روش تحقیق و پژوهش در قرآن کریم / دکتر محمدعلی لسانی فشارکی

دکتر م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی‌ ل‍س‍ان‍ی‌ ف‍ش‍ارک‍ی

در فایل زیر مشاهده بفرمایید: 

http://www.ssu.ac.ir/cms/fileadmin/user_upload/Moavenatha/Mdaneshjoo/E-farhangi/86.pdf

 

دکتر محمدعل ی لس انی فش ارکی، از ن وادگان آیتاهللالعظمــی محمـــدباقر لســانی فشارکـی، فارغالتحصیل دانشکدهی الهیات دانشگاه تهران در رشتهی علوم قرآن و حدیث است. بیش از بیستوپنج سال، سابقهی تدری س و پژوهش در علوم قرآنی و ادبیات عرب دارد. عضو هیئت علمی دانش گاه تربیت مدرس و استاد مدعو در سایر دانشگاههای معتبر است. همچنین، عضو مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی نیز بهشمار میرود. گفته میشود، در دوران معاص ر، توج ه آکادمیک به عل م سورهشناس ی، اولینبار ازتس وی ایش ان مطرح ش د. وی طی پژوهش و برگزاری جلساتی در دانشگاه امام صادق)ع(، توجه محققان را به علم سورهشناسی جلب کرد. از ایشان حدود 10جلد کتاب تألیف و ترجمه و مقاالت متعددی در س مینارها ارائه شده است. توجه شما را به پژوهش حاضر که میتواند کمک مؤثری در روش تحقیق در قرآن کریم باشد، جلب میکنیم.

 

در جلس های ک ه م ن توفیق حضور در محضر عالمه طباطبایی را ب ه مدت حدود ً، ب ه دو س اعت داش تم، اوال دنبال تأیید و تصحیح کارمان ً، ما ک ه خود را بودی م، و ثانیا ً عمال از حوزههای درس عالمه محروم شده میدیدیم، همین فرصت اندک دیدارها را غنیمت ً در کوران میشمردیم. من ش خصا این بحثها، به دنبال یافتن پاسخ برای دو س ؤال اساسی بودم که سالیانی پیش از انقالب اسالمی و پس از آن، با آنها زیسته بودم: 1« .روش« مطالعه و تحقیق در قرآن مجید چیس ت و چگونه است؟ 2 .آنچه عالمه طباطبایی در فهم و تفسیر قرآن به آن رس یدهاند، از چه راهی بوده اس ت؟ و آیا این »مسیر» را در جایی نش انی دادهاند؛ آنچنان که دیگ ران هم بتوانند این »راه« را بروند؟ در مورد س ؤال اول، حداقل دو توضیح الزم است: یکی اینکه، هر »شیوه«ی عملی، هرچند که »مصیب« باش ً د و »مفید« هم واقع بشود، مثال به خاطر وجود عوامل ً ُ مربوط به مج ری، نحوهی اجرا، موض وع کار و غیره، لزوما »روش« نخواه د بود. دوم اینک ه، »روش« تعلیم، تحقیق، ً ترجمه، تفس یر و هرچه را که مضاف به قرآن ش ود، حتما باید صاحب کرس ی درس قرآن، یعنی شخص پیامبر اکرم )صلیاهللعلیهوآلهوسلم( و دست پروردگان و نایبان منصوص ّت، آن حضرت بدهند، وگرنه، باز هم، به موجب فقدان حجی »روش« نخواهد بود. ّن و روشن، بحمداهلل به پاسخ این دو سؤال، بهصورت مدو ّن، امروز ّ و المنه یکجا رسیدیم، که آن پاسخ کاربردی و مدو پس از سالها، بهصورت یک مجموعه »روش« برای مطالعه و تحقیق در قرآن مجید، بهعنوان ادای دین به پیشگاه حضرت عالم ه طباطبایی رضواناهللتعالیعلیه، بهص ورت مقالهای، تقدیم ش د تا در جای خودش ثبت و ضبط شود و انشاءاهلل در مسیر بهرهوری هرچه بیشتر و تمامتر بیفتد، البته در طول این سالها گذشته، این روشها، مکرراً در موضوعات، سورهها و آیات مختلفهی قرآن کریم، و در نهادها، سازمانها و محافل و انجمنهای گوناگ ون و گروههای کاری متعدد به معرض اجرا درآمده و دس تیابی به نتایج کارآمد و دلپذیر، همواره ما ً، را امیدوارتر ساخته، و حتی بعضا بهویژه تحقیقات موضوعی قرآنی، بهصورت کتاب هم مجوز گرفته و به چاپ رسیده و مقبول و مطبوع واقع شده است. روشهـــــــ���ای مطالع���ه و تحقیق در قـرآن مجید عالمــــه طـــبــاطــبایی )رضواناهللتعالیعلی ه( در مقدمهی المیزان، ب ا دالیل کافی و بی ان وافی به اثبات میرس انند که روش فهم و تفسیر قرآن، منحصراً تفسیر قرآن به قرآن از طریق تدبر در قرآن است. روش تدبر در قرآن را هم اینطور بیان میکنند: »و نستوضح ّر«. یعنی: باید توضیح معنای هر معنی اآلیه من نظیرتها بالتدب آیهای را از آیات قرینه و نظیرهی آن با تدبر بهدست آوریم«. ام ا توضیح ندادهاند ک ه نظیره یا نظایر ی ک آیه را چگونه میتوان پیدا کرد؟ با دقت و تتبع در تفس یرگران ً قدر »المیزان« که عمال بیانگر این روش اس ت، درمییابیم که ضابطهی پیدا کردن نظیره برای هر آیه این اس ت که ببینی م، عین کلمات و یا کلمات همخانوادهی کلماتی که آن آیه را تشکیل دادهاند، در کدام آیه یا آیات بهکار رفتهاند. آیاتی که کلمات متش کلهی ً درآنها بهکار رفته باشند )در درجهی آیهی موردنظر ما عینا اول( و آیاتی که کلمات همخانوادهی کلمات آیهی موردنظر در آنها بهکار رفته باشند )در درجهی دوم(، نظایر و قرینههای آیهی موردنظر هستند. با در نظر گرفتن این ضابطه، میتوانیم برای هر یک از سه نوع تحقیق قرآنی زیر، روش تفصیلی و عملی داشته باشیم: روش تحقیق در مفاهیم یک آیه روش تحقیق در مفاهیم یک سوره روش تحقیق موضوعی در قرآن روش تحقیق در مفاهیم یک آیه دستورالعملهای مطالعه و تحقیق در مفاهیم هر آیه )یا قسمتی ازآیه( به این شرح است: ـ مفاهی م یکای ک فرازه ای آی ه را به دقت بررس ی میکنیم و بهطور منظم با ش ماره و تفکیک شده، زیر متن 4 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 5 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 آیه مینویسیم. هرسؤالی را نیز که در رابطه با هر قس مت آیه به ذهنمان رس ید، در ردیف مفاهیم آیه یادداشت میکنیم و به آن شماره میدهیم. ـ ب رای آنک ه مفاهی م آی هی موردنظر در »س یاق« خودش بهتر معلوم شود، آیات قب ل و بعد از آن را نیز به همان شیوه بررس ی و مفاهیم و سؤالها را یادداش ت میکنیم. برای تش خیص اینکه آیات قبل و بعد را تا کجا دنبال کنیم، از »تقس یم کالماهلل مجی د به 555 واح د موضوعی یا رکوعات« اس تفاده میکنیم که محدودهی سیاق هر آیه را مشخص می کند. ـ کلمات آیهی موردنظر را یکبهیک در نظر میگیریم و در رابطه با هر کلمهی آیه، آیاتی را که مشتمل بر آن کلمات یا همخانوادههای آنها هستند )با استفاده از »معجمالمفهرس«( مییابیم و مفاهیمشان را بررسی میکنیم. در این مرحله، میتوانیم بهجای گرفتن یکبهیک تمام کلمات آیه )که گاهی ممکن است بررسی مفاهیم صدها آیه را ایجاب کند(، از بعضی کلمات آیه که خود و همخانوادههایشان در قرآن کمتر بهکار رفتهاند، بهصورت انتخابی استفاده کنیم. همچنین میتوانیم در این مرحلهی س وم، به جای بررسی آیاتی که با آیهی موردنظر کلمات مشترک دارند، در سراسر قرآن، تنها به بررس ِ ی آیات دیگر سورهای که آیهی موردنظر در آن قرار دارد، بپردازیم. روش تحقیق در مفاهیم یک سوره ب ا وجود آنکه قرآن کریم فصلبن دی موضوعی ندارد و نباید داش ته باشد، هر س وره از قرآن همانگونه که نامی مخصوص ب ه خود دارد، »محور موضوع ی« ویژهی خود را نی ز دارد. بنابراین، پژوهندهای که ب ه مطالعه و تحقیق در مفاهیم یک سوره می ً پردازد، عمال به تحقیق در یک موضوع اساس ی از معارفاسالمی پرداخته است که در اثنای مطالعه و تحقی ق در آن، س ؤاالت دیگری نیز در کن ار آن موضوع اصلی برای او مطرح میشوند و تا حدودی پاسخ میگیرد. به عبارت دیگر، »تحقیق سورهای« در قرآن، در حقیقت نوعی »تحقیق موضوعی« است که موضوع آن را هم خداوند متعال انتخ اب فرم وده، و محدودهی پردازش مطلب در راستای تبیین آن موض وع و مناط ق موردنظر در پهنهه ای قاب ل تحقی ق و زیرمجموع هی آن موضوع را نیز خود او تعیین کرده است. دستورالعملهای پیشنهادی از آغاز سوره شروع میکنیم و مفاهیم یکبهیک آیات سوره را بررسی میکنی م. به این ترتیب ک ه زیر هر آیه، آنچه را که از آیه میفهمیم و آیه به ما میگوید، بهطور تفکیک شده و با شماره یادداشت میکنیم و هرگاه س ؤالی به نظرمان رسید، آن را هم کنار مفاهیم دیگر شماره ً سؤاالتی که در رابطه میدهیم و یادداش ت میکنیم. معموال با هر یک از آیات یک س وره مطرح بش وند، در ضمن بررسی مفاهیم آیات دیگر سوره، جواب کافی میگیرند. بنابراین، هرجا به جوابش رس یدیم، ش مارهی جواب را کنار آن به شمارهی سؤال ارجاع میدهیم. ـ همچنانک ه در بررس ی مفاهیم آیات س وره پیش میرویم، مفاهیم آیات قبلی را که بررسی کرده ً ایم، باید کامال در نظر داش ته باشیم. همچنین، س ؤاالتی را که در رابطه با آن آیات قبلی به ذهنمان رس یدهاند، باید تا آخر کار در نظر داشته باشیم. ـ بعد از بررسی مفاهیم هر آیه، از ارتباط آن آیه با آیهی قبلش سؤال میکنیم و نکاتی را که از دقت بر رابطهی میان آیات بهدست میآید، یادداشت میکنیم. ـ اگر قبل از تحقیق و یا دس تکم در جریان تحقیق در مفاهیم سوره، بتوانیم آن س وره را حفظ کنیم، وجود آیات در حافظهی ما به هرچه بیش تر روشن شدن مفاهیم آیات و نکاتی که از ارتباط آیات بهدست میآید، کمک میکند. ـ اگر مایل باشیم و یا احساس نیاز کنیم به اینکه ترجمه یا تفسیری را از سورهی موردنظر ببینیم، اشکالی ندارد، ولی باید در نظر داشته باشیم که اگر خواستیم مطلبی را که از آن ترجمه ً باید نشانی یا کتاب تفسیر گرفتهایم، در تحقیقمان بیاوریم، لزوما آن مطلب را در تفسیر یا ترجمهای که دیدهایم مشخص کنیم ً از آیات قرآن گرفتهایم، یا سؤاالتی تا با مفاهیمی که مستقیما ً در صورت که به ذهن خودمان رسیده است، درنیامیزد و احیانا صحیح نبودن، ما را به اشتباه نیندازد. 5 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 6 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 ـ در صورت ی ک ه بخواهیم تحقی ق را ادام ه بدهیم، میتوانیم یک سوره بعد و یک سوره قبل از سورهی موردنظر را ب ه همین ترتیب مطالعه کنیم و از مفاهیم آن دو س وره، برای بهتر و روش نتر فهمیدن آیات سورهی موردنظر کمک بگیریم. بدیهی است، اگر بهجای یک سوره قبل و بعد، دو یا چند س ورهی قبل و بعد از س ورهی موردنظرمان را مطالعه کنیم، خیلی گستردهتر به مفاهیم سورهی خودمان خواهیم رسید. ـ اگر بخواهیم تحقیق دربارهی مفاهیم سورهی موردنظرمان را ادام ه بدهیم و باز هم روش نتر و دستهبندیش دهتر بر مفاهیم سورهی موردنظرمان دست یابیم، باید سورههایی را که با سورهی موردنظرمان وجه مشترک دارند نیز مفهومیابی کنیم. اما چگونه سورههای »همگروه« سوره ی موردنظرمان را مشخص کنیم؟ میدانی م که 29 س ورهی طوالنی و متوس ط قرآن با ُ حروف مقطعه )که به اصطالح »فواتح سَور« نامیده میشوند( آغاز ش دهاند. عالمه در ذیل آیهی اول و دوم سورهی شوری )حم عسق( مینویسند: اگر اندکی در مفاهیم سورههایی که سرآغاز مش ترک دارند، تدبر کنیم، میبینیم شش سورهای که با »الم« آغاز ش دهاند و نیز پنج سورهای که با »الر« آغاز شدهاند، یا هفت سورهای که با »حم« شروع شدهاند، سیاق و مضامینشان تشابه بهخصوصی با یکدیگر دارند که این تشابه و همانندی، میان هر یک از این سورهها و سورههای دیگر، دیده نمیش ود. اگر در این زمینه تحقیق بیشتری صورت گیرد و ً با یکدیگر مقایسه شوند، رابطههای مضامین این سورهها دقیقا دقیقتر و کارامدتری نیز بهدست میآید. اگ ر بیان عالم ه را در مورد س ورههای دیگر قرآن هم تعمیم بدهیم و سرآغاز مشترک را مالک تشخیص سورههای همگروه در نظر بگیریم، تش خیص س ورههای همگروه هر یک از س ورههای قرآن که موردنظرمان باش د، کار سادهای ً آیههای دوم و سوم اس ت و با مقایس هی آیهی اول و احیانا سورهی موردنظر با سورههای دیگر قرآن، به راحتی میتوانیم سوره ّ هایی را که مفسر و مبین مفاهیم سورهی موردنظرمان هستند، مشخص کنیم. ـ اگر بعضی از آیات س ورهای را که دربارهی مفاهیم آن تحقیق میکنیم، با روش تحقی ق در مفاهیم یک آیه مورد تحقیق کامل قرار بدهیم، این نیز یکی از راههای هرچه بیشتر و کاملتر بهدست آوردن مفاهیم سورهی موردنظر است. ـ در جریان تحقیق، به خصوصیات و ویژگیهای لفظی س وره و نظمها و هماهنگیهایی که ازنظر لفظ در س وره یا سورههای مورد بررس ی دیده میشود نیز باید توجه داشته باش یم و آنها را نکته ب ه نکته یادداش ت کنیم. چنانکه میدانی م، وجود این نظمهای لفظی، عددی و غیره، در بیان قرآن بهترین جلوههای اعجاز قرآن مجید هستند. روش تحقیق موضوعی در قرآن تحقیق موضوعی نیاز اساس ی نسل معاصر در زمینهی فهم قرآن است. در زمان ما، مسلمانان پیش از آنکه فرصت یا همت بررسی دورهای مفاهیم قرآن را بهعنوان بهرهور شدن از معارف کتاب آسمانیشان پیدا کنند، مسائل و موضوعاتی برایشان مطرح میشود که ترجیح میدهند، نقطهنظر قرآن را دربارهی آنها بدانند. نخستین مشکلی که بسیاری از ما را از تحقیق موضوعی در قرآن کریم بازمیدارد، آن است که وقتی موضوعی برایمان مطرح میش ود، نمیدانیم به کدام آیات یا س ورههای قرآن مراجعه کنیم؟ و با چه معیاری تشخیص بدهیم که کدام آیات قرآن با موضوع ما در ارتباط هستند؟ راه حل این اس ت ک ه ابتدا عن وان موضوعم ان را ب ا دو س ه کلم ه مش خص کنی م. اگر عن وان موضوعم ان عربی نباش د، ب ا مراجعه ب ه کتاب لغت یا س ؤال از دیگران، آن را به زبان عرب ی برگردانیم، بعد کلمات تشکیلدهندهی عنوان موضوعم ان را با اس تفاده از »معجمالفهرس« بر قرآن عرضه کنیم. اگر یک کلمه یا بیشتر، ً یا از عن وان موضوعمان ـ عینا بهصورت کلم ات همخانواده ـ در قرآن مجی د بهکار رفته باش د، راه ورود خودم ان به ق رآن را پیدا کردهایم. اما، اگر هیچی ک از آن کلم ات در قرآن بهکار نرفته باشند، باید 6 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 7 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 ب ه اول مرتب کنید(. زی را در اینصورت، هم از نظم و ترتیب ً همگام با ترتیب سورهها و آیات آسمانی بیان مطلب که مسلما ً از آیات و سورههای قرآن است استفاده خواهید کرد و هم ضمنا مکی به مدنی سیر خواهید کرد، و ابتدا بیانهای مختصرتر و به تدریج بیانهای مفصلتر را خواهید یافت. بنابراین، در صفحهی دوم تحقیقتان »فهرس ت مرتب ً در آنها ش دهی نشانی آیات قرآنی که کلمهی موضوع عینا بهکار رفته اس ت« را با همین نام و عنوان خواهید داش ت. فرام وش نکنی د که یک ش مارهی ردیف، از 1 ب ه بعد، به این فهرس ت آیات که گ ردآوری کردهاید بدهید که تا آخر، شناس نامهی هر آیه در تحقیق شما باشد. بنابراین، فهرست شما باید بهصورت جدولی به این شکل دربیاید: 4 .بار دیگر، با مراجعه به آیهیاب قرآن، »فهرست نشانی آیات قرآنی را که کلمه ی موضوع بهصورت کلمات همخانواده در آنها بهکار رفته اس ت«، از آخر قرآن به اول، مرتب کنید و بهصورت جدولی مانند فهرس ت اولی، در صفحهی س وم تحقیقتان وارد کنید. شماره ِ ی ردیفی که به آیات اصلی این فهرس ت دوم میدهید، دنبالهی شمارهی ردیف آیات اصلی فهرس ت اول خواهد بود. در صورتی که نخواهید تحقیقتان را فراتر از فهرس ت اول ادامه بدهید، فهرست دوم راهنمایی ً در صورتی که مایل باش ید، خواهد بود برای دیگران. ضمنا میتوانید از همان ابتدا بهجای دو فهرست یاد شده، فقط یک فهرست تهیه کنید که هر دو دسته آیات را دربرداشته باشد. 5 .س ومین فهرس تی که باید تهیه کنید، »فهرس ت سیاقها« است که به این شکل خواهد بود: 6 .آمار تعداد آیات هر فهرست را و همچنین تعداد کلماتی را که در رابطه با موضوعتان در آیات سراس ر قرآن بهکار رفته اس ت، و همچنین تعداد کل آیاتی را که با توجه به فهرس ت )با مراجعه یا س ؤال مجدد( کلمه یا کلمات مترادف آنها را در زبان عربی پیدا کنیم و بار دیگر به سراغ قرآن بیاییم. اگر ً باز هم موفق نشدیم، باید موضوعمان را به چند موضوع احیانا کوچکتر تقسیم کنیم و آن موضوعات کوچکتر را یکبهیک به قرآن عرضه کنیم. زیرا ممکن اس ت از آن جهت که قرآن »کتاب تفصیل« است و همهی مطالب بهطور مفصل در آن آمده اس ت، کلی بودن موضوع، علت دش وار شدن کار شده باشد. ب ا آنکه هیچ اش کالی ن دارد که تحقی ق موضوعی را بهص ورت مطالعه انجام بدهیم، ول ی اگر بخواهیم به صحت دریافتها و نتیجهگیریهای خودمان اطمینان داشته باشیم و ً باید بتوانیم نتیجهی کارمان را به دیگران نیز عرضه بکنیم، لزوما سلسلهای از دستورالعملهای قراردادی را رعایت کنیم. دستورالعملهای پیشنهادی 1 .یک دس ته کاغذ یکنواخت یا یک دفتر سفید را برای نوشتن تحقیقتان آماده کنید )یک روی کاغذ را بیشتر ننویسید(. 2 .در صفحهی اول، عنوان موضوع ً در جهت و کوشش ی را ک ه احیانا پیدا کردن کلمه یا کلمات قرآنی مرب وط به موضوعت ان انجام دادهاید، بنویسید. 3 .ب ا مراجع ه ب ه » معجم ا لمفه ر س « ، نشانی آیاتی را که کلمهی ً در آنها موردنظرتان عینا ب هکار رفته اس ت، روی یک کاغذ یادداشت فرعی پیاده کنید. پیش از آنکه فهرست نشانی آیات را در اوراق تحقیقتان وارد کنید، آیات را به ترتیب شمارهی سورههایشان، از آخر به اول قرآن مرت ب کنید )حتی بهتر اس ت در مواردی که دو یا چند آیه در یک سوره دارید، آنه ا را نیز از آخر شمارهی ردیف شمارهی آیه ـ نام سوره ـ شمارهی سوره عین کلمهی بهکار رفته در آیه ... ... ـ ... ـ ... ... شمارهی ردیف آیات اصلی شمارهی آیه ـ نام سوره شمارهی سوره شمارهی آیه ابتدای سیاق شمارهی آیهی انتهای سیاق تعداد آیات هر سیاق ... ... ـ ... ـ ... .. ـ تا ـ ... ... آیه 7 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 8 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 س یاقها در تحقیق موضوعی ش ما مورد بررسی قرار خواهد گرفت، در آخر آنها بهدس ت ً در ای ن آمارها، بدهی د. غالبا نظم اعجازآمیز قرآن بهصورت شگفتانگیزی جلوه میکند. 7 .حاال میتوانید بررس ی مفاهیم آیات را به ترتیب شمارهی ردیف که به آنها دادهاید، شروع کنید. اول کاری که باید بکنید این است که متن کام ل آیهی هر ردیف را با ذکر ش مارهی ردیف آن، هر کدام را باالی یک صفحهی جداگانه بنویسید. اعرابها و عالمتهای دیگر را الزم نیست بگذارید. ترجمهی تحتاللفظی آیه را هم نه از خودتان و نه از روی کتاب یا نوشته یا از قول دیگری ننویس ید. زیرا این کار مانع مفهومگیری مس تقیم و مطمئ ن از آیات قرآن میش ود )در عین حال، مراجعه به ترجمهها و تفسیرها اشکالی ندارد(. 8 .مفاهیمی را که از آیه بهدست میآورید، با اشاره به آن کلمه یا عبارت از متن آیه که شما را به آن مفهوم راهنمایی کرده اس ت، بهصورت تفکیک شده و با شماره، زیر متن آیه یادداش ت کنید. نوش تن مفاهیم بهصورت تفکیکی به شما کم ک میکند که بعداً بتوانید مفاهیم نادرس ت را تصحیح کنید. شماره داشتن مفاهیم هم به شما کمک میکند که با اشاره به شمارهی مفهوم در کنار شمارهی ردیف آیه، مفاهیم آی ات مربوط به موضوعتان را به همدیگر ربط بدهید. هرگاه ورق مربوط به هر آیه )فقط روی آن( پر شد، ورق یا ورقهای دیگری به آن سنجاق میکنید. توجه داشته باشید که اوراق تحقیق شما هیچگاه نیاز به شمارهی صفحه نخواهند داشت ً )مثال شمارهی 3ـ2 شناسنامهی سومین مفهومی است که ذیل آیهی ردیف 2 یادداشت کردهاید(. 9 .ضمن بررس ی و دقت در مفاهیم آیه، هرگاه س ؤال یا س ؤاالتی در رابطه با آیه به نظرتان رس ید، هر سؤال را با یک شمارهی جداگانه در ردیف مفاهیم یادداشت کنید. الزم نیست پاسخ سؤالی را که به نظرتان میرسد، بدانید یا مسیر تحقیقتان را به طرف رس یدن به پاسخ آن سؤال کج کنید. تنها کاری که باید بکنید، این است که سؤالی را نانوشته رها نکنید. در طی تحقیق، خودبهخود به آیهای خواهید رسید که پاسخ سؤالتان را دربرداشته باشد، و در آنجا ش ما پاسخ سؤال را با اشاره به شمارهی سؤال یادداشت خواهید کرد. 10 .هرگز نباید به فهم یک عبارت یا یک قسمت از آیه اکتفا کنید، حت ی اگر به ظاهر به نظر برسد که مطالب دیگری که در آیه مطرح است، ارتباط چندانی با قسمت مربوط به موضوعتان ندارد. زیرا امکان ندارد مطالبی که با یکدیگر ارتباط مستقیم و نزدیک نداشته باشند، در یک آیه کنار هم بیایند. بنابراین، باید قسمتهای دیگر آیه و ارتباط قسمتهای متفاوت آیه را طی شمارههای جداگانهای مورد سؤال قرار دهید. 11 .برای اینکه بتوانید از آیه مفهوم صحیح و پرباری در جهت تحقیق موضوعیتان دریافت کنید، باید آیات قبل و بعد از آیهی موردنظر )آیهی اصلی( را نیز مفهومیابی و به اصطالح، آیه را در »س یاق« خودش بررس ی کنید. بهتر است، برای بررسی س یاق مربوطه، به منظور تکمیل و توضیح مفاهیم آی هی اصلی، ابتدا یکایک آیات بعد از آیهی اصلی و س پس یکبهیک، آیات قبل از آیهی اصلی را بررسی و نکات توضیحی و تکمیلی آنها و همچنین سؤاالت مربوط به آنها را در ذیل مفاهیم و س ؤاالت آیهی اصلی یادداشت کنید. شمارهای که به این مفاهیم و س ؤاالت مربوط به س یاق هر آیهی اصلی میدهید، دنبالهی شمارههایی است که به مفاهیم و سؤاالت آن آیهی اصلی دادهاید. برای تشخیص محدودهی سیاق آیه که قرآن کریم را برحسب تعلیم حضرت رسول اکرم)ص( به 555 واحد موضوعی )به اصطالح: رکوعات( تقسیم میکند، استفاده کنید. برای بررسی آیات هر سیاق، ابتدا از آیهی اصلی ش روع کنید و س پس آیات بعدی را یکی پس از دیگری تا آخ ر مفهومیابی کنید و بعد به آیهی قب ل از آیهی اصلی و آیهی قبل از آن بپردازید تا به اولین آیه برسید. برای سهولت و دقت بیش ِتر کار تحقیق، بهتر است در آغاز کار، با استفاده از »فهرس ت سیاقها« که تهیه کردهاید، قسمتهایی را که در جایجای قرآن در تحقیق ش ما مورد بررسی قرار خواهد گرف ت، از روی قرآن کپ ی کنی د و روی اوراق یک اندازه، بهصورت تابلوها یا کارتهای موضوعی تعبیه کنید و سپس 8 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 9 دوره ی هفتم،شماره ی 4 ،تابستان 1389 کار مفهومیاب ی آی ات را ب ا استفاده از آنها دنبال کنید. 12 .در سراس ر جری ان تحقیق موضوعی سعی کنید، مفاهیم ی را ک ه بهدس ت آوردهاید و سؤاالتی را که برایتان مطرح شده است، همواره به یاد داشته باش ید. اگر بتوانید، ضمن اینکه تحقیقتان را پیش میبرید، آیات اصلی مرب وط به موضوعتان را حفظ کنید. این کار بر نتیجهی مطالعه و تحقیق شما بسی خواهد افزود. 13 .در سراس ر جری ان تحقی ق موضوع ی، نظمها و هماهنگی ِ هایی را که از هر نظر بین آیات قرآنی مورد بررسی میبینید، با دقت یکبهیک یادداش ت کنید. توجه روی هر م ورد نظم و هماهنگی لفظی در قرآن میتواند، ش ما را به رهنمودهایی در فهم معانی قرآن برساند. 14 .ترتیب و ترکیب دس تنویس تحقیق موضوعیتان را ب ه هیچ وجه به ه م نزنید و در صورت ی که میخواهید تحقیقتان را در قالب یک مقاله یا کنفرانس یا کتاب درآورید، یا بهصورت قصیده یا غزل یا یک قطعه ش عر بس رایید، این کارها را مجدداً و بدون دس ت زدن به اوراق اصلی تحقیقتان انجام بدهی د تا همواره ضریب اطمینان مطالب و مفاهیمی که بهدست میآورید و ارائه میکنید، برایتان مشخص باشد. حتی یادداشتهای غلط را نیز پاره نکنید یا خط نزنید، فقط با ً با رنگ قرمز، غلط عالمت یا توضیحی در کنار آنها، ترجیحا بودنشان را نشان بدهید. 15 .اگر با ترتیبی که بیان ش د، تحقیق موضوعیتان را ً کامل است. به تا اینجا پیش برده باشید، این تحقیق نسبتا این معنی که نه تنها خطوط کلی موضوع برایتان روشن شده اس ت، بلکه مطالب جزئی موضوع نیز در حد لزوم و کفایت، برای هدایت ذهن انس ان بیان ش دهاند. با وج ود این، اگر بخواهید تحقیقتان را بیشتر ادامه بدهید، میتوانید موضوعات دیگری را که در آیات قرآنی در رابطه با موضوع موردنظرتان بیش تر مطرح بودهاند، با همین روش یاد شده مورد تحقیق قرار بدهید تا ابعاد موضوع موردنظر هرچه بیش تر مفهوم و معلوم ش ود. همچنین میتوانید، با درجهبندی س ورههایی که ضمن تحقیق با آنها آش نا شدهاید )برحس ب تعداد کاربرد کلمات موضوع در سورهها( تمام آن س ورهها را یکبهیک بررسی کنید ت ا موض وع موردنظرتان هرچه بیشتر تفصیل یابد. چگونگی تقسیم کالماهلل مجید به 555 واحد موضوعی توضیح 1 .این تقس یم از قدیماالیام به »رکوعات« مش هور بوده اس ت. به مناسبت اینکه پیامبر اکرم)ص( بعد از س ورهی حمد در رکعات اول و دوم نمازه ای یومیه، گاه یک س ورهی کوچک و گاه یکی از این قسمتها را میخواندهاند و در بسیاری از نسخههای قرآن، با عالمت »ع« در پایان هر قسمت مشخص شده است. توضی ح 2 .در بعضی از چاپهای ق رآن، در قرن اخیر، به علت عدم توجه به اهمیت تقس یمبندی، عالمت آن »ع« را ح ذف کردهاند. در برخی نس خهها و چاپهای قرآن نیز به دلیل کمتوجهی به آن، در بعضی جاها گذاش ته نشده یا جابهجا نهاده شده است. نیز به همین جهت است که قاریان ً برای ش روع و خاتم هی آیاتی چند از محت رم ق رآن، نوعا کالماهلل مجید که در یک مجلس میخواهند بخوانند، از این ُررمز و راز آیات در سورههای قرآنی فصلبندی اعجازآمیز و پ بهره نمیجویند. در نتیجه بسیار می ُ شود که حسن انتخاب ندارند و »قرائت« آنان با وجود آنکه همهی امتیازات شناخته ش ُ ده را دارد، به دلیل نداشتن ح ُ سن افتتاح و حسن ختام، چندان که باید، نزد اهل ذوق و معرفت مقبول نمیافتد. توضیح 3 .عدهای از محققان بر آناند که این تقسیمات، منطبق بر دفعات نزول در نزول تدریجی قرآن بوده است. اگر چنین بوده باش د، به پیوستگی آیات هر قسمت )هر رکوع( به یکدیگر، به همان اندازه که پیوس تگی آیات هر س ورهی قرآنی قابل استناد است، میتوان استناد کرد. به عبارت دیگر، ً طوالنی قرآن این تقس یم آیات س ورههای طوالنی و نسبتا به رکوعات، بهترین راهنمایی تش خیص »سیاق« و تعیین »محدودهی« مطلب است که محققان اهل تفسیر، از جمله عالمه طباطبایی رضواناهللتعالیعلی ه، همواره بر آن تأکید داشتهاند.

 

 

 

پژوهش در دکتر محمدعلی لسانی فشارکی ق������رآن ک��ری��م عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس د

 

 

 

 

http://www.ssu.ac.ir/cms/fileadmin/user_upload/Moavenatha/Mdaneshjoo/E-farhangi/86.pdf

 

قابل توجه نویسندگان وپژوهشگران: مجلهی رشد آموزش قرآن، نوشتهها و گزارش تحقیقات پژوهشگران و متخصصان تعلیم و ّمان دورههای مختلف را درصورتیکه در نشریات عمومی درج نشده و مرتبط تربیت بهویژه معل با موضوع مجله باشد، میپذیرد. الزم است در مطالب ارسالی، موارد زیر رعایت شود: چکیدهای از کل محتوای ارسال شده حداکثر در 250 کلمه، همراه مطلب ارسال شود. پی نوشت ها و منابع کامل باشد و شامل نام اثر، نام نویسنده، نام مترجم، محل نشر، ناشر، سال انتشار و شمارهی صفحهی مورد استفاده باشد. .در متنهای ارسالی تا حد امکان از معادل های فارسی واژهها و اصطالحات استفاده شود.اصل مقالههای ترجمه شده به پیوست آن، ارسال شود. .نثر مقاله روان و از نظر دستورزبان فارسی درست باشد و در انتخاب واژههای علمی و فنی دقت شود.شکل قرار گرفتن جدولها، نمودارها و تصاویر به، پیوست در حاشیهی مطلب مشخص شود. مطالب یک خط در میان و دریک روی کاغذ نوشته و در صورت امکان تایپ شود. .مطالب مندرج ّن نظر دفتر انتشارات کمکآموزشی نیست و مسؤولیت پاسخگویی به پرسشهای ً مبی در مجله، الزاما خوانندگان، با خود نویسنده یا مترجم است. .مقالههای دریافتی در صورت پذیرش یا رد، بازگشت داده نمیشود. .مجله در پذیرش، رد، ویرایش و یا تلخیص مقالههای رسیده مجاز است