت، مطالعات و تجارب گذشته و نوآوری و بهبود را مورد توجه دقیق قـرار داد. عامـل مهـم در دفاع غیرعامل تکیه بر دانش، ابزارها، نیروها و توان خـودی اسـت. چراکـه وابسـتگی در هـر کـدام از ایـن بخشها میتواند موجب عدم کارایی دفاعی گردد. در زمینهی برنامهریزی فرهنگی دفـاع غیرعامـل بایـد بـه تقویت مولفههای فرهنگی داخلی که ریشه در سنت و نظام فکری کشور دارند توجه شود تا پدافند غیرعامل کارایی خود را بهتر نشان دهد (صادقی، 1389 .( 3 -مبانی نظری 3-1 -تعریف فرهنگ به اعتقاد رایموند ویلیامز فرهنگ یکی از دو یا سه واژهی بسیار پیچیدهای است که در زبان انگلیسی وجود دارند. به این دلیل که این واژه باید در چندین و چند رشتهی مجزای فکری و در نظامهای فکری متعدد و متمایز برای تبیین مفاهیمی مهم مورد استفاده قرار گیرد (اسمیت، 1387 :13 .( فرهنگ معادل culture در زبان فرانسه است. که از واژه لاتین cultura به مفهـوم عمـل بـار آوردن و پرورش دادن و کاشتن گرفته شده است (آراسـتهخـو، 1381 :723-722 .(اندیشـمندان حـوزهی فرهنـگ و جامعهشناسی تعاریف متعددی را از فرهنگ ارائه کردهاند. فرهنگ عبارت است از ارزشهایی کـه اعضـای یک گروه معین دارند، هنجارهایی که از آن پیروی میکنند، و کالای مادی کـه تولیـد مـیکننـد. ارزشهـا آرمانهای انتزاعی هستند حال آنکه هنجارها اصول و قواعد معینی هستند که از مردم انتظار مـیرود آنهـا را رعایت کنند. هنجارها نشان دهندهی بایدها و نبایدها در زندگی اجتماعی هستند (گیدنز، 1385 :57-56 .( پارسونز فرهنگ را نظام الگودار و سامانمندی از نمادها مـیدانـد کـه اهـداف جهـتگیـری کنشـگران، جنبههای ملکه ذهن شدهی نظام شخصیتی و الگوهای نهادمند نظام اجتماعی را در بر میگیرد (ریتزر، 1386 : 139.(کلوکهان برروی ماهیت مشارکتی و هنجار آفرینی فرهنگ و عملکرد آن برای یکپارچه کردن فرد با گروه تاکید میورزد. به اعتقاد وی فرهنگ الگوهایی برای زندگی کردن است کـه در جریـان تـاریخ شـکل میگیرد که دارای اجزاء متفاوت است. فرهنگ پویا و سازمان یافته است و وسیله ای است که افراد توسـط آن خود را با زندگی اجتماعی تطبیق میدهنـد و بیـان خـلاق را فـرا مـیگیرنـد. کلوکهـان اعتقـاد دارد کـه فرهنگها نه تنها دارای محتوا بلکه دارای ساختار نیز میباشند (بلینگتون و همکاران، 1380 :34-33 .( فرهنگگرایان در تحلیلهایشان از نظامهای اجتماعی، اهمیت زیادی برای فرایند اجتماعی شدن قایـلانـد که طی آن ارزشهای بنیادی هر جامعه از نسلی به نسل دیگر انتقال مییابد (بودون و بوریکو، 1385 :513.( تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ q 119 همچنین میتوان فرهنگ را دیدگاه مشترک یک ملت دانست. به عبارتی فرهنگ شیوه برخورد کنشـگران برای درک جامعه است (شارون، 1388 :138 .( هر نظام فرهنگی بر مبنای ارزشها و هنجارهای خود، عناصر و مولفههایی را مورد تاکید و ترویج خـود قرار میدهد. کنشگران نظام اجتماعی با فراگیری این عناصر و مولفهها و درونیکردن آنها به عنـوانی بخشـی از شخصیتشان، بقای اجتماعی و فرهنگی جامعهی خود را تضمین میکنند. سـاختار شخصـیت هـر کنشـگر وابستگی تنگاتنگی بهفرهنگ ویژهی جامعهای خاص دارد. بهاعتقادکاردینربا هر نظام اجتماعی- فرهنگی یک «شخصیت پایه» متناظر است. بر این مبنا میتوان بیان کرد که «من یک رسوب فرهنگی است» (بودون و بوریکو، 1385 :513 .(و نیز رفتار اجتماعی و فرهنگی کنشگران را در ارزشهای اجتماعی و فرهنگی آنها ردیابی کرد (بیرهوف، 1387 :15 .(به اعتقاد پارسونز نظام فرهنگی به افراد جامعه جهت داشـتن رابطـه بـا یکدیگر کمک میکند. و به آنها اجازه میدهد تا با یکدیگر در ارتباط باشند (اسـمیت، 1387 :52 .(دامنـه روابط هر کنشگری را میتوان در رابطهی او با خالق خود، همنوعـان خـود و محـیط اجتمـاعی و فرهنگـی اطراف او خلاصه نمود. نحوه تعامل انسان در هر یک از این حوزهها، با تاثیرگذاری در حوزههای دیگـر در بهبود زندگی او نقش تعیین کنندهای دارد. در این میان نحوه تعامل انسان با همنوعان و محیط اطـراف بسـیار مورد توجه است (کلانتری، 1390 :5 .( از دیدگاه جامعهشناسان، کنشهای متقابل اجتماعی متفاوت از ارتباطات اجتماعی دو یا چند تـن از افـراد بشر پدیدار میگردد که بر دو نوعاند: الف. کنشهای متقابل پیوسته، ب. کنشهای متقابل ناپیوسته. نـوع اول این کنشها به همکاری، همانندگردی و نوع دوم به رقابت، سبقت، ستیز و کشمکش منجر میشوند. بنابراین جنگ، ستیزهی خشن و منظمی است که بین دو یا چند اجتماع مستقل صورت مـیگیـرد. در بـین دولـتهـا زمانی که آمیختگی و ارتباطات سیاسی کنشهای پیوسته بر کنشهای ناپیوسته غالب میشود، همکـاریهـا و مراودات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی در قالب قراردادها و پیمانهای اقتصادی نظامی در قطبهای گونـاگون ظهور میکند و روابط به اصطلاح خصومتآمیز به روابط صلحآمیـز و دوسـتانه بـدل مـیگـردد و بـالعکس (8-9 :1385 ،سده ادیبی( بر این مبنا برای تسخیر یک کشور نیازی به لشگرکشی نظامی نیست. به عبارتی لشگرکشی نظامی دیگر معتبر نیست. جنگ سرد ناشی از جنگ جهانی دوم نیز نشان داد که جنـگ بـیش از اینکـه دارای ماهیـت راهبردی باشد، دارای نشانههای فرهنگی، گفتمانی و ایدئولوژیک بوده است (متقی، 1389 :118 .(در واقع بـا توجه به تغییر و تحول اوضاع و احوال جهانی به خصوص در زمینههای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصـادی و فناوری، کاربرد زور و روشهای جنگ کلاسیک در مقابله با بـازیگران قدرتمنـد بـه تـدریج بـا کـاهش ارزش، مشروعیت و اثربخشی مواجه شده است (عیوضی، میرشـاه ولایتـی و نظـری زاده، 1391 :1 .(امـروزه ی سا وما ا ند لو 120 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا رهیافتهای تقابلگرا و خشونتمحور با محوریت اقدامات نظامی سختافزارانه در پیچیـدگیهـا نظـام بـین الملل، جای خود را به رویکرد نرمافزاری و جنگ نرم داده است (نائینی، 1389 :2 .(در همین راستا در سـال 1982 نظریه «جنگ کم شدت» در پی تغییر راهبردی دولت آمریکا ظهور کرد. ایـن نظریـه بـر ضـرورت بکارگیری الگوهایی تاکید داشت که منازعه غیـرمسـتقیم را تـرویج مـینمـود و نیروهـا و ابزارهـای درون ساختاری را برای مقابله با نیروهای تهدید کننده توصیه مینمود (متقی، 1389 :123 .( 3-2 -تعریف جنگ به اعتقاد آلن بیرو واژه جنگ از ریشه آلمانی wera گرفته شده که به معنای آزمون نیرو با استفاده از اسلحه بین ملتها (جنگ خارجی) یا گروههای رقیب در داخل یک کشور (جنگ داخلی) است (ادیبی سده، 1385 :8 .(در تعریفی دیگر میتوان بیان کرد که، جنگ نوعی منازعه خشونتآمیز سیاسی است که بین گروههای انسانی رخ میدهد. این منازعهی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با توجه به ماهیت، اهداف و ابزارهای آن به انواع مختلفی تقسیم میشود (دهقانی فیروزآبادی، 1390 :6 .( در گذشتهی نه چندان دور زمانی که صحبت از جنگ در اصطلاح سیاسی و اجتماعی میشد معنـای زد و خورد مسلحانه بین دو یا چند گروه اجتماعی متخاصم به ذهن متبادر میگشـت (ادیبـی سـده، 1385 :9 .(بـه اعتقاد کلاوزوتیس، جنگ به کارگیری حد اعلای خشونت در راه خدمت به کشور است (شـیرودی، 1384 : 3 .(موریس دوورژه اندیشمند سیاسی فرانسوی نیز جنگ را عبارت از استعمال خشونت جسمی بـرای حـل و فصل تعارضها میداند و در اصطلاح، سیاست را استعمال وسایل غیرخشن و با خشونت کمتر تعریف میکنـد (ادیبی سده، 1385 :9 .(کوئینی نیز بر این اعتقاد است که جنگ هنر سازمان دادن و به کار گرفتن نیروهای مسلح برای انجام هدف مورد نظر است (شیرودی، 1384 :3 .(این تعاریف از جنگ را مـیتـوان در حیطـهی جنگ سخت قرار داد. اما با توسعه روز افزون مباحـث نظـامی و اطلاعـاتی از یـک سـو و از سـوی دیگـر شناسایی اهمیت فرهنگ برای تسخیر یک کشور از راه دور، جنگ را از حیطهی سخت بـه حیطـهی نـرم منتقل کرده است. در قرن اخیر به واسطهی ویژگیهایی چون جهانیشدن و فناوری اطلاعـات بسـیاری از معـادلات عرصـه روابط سیاسی به طور اعم و مبحث قدرت به عنوان یکی از شاخصههای اصلی این بستر بـه طـور اخـص، بـه شکل متفاوت و با سرعت بیشتری دستخوش تحول شدهاند. بر خلاف گذشته که بار اصـلی قـدرت بـر عهـده منابع سختافزاری و توان سخت نظامی بود امروز کشورها با تقویت قدرت نرم خود میکوشند تا اراده خود را حاکم کرده و در عرصه رقابت بین المللی جریان را به نفع خود بگردانند. مفهوم و ادعای قدرت نرم ایـن است که میتوانید بدون استفاده از پاداش یا تهدید محسوس به نتـایج مـورد نظرتـان دسـت یابیـد (عیوضـی، میرشاه ولایتی و نظری زاده، 1391 :2 .( تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ q 121 تغییر ابزار و شیوه های اعمال قدرت تاثیرات شگرفی بر ماهیت و امنیت و همچنین جنگ آینده بر جای گذاشته است و بر خلاف گذشته، مولفههای نرمافزاری قدرت بیشتر مطمع نظر است. روندها حـاکی از ایـن است که از یک سو شکل جدیدی از قدرت ظهور کرده است و با تغییر ماهیت جنگافزارها، زمینه بـرای تحول در قدرت ایجاد شده و از سوی دیگر متناسب با نوع قدرت، اشکال جدیدی از امنیت ظهور کرده است. در دوران کنونی، با توجه به اینکه توسل به زور و جنگ سـختافـزاری خـالص عمـدتا تـوجیهی نداشـته و مطرود تلقی میشود، غرب و در راس آن امریکا به موازات فعالسازی قـدرت سـختافـزاری خـود کوشـش میکند تا جلوههایی از جدایی دین و فرهنگی را سازماندهی نماید (برزگر و لعل علیزاده،1390 :94 .(یکی از مولفههای اثرگذار در امنیت ملی هر کشور، امنیت فرهنگی است که هر گونـه تزلـزل در آن مـیتوانـد در سایر مولفهها اثرگذار بوده و امنیت ملی کشور را با مخاطره اندازد (حبیبیان و صبوری، 1391 :31 .( یکی از علل مهمی که اندیشمندان دول مختلف را به سـمت تسـخیر فرهنگـی و غیـر نظـامی کشـورهای هدف، سوق داد ناپایداری پیروزی نظامی در طولانی مدت است. برتری و موفقیت نظامی توانایی تغییر اذهان مردم و آداب و رسوم کشور مغلوب را ندارد. بر این مبنا نیاز به تسخیر و تغییـر مبـانی ارزشـی و فرهنگـی جامعهی مغلوب برای تداوم فعالیت دولت غالب در جامعهی هدف ضروری و اجتناب ناپذیردیده شده است. انواع جنگها در دوران اخیر از حالت نظامی خارج شده است و جنگ ایـدئولوژیهـا شـکل گرفتـه اسـت (ادیبی سده، 1385 :54 .(از لحاظ شمار تلفات انسانی، بی گمان قرن بیسـتم جنـگزدهتـرین دوران در تـاریخ بشر است. طی این قرن تاکنون، بیش از یک صد میلیون نفر در جنگ کشته شده اند، یعنی به طور متوسـط روزی 3500نفر. اکثریت این افراد در دو جنگ جهانی کشتهشدند، اما در سراسراین قرن جنگ کم و بیش به طور مستمر، در نقاطی از جهان ادامه داشته است (گیدنز، 1385 :381 .( 3-3 -پدافند عامل و پدافند غیرعامل در آفند و در پدافند سختافزاری و نظامی یا پدافند عامل آنچه مطرح میشود، حضور امکانات و استعداد نظامی یک کشور و میزان توان ارتش کشور برای مقابله با تهدیدات نظامی است. اما در پدافند غیرعامل بدون استفاده از سازههای نظامی و قدرت و پتانسیل نظامی، سعی میشود که سازههای نرمافزاری و سختافزاری در برابر تهدیدات و یا تهاجمات دشمن حفظ شوند و کاهش تقلیل خسارات مادی و معنوی به عنوان اولین هدف در پدافند غیرعامل مطرح است. هدف دوم پایدارسازی سیستم مدیریتی-خدماتی در عرصههای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و مسائل مبتلا به یک جامعه است که در شرایط بحران کار ویژهی سیستم مدیریتی و حاکمیتی پا بر جا بماند تا بتواند خدمات و نیازمندیهای عمومی جامعه را در سطوح شهری برای شهروندان تامین کند (فردرو، 1389 :9 .(بطور کلی میتوان گفت که دفاع شامل دو بخش عمدهی دفاع (پدافند) عامل و دفاع غیرعامل است. در دفاع عامل تمام طرحریزیها و اقدامات دفاعی مستلزم به ی سا ع وما ا ند لو 122 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا کارگیری سلاح و تجهیزات جنگی است و در دفاع غیرعامل برنامهها و اقدامات موجب کاهش آسیبپذیریها و افزایش پایداری و خدمات و هوشیاری مردم در مقابل تهدیدها است (هاشمی فشارکی، 1389 :117 .(مجمع تشخیص مصلحت نظام در راستای تدوین سیاستهای کلی پدافند غیرعامل کشور، پدافند غیرعامل را اینگونه تعریف کرده است: مجموعه اقدامات غیرمسلحانهای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میشود (برزگر و لعل علیزاده، 1390 :111 .( در دفاع غیرعامل، برنامهها و اقدامات موجب کاهش آسیبپذیریها و افزایش پایداری و هوشیاری مردم در مقابل تهدیدات است. امرزوه کلیـه اقـدامات غیرمسـلحانه کـه موجـب کـاهش آسـیب نیـروی انسـانی، ساختمانها و تاسیسات و تجهیزات و شریانهای کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخـرب دشـمن چـه در جنگ سخت و چه در جنگ نرم انجام میشود و کلیه اقداماتی که موجـب افـزایش بازدارنـدگی دشـمن و ارتقاء پایداری ملی میشود را دفاع غیرعامل نام نهادهاند. در دفاع غیرعامل، مردم با آمادگی و آمـوزش قبلـی در مقابل تهدیدات و عملیات روانی دشمن هوشیارانه حضور دارند. آستانهی تحمل ملی بسیار افزایش مییابـد و به دشمن امکان استفاده از فرصت جنگ نرم داده نمیشود. پدافند غیرعامل، فطریترین عنصر دفـاعی بشـر در برابر حوادث و تهدیدات دشمن خارجی است. و پشتوانه اقتدار ملی و مناسبترین راهکـار بـرای افـزایش آستانه مقاومت مردمی و مهمترین ابزار بازدارندگی دشـمن اسـت (فـردرو، 1389 :21 .(دفـاع غیـرعامـل در حیطهی فرهنگی را عبارت است از؛ مجموعه اقدامات غیرمسلحانه ای که باعث افزایش آسـیبپـذیری زیـر ساختهای حیاتی و حساس بخشهای فرهنگی و تبلیغی کشور، تداوم فعالیتهای ضروری فرهنگی، ارتقاء و پایداری ملی، تسهیل مدیریت بحران ناشی از تهدیدات دشمن، عملیات فرهنگی و روانی ضد تهـاجم فرهنگـی دشمن میگردد (هاشمی فشارکی، 1389 :117 .( 4 -روششناسی نظم از مهمترین خصلتهای علم به شمار میرود. اساسیترین عامل در اعتبار علمی پس از موضوع، روش بررسی است (ازکیا و دربان آستانه، 1382 :35 .(چیزی که تحقیقات علمی را از غیرعلمی جدا میکند و امکان تمییز تحقیقات علمی را فراهم میکند، روشهایی است که در تحقیقات به کار میرود (همان: 91.( روششناسی شیوههای کلی است که به کمک آنها درباره آنچه انجام میدهیم فکر میکنیم. شیوهای که از طریق آن دست به انتخاب و تعریف آن چه بررسی خواهیم کرد، میزنیم. شیوهای که از رهگذر آن میتوانیم هنگام شروع تحقیقاتمان، کارمان را برنامهریزی کنیم؛ و مفروضاتی که درباره آنچه انجام میدهیم و چرا انجام میدهیم، میسازیم (کرایب، 1388 :61 .(برای بررسی پژوهش حاضر از روش توصیفی– اسنادی تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ q 123 استفاده شده است. بر این مبنا از مطالب چاپ شده در مجلات علمی و همچنین کتابها به عنوان منبع بررسی استفاده شده است. 5 -بحث و نتیجهگیری با توجه به مباحث مطرح شده میتوان گفت که سیر تکامل جنگ بیانگر ظهور جنگهایی بدون کاربرد تسلیحات نظامی است. جنگهای نظامی به علل مختلفی نظیر؛ 1 .تحمیل هزینههای مادی و معنوی زیادی (مثل مخارج تامین تسلیحات، تدارکات و همچنین آثار و ویرانیها)، 2 .مستمر و مداوم نبودن اثربخشی جهت همراه کردن فرهنگ و اندیشهی مردم مغلوب با اهداف دولت غالب، 3 .تلفات انسانی بسیار زیاد مثلا دیگر در بین اندیشمندان و سیاستمداران عقلانی جلوه نمیکرد. بر این مبنا و با اهمیت یافتن حیطهی فرهنگ، جنگ از حیطهی نظامی و سخت به جبههی نرم و فرهنگی کشیده شد. جنگ نرم علاوه بر اینکه معایب جنگ سخت را نداشت، مزایایی نظیر؛ 1 .گستردگی حیطهی فعالیت و تهاجم، 2 .ناشناخته بودن عوامل تهاجم، 3 .اثرگذاری بیشتر اما از طریق نامحسوس را در بر دارد. بطور کلی میتوان بیان کرد که در گذشته جنگ حالت کلاسیک داشت به نحوی که نیروهای نظامی در خطوط مقدم جبهه و در جدار مرزها با حضور یگانهای نظامی در برابر هـم صـف آرایـی مـیکردنـد. امـا امروزه بحث از جنگ نامتقارن و جنگی است که میتواند بسیار وسیع، گسـترده، و پراکنـده باشـد (فـردرو، 1389 :11 .(بر این مبنا مباحث دفاعی و امنیتی نیز دچار تغییر و تحول شده است. علاوه بر شکلگیری دفاع (پدافند) عامل، پدافند غیرعامل نیز شکل گرفته است. تمرکز اصلی پدافند غیرعامل بر مباحـث پیشـگیری و کاهش آسیبپذیری در هنگام مواجهه با دشمن است. بر اساس بند 7 سیاستهای کلی نظام در خصوص دفاع غیرعامل، به فرهنگسازی و آمـوزش عمـومی در زمینهی بکارگیری اصول و ضوابط دفاع غیرعامل و بـر اسـاس بنـد 11 آن، بـه اصـول و ضـوابط مقابلـه بـا تهدیدات نرمافزاری و سایر تهدیدات جدید دشمن بـه منظـور حفـظ صـیانت از شـبکههـای اطـلاع رسـانی پرداخته شده و همان طور که در بند 2 آن، دو اصل از اصول و ضوابط دفاع غیرعامل که رعایت آن الزامـی بوده، حساسیت زدایی و فریب دشمن به منظور نیل به بازدارندگی و نیز ارتقاء و پایداری ملی (که در بند 1 آمده) معرفی شده، بخش مهمی از آن به عهدهی متولیان و اصحاب فرهنگی کشور است. و همچنـین از آنجـا که در شرایط بحرانی مانند جنگ، چه پیش از وقوع و چه حین جنگ همواره یکی از ابزارهای مهم دشمن، تهاجم فرهنگی و نیز عملیات روانی علیه کشور هدف به منظور تغییر هنجارهای اجتماعی و تغییر افکـار و رفتارهای مردم و نخبگان و مسئولین با هدف پذیرش شرایط سلطه در پیش از تهاجم و حین تجاوز نظامی و یا کاهش قدرت مقاومت ملی در برابر تهاجم و در نتیجه کاهش هزینه نظامی خـود و سـهولت دسـتیابی بـه اهداف ظالمانهی خود میباشد. لذا نقش فرهنگ و اصحاب فرهنگی در این زمینه بسـیار مهـم و تاثیرگـذار ی سا ع وما ا ند لو 124 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا خواهد بود. و لازم است در صدر برنامههای نهادهای فرهنگی کشور قرار گرفته و با رصـد دائمـی اقـدامات ضد فرهنگی و روانی دشمن، تدابیر و اقـدامات لازم در همـهی ابعـاد آن صـورت پـذیرد (هاشـمی فشـارکی، .(87 :1389 با توجه به نقش مهمی که فرهنگ در زندگی انسانها دارد و دامنهی فرهنـگ در اجتمـاع، سـازماندهی دفاع غیرعامل بر مبنای فرهنگ، تهاجم فرهنگی دشمن را خنثی گرداند. دفاع غیرعامل در حیطـه فرهنگـی عبارت از مجموعه اقدامات غیرمسلحانهای که باعث افزایش آسیبپذیری زیرساختهای حیـاتی و حسـاس بخشهای فرهنگی و تبلیغی کشور، تداوم فعالیـتهـای ضـروری فرهنگـی، ارتقـاء و پایـداری ملـی، تسـهیل مدیریت بحران ناشی از تهدیدات دشمن، عملیات فرهنگی و روانی ضد تهاجم فرهنگی دشمن میگردد (همان: .(117 بطور کلی میتوان نتیجه گرفت که تقویت جبههی فرهنگ خود عـاملی بسـیار مهـم در تقویـت پدافنـد غیرعامل است. فرهنگ معانی مختلفی دارد، ولی امـروزه بیشـتر بصـورت نـرمافـزاری تعریـف مـیشـود تـا سختافزاری. به نقل از هال فرهنگ بر تولید و مبادله معانی در بین اعضای جامعه یا گروه میباشـد. جـان هارتلی نیز فرهنگ را عبارت از تولید و باز تولید اجتماعی احساس، معنا و خودآگاهی تعریف مـیکنـد. از این رو فرهنگ به معنای فرآیند معنا آفرینی و نمادسازی به کار میرود. (دهقـانی فیروزآبـادی، 1390 :16 .( مطالعات بیانگر این است که تسخیر فرهنگ یک کشور در صورت تحقق، اثرگذاری بسیار بیشتری نسـبت به تسخیر مکانی کشور هدف دارد. چرا که فرهنگ به مجموعهی شیوهی زندگی اعضای یکم جامعه اطلاق میشود؛ چگونگی لباس پوشیدن آنها، رسمهای ازدواج و زندگی خانوادگی، الگوهای کارشان، مراسـم مـذهبی و سرگرمیهای اوقات فراغت. همچنین شامل کالاهای مادی که تولید میکند (گیـدنز، 1385 :57 .(تسـخیر این تولیدات معانی و الگوهای سبک زندگی، به معنای گرفتار شدن در تور بردگـی نـوین کشـور مهـاجم و اسارت گرفتن نوین جامعهی هدف است. بر این مبنا میتوان به طور کلی بیان کرد که تقویت نظام فرهنگی و اجتماعی عامل بسیار مهم در اجرایی شدن پدافند غیرعامل در حیطهی اجتماعی و فرهنگی و جامعه است. تـاریخ کشـورها نشـان داده اسـت کـه تسخیر نظامی، ناپایدار است اما از طریق تغییر شیوهی آداب و رسوم یک منطقه و به عبارتی به بردگی نوین درآوردن افراد یک منطقه ثبات بسیار بیشتری دارد. مبنای تعامل و ارتباط افـراد جامعـه نظـام فرهنگـیای است که در آن زندگی میکنند. نظام فرهنگی زمینهی انجام تعامل میان کنشگران را تسهیل مـیگردانـد. بـه اعتقاد پارسونز نظام فرهنگی به افراد جامعه جهت داشتن رابطه با یکدیگر کمک می کند. و به آنهـا اجـازه میدهد تا با یکدیگر در ارتباط باشند (اسمیت، 1387 :52 .(فرهنگ و به تبع آن نظـام فرهنگـی بـه اعتقـاد جامعهشناسان برجستهای چون پارسونز نقشی موثر در توسعه و پیشرفت هـر جامعـهای دارد. و بـه عبـارتی تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ q 125 بنیان توسعه هر جامعه ای از فرهنگ منبعث می گردد. هابرماس به عنوان سردمدار و مدافع نوگرایی بر این اعتقاد است که توسعهی فرهنگی کلید و ابزار اصلی پیشرفت جوامع انسانی میباشـد (بلینگتـون و همکـاران، 1380 :19 .(اهمیت توسعه فرهنگی به حدی است که برخی از محققان بـر ایـن بـاور هسـتند کـه توسـعه فرهنگی مبنای هر نوع توسعه است، زیرا از نظر آنها، فرهنگ نحوه روابط اعضای جامعه با محیط و مـردم درون و بیرون فرهنگ و نحوه دریافت اطلاعات از محیط و تفسیر و درک آن را تعیین میکند چگونـه بـا محیط و مردمدرون و بیرون فرهنگ روابط خود را تنظیم و حفظ کنند و فرهنگ است که معین میسازد، چگونه اطلاعات دریافتی از محیط، تفسـیر و درک شـوند (تـری یانـدیس، 1378 :47-44 (و از ایـن روی، توسعه فرهنگی یعنی فراهم آوردن شرایط و امکاناتی برای افراد جامعه تا بـه شـاخص هـای رشـد فرهنگـی جامعه کمک کنند. یعنی ارتقاء و اعتلای زندگی فرهنگی و دستیابی به ارزشهای متعالی فرهنگی (گنجـی و الماسی بیدگلی، 1391 :173 .(در رویکرد توسعه فرهنگی، داشـتن انسـان هـای پویـا، شـاداب، آگـاه، متعهـد، ارزشگرا و انسانی به عنوان اهداف اصلی مطمح نظر قرار میگیرند و آن فرایندی است که طی آن بـا ایجـاد تغییراتی در حوزهی ادراکی، شناختی، ارزشی و گرایشی، قابلیتها و باورهای انسانهـا شخصـیت ویـژهای بـه خود میگیرد که حاصل آن کنـار گذاشـتن خـرده فرهنـگهـای نامناسـب توسـعهای اسـت (حبیـبپـور و غفاری،1390 :86 .(بطور کلی میتوان نتیجه گرفت که تقویت نظـام فرهنگـی منجـر بـه توسـعه فرهنگـی میگردد و بر این مبنا پدافند غیرعامل در حیطهی اجتماعی تحقق مییابد. بـا دسـتیابی جامعـه بـه توسـعهی فرهنگی، اهداف مهم پدافند غیرعامل یعنی کاهش آسیبپذیری جامعه در مقابل تهاجمات دشمن و افـزایش توان مقابله با تهاجمات دشمن محقق میگردد. در این راستا پیشنهادی زیر مطرح میشود؛ · با تقویت جبههی فرهنگی جامعه از یک سو، و از سوی دیگر تبیین مولفههای فرهنگی اثر گذار جامعه و نیز حذف مولفههای مخرب فرهنگی جامعه و به عبارتی تقویت بنیهی فرهنگی در طول زمان، اثرپذیری فرهنگ از مولفههای فرهنگی جامعهمقابل را کاهش بدهیم. · دولت و در حالت کلیتر مسئولین و برنامهریزان اجتماعی و فرهنگی کشور، قبل از انجام هر برنامهای، آن را با متخصصین حوزهی فرهنگ مطرح و آثار اجرا و عدم اجرای آن را بررسی کنند. · سازماندهی مطالعات فرهنگی و اجتماعی به منظور شناسایی مولفههای فرهنگی اثرگذار و همچنین شناسایی مولفههای فرهنگی مخرب · خارج شدن از حیطهی بوروکراسی اداری و به عبارتی ایجاد توجه محتوایی و ساختاری به مباحث فرهنگی نه توجه صوری. به عبارتی پرهیز از شعارزدگی و تقویت جبههی عملگرایی. ا ند ی 126 q مجموعه مقالات همایش ملی د سا ع وما لو رعا · تبیین مولفههای اثرگذار فرهنگی که مبنای نظام فکری و عقیدتی و شکلگیری نظام جمهوری اسلامی شده است نظیر؛ فرهنگ عاشورا و سبک زندگی بزرگان دینی. · پرهیز از شتابزدگی در اجرای برنامههای فرهنگی · سازماندهی مطالعات فرهنگی و اجتماعی جهت شناسایی نیازهای فرهنگی گروههای سنی مختلف و مبنا قرار دادن نتایج این مطالعات در برنامهریزی فرهنگی · پرهیز از سلیقهگرایی و تنگ نظری در برنامهریزیهای فرهنگی و اجرای آنها. · توجه و برنامهریزی مناسب جهت دستیابی به توسعه فرهنگی منابع 1 -آراسته خو، محمد (1381 ،(نقد و نگرش بر فرهنگ اصطلاحات علمی- اجتماعی، تهران، انتشارات چاپ پخش. 2 -ادیبی سده، مهدی (1385 ،(جامعه شناسی جنگ ونیروهای نظامی، تهران، انتشارات سمت. 3 -ازکیا، مصطفی و دربان آستانه، علیرضا ( 1382 ،( روشهای کاربردی تحقیق، تهران، انتشارات کیهان. 4 -اسمیت، فیلیپ(1387 ،(درآمدی بر نظریهی فرهنگی، ترجمهی حسن پویان، تهران، نشر دفتر پژوهشهای فرهنگی. 5 -بلینگتون، روزاموند و استرایریج، شیلا، گرین سایدز، لنور و فیتز سیمونز، آنت (1380 ،(فرهنگ و جامعه(جامعه شناسی فرهنگ)، ترجمه فریبا عذبدفتری، تهران، نشر قطره. 6 -برزگر، ابراهیم و لعل علیزاده، محسن (1390 ،(جنگ نرم، بازیهای رایانه ای اسلام ستیز و پدافند غیرعامل، فصلنامهمطالعات قدرت نرم، شماره 1 :صص 118-93. 7 -بودون، ریمون و بوریکو، فرانسوا (1385 ،(فرهنگ جامعه شناسی انتقادی، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران، نشر فرهنگ معاصر. 8 -بیرهوف، هانس ورنر (1387 ،(رفتارهای اجتماعی مطلوب، تحلیل انواع رفتارهای اجتماعی از دیدگاه روان شناسی اجتماعی، ترجمه رضوان صدقی نژاد، تهران، نشر گل آذین. 9 -تری یاندیس، هریس (1378 ،(فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه نصرت فتی، تهران، انتشارات رسانش. 10 -حبیبیان، محمد حسن و صبوری، محمد حسن (1391 ،(جنگ نرم و امنیت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه امنیت پژوهی، سال 11 ،شماره 40 :صص 52-31 . تبیین پدافند غیرعامل بر مبنای فرهنگ q 127 11 -حبیب پور، کرم و غفاری، غلامرضا (1390 ،(توسعه فرهنگی زنان (مطالعه موردی استان قم)، فصلنامه زن درفرهنگ وهنر(پژوهش زنان)، دوره 3 ،شماره3 :96- 77 12 -دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1390 ،(فناوریهای قدرت در جنگ نرم، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال چهاردهم، شماره اول، شماره مسلسل 55 :صص 5 -30. 13 -ریتزر، جورج (1386 ،(نظریههای جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، نشر علمی، چاپ دوازدهم 14 -شارون، جوئل (1388 ،(ده پرسش از دیدگاه جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی. 15 -شیرودی، مرتضی (1384 ،(جنگ، انواع، انگیزهها و جنگ تحمیلی، مجله رواق اندیشه، شماره .3 -22 صص: 46 16 -صادقی، سعید (1389 ،(برنامهریزی پدافند غیرعامل در بخش فرهنگی، کتاب ماه علوم اجتماعی، .108-113 صص: 35 شماره 17 -عیوضی، محمد رحیم، میرشاه ولایتی، فرزانه و نظری زاده، فرهاد (1391 ،(جنگ نرم و سناریوهای آینده انقلاب اسلامی (با نگاهی به بیداری اسلامی)، فصلنامه پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال اول، شماره 4 :صص 34-1. 18 -فردرو، محسن (1389 ،(راهبردهای آمادگی دفاعغیرعامل، تهران، انتشارات عابد. 19 -کرایب، یان (1388 ،(نظریهاجتماعی کلاسیک، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران، نشر آگه. 20 -کلانتری، علی اکبر (1390 ،(اخلاق زندگی، قم، نشر دفتر معارف اسلامی. 21 -گنجی، محمد و الماسی بیدگلی، احسان (1391 ،(مطالعه وضعیت کیفیت فرهنگی و اجتماعی شهروندان، مطالعه موردی شهر کاشان، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال هشتم، شماره 27، .169-194صص 22 -گیدنز، آنتونی (1385 ،(جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی. 23 -مصطفوی، سید محمد رضا (1389 ،(گسترش مفاهیم پدافند غیرعامل در فرهنگ عمومی، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 35 :صص 107-100. 24 -متقی، ابراهیم (1389 ،(جنگ نرم، انقلابهای رنگین و دیپلماسی عمومی، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال هشتم، شماره 28 :صص 146-117. 25 -نائینی، علی محمد (1389 ،(درآمدی بر ماهیت شناسی جنگ نرم، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال هشتم، شماره 28 :صص 30-1 . ی سا ع وما ا ند لو 128 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا 26 -هاشمی فشارکی، سید جواد (1389 ،(جایگاه فرهنگ در دفاع غیرعامل، کتاب ماه علوم اجتماعی، دوره جدید، شماره 35 :صص94-84

 

 

 

https://kashanu.ac.ir/Files/Content/MHPadafandKashan1393.pdf

 

 

 

·سخنرانی در دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393

·سخنرانی در کارگاه تخصصی دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393