تحلیلی بر آسیب شناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی شهر با رویکرد پدافند غیرعامل مورد پژوهی: منطقه شش کلانشهر تهران - مقاله

دومورد  از منابع مورد استفاده واستناد : 

هاشمی فشارکی، جواد، شکیبامنش، امیر )2580 ،)طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل، تهران، انتشارات بوستان حمید.

شکیبا منش، امیر، هاشمی فشارکی، سید جواد )2599 )ملاحظات پدافند غیرعامل در تاسیسات زیربنایی شهری، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی مهندسی و مدیریت زیرساختها.

 

تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی شهر با رویکرد پدافند غیرعامل مورد پژوهی: منطقه شش کلانشهر تهران

 

فایل کل مقاله :

https://jgs.khu.ac.ir/article-1-2962-fa.pdf

 

 

نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال نوزدهم، شماره 35 ،تابستان 89

تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی شهر با رویکرد پدافند غیرعامل مورد پژوهی: منطقه شش کلانشهر تهران

89/4/19 :نهایی پذیرش 89/21/8 :مقاله دریافت 32-95 :صفحات

جمیله توکلی نیا: دانشیار گروه جغرافیا انسانی و آمایش، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. Email: [e-mail] 2 سعید ضرغامی: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران . Email: [e-mail] اصغر تیموری: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. Email: [e-mail] مجید اسکندرپور: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. Email: [e-mail]

چکیده

این پژوهش به دنبال ارزیابی آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی منطقه شش با رویکرد پدافند غیرعامل براساس اصول و مهمترین مبحث آن آموزش شهروندی است. از این رو این پژوهش منطقه منطقه شش کلانشهر تهران، به دلیل وجود کاربریهای مهم و حساس با کارکرد منطقهای و فرا منطقهای به عنوان محدوده پژوهش انتخاب کرده است. جهت سنجش آسیب شناسی ساختار کالبدی از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP استفاده شده است. به منظور سنجش آسیبشناسی بافت اجتماعی منطقه با بهرهگیری از نمونهگیری خوشهای – فضایی، سه محله در سطح منطقه انتخاب و سپس نگارندگان با استفاده از روش تحقیق پیمایشی اقدام به جمع آوری نظرات و دیدگاههای ساکنان محلات نموده است. روش تعیین حجم جامعه نمونه براساس فرمول کوکران صورت گرفته است. نتایج پژوهش گویایی آن است که آسیبپذیری منطقه از لحاظ ساختار کالبدی متوسطه و رو به پایین قرار دارد. علاوه بر آن آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه نیز بالاتر از حد متوسط است. در نهایت عوامل موثر بر آسیبپذیری ساختار کالبدی و بافت اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت که براساس آن میتوان بیان داشت که شاخص تراکم جمعیتی و ساختمانی به عنوان عوامل موثر بر آسیبپذیری براساس نظر کارشناسان مطرح میباشد. افزون بر آن مشخص گردید که شاخصهای آموزش و آگاهی، تابآوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی – نظامی، مهارتها و تخصص به ترتیب بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه موثر هستند.

کلید واژگان:

آسیبشناسی ، ساختار کالبدی، بافت اجتماعی، پدافند غیرعامل، منطقه شش

1 .نویسنده مسئول: تهران، اوین، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری.

Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 25 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89

مقدمه

ساماندهی محیط طبیعی و ایجاد محیط جغرافیایی از رایج ترین و پیچیده ترین فعالیتهای بشر بوده است که به موازات توسعه جوامع بشری، مراحل متعددی را پیموده است. در این راستا شهرها در اولویت ساماندهی قرار میگیرند و هر شهری دارای خصوصیات و ویژگیهای مربوط به خودش است)حسینی، 2598 :13 .)شهرهای مدرن و پیشرفته امروزی بدون برق، آب شرب همراه با مخازن ذخیره، غذا، شبکه توزیع انرژی و سیستم تخلیه زباله قادر به انجام و اجرای وظایف و عملکرد یا تداوم استانداردهای موجود زندگی نمیباشد. تداوم زندگی اجتماعی در صورت عدم وجود سیستم حمل و نقل عمومی، آتش نشانی، بیمارستان، تلفن و رسانههای خبری 2 به کندی پیش میرود و یا متوقف میگردد)جکوسه ، 1009 :230 .)با توجه به توزیع جمعیت در ایران که بیانگر تمرکز جمعیت در فضاهای شهری میباشد این شکل گیری فضا که مبتنی بر رشد سریع شهرنشینی است ضرورت توجه به مقولههای دفاع شهری و پدافند غیرعامل در سطح مراکز شهر را روز افزون می- نماید)عزیزی،2580 :22 .)بنابراین تحلیل تهدیدات نظامی– امنیتی شهرها، مستلزم شناخت انواع تهدیدات، منبع و منشا تهدید، مناطق مورد تهدید و سرانجام ارائه راهکارهایی برای مقابله با تهدیدات است. شهرها و مناطق مرزی به دلیل ویژگی تماس با محیط خارجی، همواره در معرض انواع تهدیدات قرار دارد. این ویژگی مناطق مرزی آن را در برابر تهدیدات خارجی آسیب پذیر میکند)عندلیب، 2590 :211 .)در بررسی مکان یابی و برنامه ریزی امنیتی و پدافند غیرعامل شهر، موقعیت طبیعی، نحوه پراکنش کاربریها، موقعیت استقرار زیرساختها و تاسیسات و تجهیزات شهری، ملاحظات امنیتی مورد بررسی قرار میگیرد. لذا اعمال دیدگاههای دفاعی و امنیتی در طرحهای توسعه شهری لازم میباشد. که این امر نشان دهندهی هم پیوندی عملکرد میان فعالیتها از یک طرف و تشکیلات دفاعی از طرف دیگر است. تقویت تاسیسات دفاعی شهری، تعبیه راههای گریز از خطر، بهبود وضع خدماتی که در زمان دفاع ضرورت مییابد به ترتیب احتمال در خطر بودن تعداد جمعیت و منابع ثروت هر شهر از مهم ترین اهداف آمایش شهری است)عسگری، 2593 :25 .)کلانشهر تهران به عنوان مرکزیت سیاسی و اقتصادی کشور دارای اهمیت زیادی میباشد. بنابراین پرداختن به مبحث آسیب- پذیری ساختار کالبدی و بافت اجتماعی آن ضروری مینماید. توجه به این مبحث در قالب پدافند غیرعامل در طرحهای شهری و یا بهرهگیری از آموزش و ایجاد امادگیهای لازم در مقابل بحرانهای ناشی از تهدیدات نظامی و امنیتی مطرح میباشد. از این رو این پژوهش منطقه شش کلانشهر تهران برای بررسی و ارزیابی انتخاب کرده است. منطقه شش دارای شرایط خاصی در میان مناطق کلانشهر تهران میباشد. این منطقه به عنوان مرکز مکانی مناطق میباشد که از یکسو دارای موقعیت گرهگاه ارتباطی و ازسوی دیگر مکان استقرار فعالیتها و کاربریهای متعدد اداری و خدماتی با کارکرد فرامنطقهای و شهری است)علوی و همکاران، 2581 : 252 .)بر این اساس و در شرایط کنونی از نظر فعالیت و عملکرد، بخش عمدهای از منطقه به عنوان استخوابندی شهر تهران و مرکز ثقل جدید، حکومتی- اداری و تجاری ایفای نقش نماید)طرح تفصیلی، 2599.) در این منطقه ده وزراتخانه و 241 موسسههای تابع در )40 درصد تهران(، 48 دانشگاه و موسسه عالی )30 درصد تهران( 99 بیمارستان و مرکز درمانی)50 درصد(، و صدها مرکز اداری، مالی، اقتصادی و فرهنگی رسانه- 1 - Jaquse Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 25 ای دارای موقعیت مهم در کلانشهر تهران میباشد)گیوهچی و همکاران، 2599 .)بنابراین پرداختن به موضوع آسیبپذیری در ساختار کالبدی و بافت اجتماعی منطقه با توجه به معیارها و ضوابط پدافند غیرعامل دارای اهمیت است. از این رو این پژوهش به دنبال پاسخگویی به سوالات به شرح ذیل میباشد: - آسیبپذیری ساختار کالبدی منطقه شش کلانشهر تهران به چه میزان است؟ - آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه به تفکیک محلات چگونه است؟ - عوامل موثر بر کاهش آسیبپذیری بافت اجتماعی در منطقه شش کدامند؟ مطالعات صورت گرفته در زمینه آسیبشناسی عمدتا به بحث مباحث کالبدی پرداخته است. اسماعیلی شاهرخ و تقوایی در پژوهشی با عنوان " ارزیابی آسیبپذیری شهر با رویکرد پدافند غیرعامل با استفاده از روش دلفی، نمونه موردی شهر بیرجند " با بهره گیری از مدل AHP و مدل دلفی، مشخص گردید که در طرحهای شهری تهیه شده در سطح شهر بیرجند به مقوله پدافند غیرعامل توجهی نشده است. در نهایت عناصر بیست گانه آسیبپذیری شهر مشخص گردیده و براساس آن پهنهبندی آسیبپذیری شهر بیرجند با رویکرد پدافند غیرعامل تهیه شده است)شاهرخ و تقوایی،2580 .)قدیر صیامی و همکاران، در پژوهش خود با عنوان " آسیب- شناسی پدافندی ساختار شهری با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی AHP و GIS ،مطالعه موردی شهر گرگان" با بهرهگیری از مدل سلسله مراتبی AHP شهر گرگان را مورد ارزیابی قرار دادهاند. در این پژوهش شهر گرگان به 22 زون تقسیم شده است. براساس مطالعات درصورت وقوع جنگ و حمله نظامی زون های 9 و 20 بیشترین آسیب پذیری را خواهند داشت)قدیر صیامی و همکاران،2580 .)پستیان و همکاران، در پژوهشی با عنوان " تحلیل فضایی سکونتگاههای روستایی در نواحی مرزی کشور با رویکرد پدافند غیرعامل مورد مطالعه سکونتگاه های روستایی شهرستان پیرانشهر" مشخص کردهاند که از 249 روستای شهرستان پیرانشهر، بیش از 90 روستا که بیشتر از 40 درصد جمعیت مناطق روستایی را تشکیل میدهند در معرض آسیبپذیری خیلی زیاد و زیاد هستند)پستیان و همکاران، 2585 .)یزدانی و سیدین، آسیبپذیری شهر اردبیل را از منظر پدافند غیرعامل در چارچوب مباحث پدافند غیرعامل دادههای 29 شاخص در قالب 3 مولفه دستهبندی کردهاند. نتایج به دست آمده نشان میدهد در سطح اردبیل شش پهنه مخاطره آمیز عمده در شرایط بحران و مستعد آسیب وجود دارد که مهمترین آنها خروجی شمال شرقی اردبیل است)یزدانی و سیدین،2584 .)حاتمی نژاد و عظیم زاده ایرانی، در پژوهش به ساماندهی محلات در منطقه دو کلانشهر تهران پرداخته است. نتایج تحقیق گویای ان است که توجه به مولفههایی از قبیل ساختار شهر، بافت شهر، فرم شهر، کاربری اراضی شهری و نهایتا مشارکت اجتماعی ساکنین هر محله، میتواند ساماندهی محلات شهری را براساس الزامات پدافند غیرعامل امکانپذیر سازد)حاتمی نژاد و عظیم زاده،2584 .)عادلی و همکاران، ساختار شهر بناب را در راستای برنامهریزی پدافند غیرعامل مورد ارزیابی قرار قرار داده است. نتایج گویای آن است که شهر بناب فاقد یک برنامه جامع ذفاعی جهت تامین امنیت شهر و شهروندان در شرایط بحرانی و بروز حملات احتمالی از سوی دشمن است. بدین ترتیب نقاط قوت فراروی ساختارهای مختلف شهر بناب به منظور توسعه پدافند غیرعامل در این شهر بر نقاط ضعف غلبه دارد)عادلی و همکاران،2583 .)علوی و همکاران، میزان آسیبپذیری بافت شهر سمیرم با بهره- گیری از مدل بهرهی گیری از مدل ANP مورد ارزیابی قرار دادهاند. نتایج پژوهش نشان میدهد که میزان Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 25 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 آسیبپذیری در قسمت شمالی و مرکزی شهر سمیرم به علت نزدیکی به خط گسل و فرسوده بودن بناها بیشتر از سایر مناطق این شهر بوده است. با توجه به نتایج به دست آمده از لایه رقومی بافتهای شهری سمیرم با انجام برنامهریزیهای صحیح قبل از وقوع و نیز داشتن طرحهای مدیریتی پس از بحران میتوان به میزان قابل توجهی از تلفات و خسارات ناشی از پیامدهای خسارات ناشی از زلزله کاهش داد) علوی و همکاران،2583 .) تفاوت این پژوهش با پژوهشهای صورت گرفته در این زمینه پرداختن به مبحث آموزش شهروندی و کسب مهارت و آگاهی در ارتباط با موضوع امنیت شهری است. به عبارتی عمده پژوهش های مورد بررسی تمرکز بر ساختار کالبدی شهرها و محلات مورد پژوهش خود داشتهاند و عملا آسیبپذیر کالبد شهرها را در ارتباط با تهدیدات مورد ارزیابی قرار دادهاند. اما در این پژوهش به جنبه اجتماعی پدافند غیرعامل و لزوم توجه به آن در زمینه مدیریت بحران پرداخته شده است. به عبارتی تاکید این پژوهش بر کاهش آسیبهای و تلفات انسانی با بهرهگیری از رویکرد توانمدسازی شهروندان بوده است. مبانینظری پدافند غیرعامل عبارت است از مجموعه اقدامات غیر مسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب- پذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میباشد)پریزدادی و همکاران، 1020 :285 .)همچنین پدافند غیرعامل به عنوان مجموعه اقداماتی که صرف نظر از منشاء تهدیدات موجب حفاظت زیرساختها و ایمنی در مقابله حوادث و پدیدهها مطرح میباشد)لوتین و هاسکین، 1022 و هاسکین و بن هایم، 1022 .)تعریف دیگر پدافند غیر عامل را مجموعه اقدامات غیرمسلحانه میداند که موجب کاهش آسیبپذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تاسیسات، تجهیزات و شریانهای حیاتی شهر در برابر حملات نظامی 2 یا مخاطرات طبیعی و انسانی میداند)سیلرمن ، 1003 :21 .)از این رو میتوان گفت میان مفهوم پدافند 1 غیرعامل و دفاع شهری ارتباط مفهومی برقرار است) اشوارث .)29-12 :2899 ، گروهی از محققان رویکرد پدافند غیرعامل در زمینه مدیریت بحران مطرح مینمایند. دوست محمدیان پدافند غیرعامل را در عرصه مدیریت بحران مطرح و نقش آن را در تسهیل مدیریت و پایداری زیرساختها می- داند)دوست محمدیان، 2582 .)گراول معتقد است رویکرد پدافند غیرعامل، پیشگیرانه به جای مدیریت آتش است و به عبارتی همانند چرخه مدیریت بحران است)گروال، 1024 .)در نهایت میتوان بیان داشت که پدافند غیرعامل علوه بر مطالب مذکور، آگاهی، تفکر و اندیشه و مقاوم سازی انسانها در برابر تهدیدات و خطرات است)خوش عمل، 2582 .)از این رو نقش آموزش و یادگیری و لزوم بکارگیری آن جهت کاهش آسیبهای بیرونی در آن، دارای اهمیت است. که در چارچوب محتوای آموزشی نیز مطرح است. مضامین مهم در برنامهی درسی آموزش پدافند غیرعامل در میان شهروندان رسیدن به اهدافی نظیر شکل گیری تفکر دفاعی، بصیرت افزایی، پیشگیری از بحران، کاهش آسیبپذیری در هنگام بحران، چگونگی مقابله با تهدیدات، مصون سازی جامعه از هرگونه عوامل تهدید کننده، کاهش تلفات، محافظت از اموال شخص و عمومی، ارائه کمکهای انسان دوستانه بین المللی، مدیریت اسناد، ارتقای امنیت عمومی و آگاهی سازی است)ناصری و همکاران، 2584 : 1 - Spilerman 2 - Ashworth Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 22 81 .)از سوی دیگر محتوای آموزش پدافند غیرعامل به تفکیک حوزههای تخصصی شامل بحران، تروریسم، دفاع نرم، دفاع سایبری، دفاع اقتصادی، دفاع اطلاعاتی، معماری و ساختمان است)مرزوقی و همکاران، 2589 : 19-15 .)دلیل پرداختن به مباحث آموزش پدافند غیرعامل در مطالعه ادبیات جهانی نیز موجود می باشد. به طوری که از میان پنج حلقه استراتژیک واردن، حلقه چهارم به جمعیت مردمی و اراده ملی اشاره دارد و تاکید بر از بین رفتن اراده مردم از طریق جنگ رسانهای شده است)هاشمی فشارکی و شکیبامنش، 2580 .)همچنین روال آموزش و توسعه مهارتهای یادگیری پدافند غیرعامل در کشورهای مختلف دنیا نیز مورد توجه قرار 2 گرفته است. در کشور آمریکا سازمان فما نقش محوری در مدیریت بحران و به شکل تخصصی در حوزه پدافند غیرعامل جهت آماده سازی مردم دارد)آژانس مدیریتحوادث اضطراری آمریکا، 1029 .)این موضوع در ایران نیز مورد توجه بوده است به طوری که در سیاستهای کلی پدافند غیر عامل توسط رهبری نیز در بند دو آن به "رعایت اصول و ضوابط پدافند غیرعامل از قبیل انتخاب عرصههای ایمن، پراکنده سازی یا تجمیع حسب مورد، حساسیتزدایی، اختفاء استتار، فریب دشمن و ایمن سازی نسبت به مراکز جمعیتی و حائز اهمیت در طرحهای آمایش سرزمینی و طرحهای توسعه کشور")الزامات و ملاحظات پدافند غیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری، 2589 .) در نهایت با توجه به اینکه جنگها دارای ابعاد و روشهای گوناگونی هستند، پدافند غیرعامل نیز طیف وسیعی از اقدامات را جهت مقابله با آنها در نظر دارد. از جمله اقدامات و روشهای پدافند غیرعامل در مباحث مکانیابی، 1 مقاوم سازی استحکامات، پراکندگی و اختفاء میباشد)چاردون .)289 :2888 ، جدول )5 .)عوامل مؤثر بر کاهش آسیبپذیری شهر مولفهها شاخصها انتخاب عرصههای ایمن در جغرافیای شهر 2 )دارای پوشش مناسب دفاعی. 1 )حداکثر استفاده از توپوگرافی و عووارض طبیعوی کشوور جهوت اسوتقرار مراکز حیاتی و حساس جدید. 5 )ارزیابی و شناسایی نواحی آسویبپوذیر و ممانعوت از اسوتقرار عملکردهوای حیاتی در آن. تعیین مقیاس بهینه استقرار جمعیت و فعالیت در فضا 2 )توزیع و تعادل در پراکندگی فعالیتهای صنعتی، آموزشی و...1 )ایجاد مطلوبتورین میوزان جمعیوت و یوا فعالیت مستقر در یک موقعیت. 5 )تغییر نقاط ثقل شهری و ایجاد تعادل میان مراکز جمعیتی. پراکندگی در توزیع عملکردها متناسب با تهدیدات 2 )توزیع عملکردهای حیاتی و حساس در گستره شوهر 1 )جداسوازی عملکردهوا متناسوب بوا تهدیودات. 5 ) اجتناب از تجمیع عملکردهای حیاتی و حساس در کنار یکدیگر. انتخاب مقیاس بهینه از پراکندگی و توجیه اقتصادی پروژه 2 )ایجاد فاصله مناسب بین اجزای یک مجموعه به نحوی که چنانچه یک جزء آن مورد تهدیود قورار گرفوت، جزء دیگر آن آسیب نبیند و یا با حداقل آسیب روبرو شود. 1 )بهینهترین پراکندگی فعالیتها و مطلوبتورین توزیع ممکن فعالیتها، توجیه اقتصادی داشتن هزینه ناشی از پراکندگی پروژه، با توجه بوه کواهش خسوارات در زمان بحران. کوچکسازی و ارزان- سازی و ابتکار 2 )اجتناب از ایجاد و یا توسعه مراکز حیاتی و حساس بزرگ. 1 )اقتصادی بودن با توجه بوه حوداقل آسویب- پذیری در زمان بحران، 1 - Federal Emergency Management Agency (FEMA) 2 - Chardon Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 25 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 مقاومسازی، استحکامات و ایمنسازی سازههای حیاتی 2 )ایجاد استحکامات دفاعی جهت مراکز حیاتی به منظور امکان دفواع در برابور انوواع تهدیودات دشومن. 1 ) افزایش مقاومت تأسیسات موجود در برابر صدمات ناشی از انفجار بموب و موشوک. 5 )حفاظوت از تأسیسوات زیرزمینی در مقابل حملات احتمالی. تولید سازههای دو منظوره 2 )ایجاد سازههایی که علاوه بر کارکرد در زمان بحران، در شرایط عادی نیز جهت فعالیوتهوای زموان صولح استفاده میشوند. آموزش و آگاهی و مهارت آموزی 2 )بهره گیری از انواع روشهای آموزش و یادگیری شامل کتب، بروشور و کلاسهوای تخصصوی، 1 )افوزایش مهارت مردم از طریق اجرای مانورهای آموزشی، 5 )پیشوگیری از بحوران، کواهش آسویبپوذیری در هنگوام بحران، 4 )درک اهمیت و ضرورت امنیت پایدار، شناسایی تهدیدات منابع: شکیبا و دیگران، 1599 :54-59 ،مدیری، 1584 :85-88 .ناصری و همکاران، 1585 مرزوقی و همکاران، 1585 روش تحقیق روش پژوهش میدانی و از لحاظ هدف کاربردی - توسعهای میباشد. دادهها به دو صورت کتابخانهای و میدانی گردآوری شده است. در بخش کتابخانهای با بهرهگیری از پیشینه پژوهش و مبانی نظری پژوهش شاخصها و گویههای پژوهش استخراج شده است. با توجه به موضوع پژوهش در بحث ساختار کالبدی، نخست اقدام به شاخصسازی و تعیین استانداردهای لازم جهت سنجش میزان آسیبپذیری نموده و سپس با استفاده مدل سلسله مراتبی و بهرهگیری از منطق فازی لایههای مورد نیاز تهیه شده است. در بحث سنجش بافت اجتماعی از نظر کارشناسان و ساکنان محلات بهره گرفته شده است. در بخش کارشناسی 40 نفر کارشناسان از اساتید دانشگاهی مرتبط با حوزه پدافند غیرعامل و کارشناسان نظامی جهت آگاهی از وضعیت برنامهها و اقدامات و عملکرد سازمانهای مرتبط با این مقوله استفاده گردید. جهت اطمینان از اینکه مهمترین و صحیحترین محتوا )ضرورت آیتم( انتخاب شده است از شاخص نسبت روایی محتوا و برای اطمینان از این که آیتمهای ابزار به بهترین نحو جهت اندازهگیری محتوا طراحی شدهاند از شاخص روایی محتوا )CVR )استفاده میگردد. با توجه به تعداد 40 کارشناسان به حداقل مقدار نسیبت روایی محتوی 18/0 میباشد که بیانگر روایی محتوایی پژوهش است. در این پژوهش برای تعیین میزان اتفاق نظر میان اعضای پانل، از ضریب هماهنگی کندال استفاده شده است. مقدار این مقیاس در زمان هماهنگی کامل برابر یک و در زمان نبود کامل هماهنگی برابر صفر است. در پایان دور سوم روش دلفی، ضریب هماهنگی کندال برای این پژوهش معادل 98/0 است. جهت سنجش نظرات ساکنان منطقه 9 ابتدا با استفاده از نمونه گیری خوشهای – مکانی سه ناحیه انتخاب گردید) ناحیههای( از میان نواحی سه محله ایرانشهر، فاطمی و یوسف آباد تعیین شد. جهت تعیین حجم نمونه با توجه به فرمول کوکران براساس جمعیت محلات به ترتیب برای محله ایرانشهر) نفر598 ،)محله فاطمی)599 نفر( و محله یوسف آباد )598 نفر( مشخص گردید. جهت سنجش نظر ساکنان از آزمون تحلیل واریانس یک طرفه، رگرسیون و تحلیل مسیر استفاده شده است شکل)2 .) Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 25 شکل )1 .)مراحل انجام پژوهش منطقه مورد مطالعه منطقه شش شهرداری تهران با جمعیت 152014 نفر و وسعت 1244 هکتار از سمت شمال به بزرگراه همت، از سمت جنوب به محور انقلاب – آزادی، در مرز شرقی توسط بزرگراه مدرس و از سمت غرب به بزرگراه شهید چمران محدود شده است. تراکم ناخالص جمعیتی 209 نفر در هکتار و با سطحی معادل 5 درصد مساحت شهر تهران است. این منطقه 4/4 درصد از کاربریهای مسکونی، 4/4 درصد از مساحت شبکه معابر، 39/3 درصد از کاربریهای خدمات رفاه عمومی نسبت به شهر تهران را دارد. از کل مساحت این منطقه 4/54 درصد به کاربری مسکونی، 93/11 درصد به کاربری حمل و نقل، 93/11 درصد به خدمات رفاه عمومی4/9 درصد به فعالیت و کار و 4/1 درصد به اراضی نظامی اختصاص یافته است. شکل )5 .)نقشه منطقه 5 تهران منبع: مرکز مطالعات شهرداری تهران، ترسیم، نگارندگان Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 29 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 نتایج در این پژوهش با تکیه بر مراحل تحلیل سلسله مراتبی بعد از انتخاب معیارها و زیر معیارهای مورد نیاز جهت تعیین ضوابط و معیارها با استفاده از منابع علمی، نظر خواهی و مشاوره با متخصیص امر اقدام به تعیین این ضوابط شده است. در این راستا اقدام به تعیین 9 شاخص از بین شاخصهای موثر بر کاهش آسیبپذیری نموده است که در جدول)5 )ارائه شده است. جدول )5 .)معیارها و زیر معیارهای سنجش آسیبپذیری ساختار کالبدی منطقه شش معیارها زیر معیارها میزان آسیب پذیری آسیب پذیری خیلی کم آسیب پذیری کم آسیب پذیری متوسط آسیب پذیری زیاد آسیب پذیری خیلی زیاد 8 9 3 5 2 C1 تراکم جمعیتی کمتر از 200 نفر در هکتار 200-100 100-500 500-400 بیشتر از 400 نفر در هکتار C2 تراکم ساختمانی کمتر از 90 درصد 90-210 210-140 140-590 بیشتر از 590 درصد C3 درجه محصوریت معابر کمتر از 2 2-1 بیشتر از 1 C4 فاصله از مراکز خطرآفرین )پمپ بنزین( کم تر از 93 متر 230-93 بیش از 230 متر C5 فاصله از فضاهای اسکان موقت ) سبز و باز( کمتر از 130 متر 300-130 بیشتر از 300 متر C6 کیفیت ابنیه نوساز مرمتی تخریبی C7 دسترسی به مراکز امدادی )آتش نشانی( کمتر از 930 متر 2300-930 بیشتر از 2300 متر C8 دسترسی به مراکز امدادی )بیمارستان( کمتر از 130 متر 300-130 بیشتر از 300 متر Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 28 تعیین ضریب ارجحیت )اهمیت( معیارها در این مرحله وزن دهی معیارهای اصلی به روش مقایسه دودویی انجام گرفته است. اهمیت هر یک از معیارها نسبت به یکدیگر، بر اساس هدف امتیاز دهی شدهاند. با توجه به جدول شماره چهار تراکم جمعیتی بیشتر اهمیت را جهت کاهش آسیبپذیری داشته است. بعد از آن تراکم ساختمانی در رده دوم اهمیت قرار میگیرد. جدول )5 .)مقایسه زوجی معیارها وزن نهایی معیارها وزنهای نرمال نشده حاصلضرب وزنها C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 معیارها C1 2 1 5 4 3 9 9 9 40510 5/99453 0/51945 C2 0/3 2 1 5 4 3 9 9 1310 1/9929 0/15115 C3 0/55 0/3 2 1 5 4 3 9 229/9 2/92988 0/23935 C4 0/13 0/55 0/3 2 1 5 4 3 4/83 2/11252 0/20939 C5 0/1 0/13 0/55 0/3 2 1 5 4 0/289 0/92994 0/09219 C6 0/29 0/1 0/13 0/55 0/3 2 1 5 0/00981 0/34928 0/04993 C7 0/24 0/29 0/1 0/13 0/55 0/3 2 1 0/0005989 0/591559 0/05148 C8 0/21 0/24 0/29 0/1 0/13 0/55 0/3 2 0/000011299 0/19289 0/01199 مجموع 41895/83952 22/49298 2 یکی از مزیتهای فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، امکان بررسی سازگاری در قضاوتهای انجام شده برای تعیین ضریب اهمیت معیارها و زیر معیارها است. به عبارتی دیگر در تشکیل ماتریس مقایسه دودویی معیارها، چقدر سازگاری در قضاوتها رعایت شده است؟ وقتیکه اهمیت معیارها نسبت به یکدیگر برآورد میشود، احتمال ناهماهنگی در قضاوتها وجود دارد یعنی اگر Ai از Aj مهمتر باشد و Aj از Ak مهمتر، قاعدتاً باید Ai از Ak مهمتر باشد. اما علیرغم همهی کوششها، رجحان و احساسهای مردم غالباً ناهماهنگ و نامتعدی هستند. پس سنجهای را باید یافت که میزان ناهماهنگی داوریها را نمایان سازد )زبردست به نقل از توفیق، 2591 .)با توجه به توضیحات ارائه شده، چنانکه 1.0 ≤ CR( نسبت توافق( باشد، نشاندهندهی این است که سازگاری لازم در قضاوتها رعایت شده و در صورتی که 1.0 < CR باشد در آن صورت میبایستی در قضاوتها تجدید نظر گردد. در این پژوهش 0252.0 = CR برآورد گردیده است که حاکی از آن است که سازگاری لازم در قضاوتها صورت گرفته است جدول )4.) Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 54 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 شکل)5 .)نمودار وزن نهایی معیارهای سنجش آسیب پذیری کالبدی منطقه 5 تهران تلفیق لایهها بعد از عملیات وزن دهی در جدول دودویی و به دست آمدن وزنهای هر کدام از پارامترهای ششگانه لایههای رستری سپس به مرحله تلفیق لایهها میرسیم. با توجه به وزنهای نهایی به دست آمده از نتیجه جدول سلسله مراتبی با ضریب سازگاری قابل قبول یعنی کمتر از 2/0 جهت کلاس بندی از Classify و برای دادن امتیاز به لایه از Calculator Raster استفاده میشود شکل )4.) دستری به مراکز آتش نشانی تراکم جمعیتی Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 51 تراکم ساختمانی دسترسی به مراکز درمانی کیفیت ابنیه درجه محصوریت فاصله از پمپ بنزین دسترسی به فضای بازو سبز شکل )5 .)نقشههای میزان آسیبپذیری شاخص Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 55 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 ارزیابی آسیبپذیری برای ارزیابی آسیبپذیری کلی در این پژوهش پس از تعیین وزنها به روش AHP این اطلاعات در سیستم اطلاعات جغرافیایی بکار گرفته شده است. پس از تلفیق لایههای مورد نظر نقشه نهایی آسیبپذیری منطقه 9 تولید شده است شکل)3.) شکل )2 .)نقشهی میزان آسیب پذیری ساختار کالبدی منطقه شش با توجه به نقشه بالا کمتر از یک درصد از منطقه شش دارای آسیبپذیر خیلی زیاد و حدود 9 درصد آسیب- پذیری زیاد دارد؛ بنابراین میتوان بیان داشت که میزان آسیبپذیری منطقه شش تا حدودی پایینتر از متوسط قرار میگیرد جدول)3.) جدول )2 .)میزان آسیبپذیری میزان آسیب پذیری مساحت به هکتار درصد 63.364 80.23 آسیب پذیری خیلی کم کم پذیری آسیب 36.65 561.60 متوسط پذیری آسیب 31.31 479.68 زیاد پذیری آسیب 7.97 122.13 14.4 27.0 آسیب پذیری خیلی زیاد تحلیل نظر کارشناسان جهت بررسی وضعیت عوامل موثر بر کاهش تلفات جانی و خسارتهای مالی ناشی از 40 کارشناس نظر خواهی شده است. این کارشناسان شامل اساتید دانشگاه، دانشجویان تحصیلات تکمیلی که در زمینه پدافند غیرعامل دارای رساله و یا پایان نامه بودهاند. همچنین از مراکز مرتبط با بحث پدافند غیرعامل نظر خواهی شده است. کارشناسان معتقدند که در دو شاخص آموزش و آگاهی و عملکرد و اقدام این موضوع باید بررسی شود. در بحث Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 55 آموزش و آگاهی میزان آگاهی از طریق کتاب و نشریات در زمینه پدافند غیرعامل در سطح منطقه مورد مطالعه بالاتر از میانگین بوده است. همچنین تدوین برنامههای مدون در زمینه پدافند غیرعامل نیز وجود دارد. اما در زمینه آموزش و آگاهی و بحث اطلاع رسانی در منطقه مورد مطالعه ضعیف میباشد. در شاخص عملکرد و اقدام، میزان توانایی نهادهای نظامی در زمینه آموزشهای پدافند غیرعامل در سطح منطقه توسط کارشناسان خوب ارزیابی شده است اما در زمینه اقدامات اجرایی ضعیف میباشد. به عبارتی مباحث تئوری در طرحها و برنامهها گنجانده شده است اما در زمینه اقدام اجرایی عملکرد مطلوبی نداشته است. به طوری که گویههای میزان اجرایی شدن بندهای پدافند غیرعامل در طرحهای شهری، تعبیه وسایل و امکانات در سطح محلات به هنگام تهدیدات نظامی و امنیتی و ... از نظر کارشناسان در سطح منطقه 9 در وضعیت نامطلوبی قرار دارد. جدول )5 .)تحلیل نظر کارشناسان جهت وضعیت آموزشی و عملکردی اصول و ضوابط پدافند غیرعامل در منطقه 5 شاخص گویهها خیلی کم کم متوسط زیاد خیلی زیاد میانگین گویه آموزش و آگاهی میزان آموزش نهادها به مردم در زمینه پدافند غیرعامل 10 43 50 3 0 1/1 میزان آگاهی از طریق رسانهها در زمینه پدافند غیرعامل 13 30 13 0 0 1 میزان آگاهی از طریق کتاب و نشریات در زمینه پدافند غیرعامل 5/8 20 90 10 0 0 آموزش در زمینه درک درست از انواع تهدیدها 53 40 13 0 0 8/2 2/93 0 0 10 43 53 آموزشی دورههای برگزاری میزان تدوین برنامههای مدون در زمینه پدافند غیرعامل 20 23 40 53 0 5 میانگین شاخص 55/5 عملکرد و اقدام میزان توانایی نهادهای نظامی در زمینه آموزشهای پدافند غیرعامل 5/93 20 33 13 20 0 به روز رسانی برنامهها در زمینه مسائل پدافند غیرعامل 20 13 40 13 0 9/1 1/1 0 3 50 43 10 آسیبپذیر نقاط و پهنهها شناسایی تعبیه وسایل و امکانات در سطح محلات به هنگام تهدیدات نظامی و امنیتی 2/9 0 0 23 40 43 1/03 0 3 23 90 10 آموزشی مانور برگزاری میزان میزان اجرایی شدن بندهای پدافند غیرعامل در طرح- های شهری 2/93 0 0 23 43 40 میانگین شاخص 52/5 میانگین کل 51/5 جهت سنجش اتفاق نظر کارشناسان از ضریب هماهنگی کندال استفاده شده است. بر این اساس از 40 کارشناس نظر خواهی شده است. همچنین جهت تعیین شاخصها از مدل دلفی بهره گرفته شده است. مقدار این مقیاس در زمان هماهنگی کامل برابر یک و در زمان نبود کامل هماهنگی برابر صفر است. در پایان دور سوم روش دلفی، ضریب هماهنگی کندال برای این پژوهش معادل 98/0 است. Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 55 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 جدول )5 .)ضریب هماهنگی کندال تعداد 40 نفر ضریب هماهنگی کندال 999/0 کای - مربع 942/92 درجه آزادی 2 سطح معناداری 000/0 برای آزمون معنادار بودن آن از مشخصه آماری w) 1-n (m = ob استفاده گردید. که در اینجا مقدار آماره آزمون 572.66 = ob و مقدار بحرانی میباشد و به لحاظ این که مقدار آماره آزمون بزرگتر از مقدار بحرانی است )در ناحیه H1 قرار دارد( میتوان نتیجه گرفت که در فاصله اطمینان 88 درصد فرضیه صفر رد میشود جدول)9.) تحلیل نظر ساکنان با توجه به بند هفت سیاست ابلاغی توسط رهبری مبنی بر " فرهنگسازی و آموزش عمومی در زمینه به کارگیری اصول و ضوابط پدافند غیرعامل در بخش دولتی و غیردولتی، پیشبینی مواد درسی در سطوح مختلف آموزشی و توسعه تحقیقات در زمینه پدافند غیرعامل" بنابراین لزوم آسیب شناسی بافت اجتماعی منطقه شش تهران در برابر تهدیدات احتمالی و همچنین میزان موفقیت برنامههای اجرا شده، از ساکنان محلات منطقه شش پرسشگری شده است. که در این پژوهش ابتدا وضعیت شاخصها را در محلههای مورد پژوهش مورد ارزیابی قرار داده و سپس وضعیت کل منطقه از نظر آسیبشناسی بافت اجتماعی مورد ارزیابی قرار میگیرد جدول)9.) جدول )9 :)تحلیل توصیفی شاخصهای موثر بر کاهش آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه 5 شاخص گویهها میانگین محله یوسف آباد میانگین محله ایرانشهر میانگین محله فاطمی میانگین شاخص ضریب آلفای کرونباخ آموزش و آگاهی میزان آشنایی با مسائل امنیتی و حفاظتی 1/88 1/19 1/85 5/55 0/985 میزان آشنایی با اصول پدافند غیرعامل 0/899 1/54 1/51 5/2 میزان آشنایی با انواع حملات نظامی 0/988 1/98 1/95 1/98 شرکت در دورههای امداد و نجات 0/995 5/09 5/14 1/89 شرکت در دورهای آمادگی دفاعی 0/929 1/92 1/39 1/99 میزان اگاهی از نزدیکترین پناهگاه مطمئن 0/999 2/84 1/92 1/35 0/399 5/25 5/01 5/29 بحرانها به نسبت آگاهی و دانش Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 52 0/985 5/20 1/39 1/94 مانور اجرای و آموزش 5/55 5/59 5/95 میانگین آوری در برابر تاب نظامی - تهدیات امنیتی وقوع میزان امادگی ذهنی در برابر مسائل ناامن کننده 5/02 5/01 5/22 5/92 0/998 میزان تسلط بر عملکرد خود هنگام وقوع حوادث امنیتی 0/993 1/31 1/90 5/08 توانایی انطباق با تنشها و آشفتگیها 0/829 1/82 1/91 1/33 0/994 1/89 1/92 5/05 خسارت جبران توانایی یا ظرفیت 5/92 5/59 5/85 میانگین ها و تخصص مهارت توانایی در زمینه امداد و نجات 1/5 15/5 19/5 5/55 0/843 کسب مهارت پدافندی از طریق دوره های خاص آموزشی 0/843 1/42 1/13 1/99 0/952 1/55 1/2 1/93 موقت پناهگاه ساخت در توانایی توانایی استفاده از وسایل و تجهیزات پیشگیرانه در مقابله حملات 0/939 1/98 1/59 1/55 توانایی محافظت از خود در مقابل تهدیدات 0/828 1/89 1/98 1/85 میزان توانایی در زمینه شناسایی محیطها یا پناهگاه در زمان تهدیدات امنیتی و نظامی 0/829 1/84 1/84 1/99 5/9 5/55 5/9 میانگین 5/58 5/58 5/95 )محله )کل میانگین با توجه به جدول)9 )ملاحظه میشود که در شاخص آموزش و آگاهی میزان دانش و آگاهی نسبت به وقوع بحرانهای شهری با منشاء انسانی از سطح متوسط به بالا میباشد. همچنین میزان آشنایی با اصول پدافند غیرعامل عامل نیز در این محله در حدود متوسط میباشد. اما ساکنان این محله از نظر شرکت در دورههای امداد و نجات، آموزش و اجرای مانور و شرکت در دورههای امادگی درفاعی در سطح پایینی قرار دارند. که لزوم توجه به افزایش اگاهی و اموزش شهروندان توسط نهادهای اجرایی لازم میباشد. در شاخص تاباوری به عنوان یکی از موارد مهم و پایه در زمان وقوع حوادث و حتی بلایای طبیعی ملاحظه میشود وضعیت محله یوسف آباد تا حدودی در حد متوسط قرار دارد. در بحث مهارت و تخصص به عنوان بخش اجرایی و عملیاتی ملاحظه می- شود توانایی استفاده از وسایل و تجهیزات پیشگیرانه در مقابله حملات، توانایی در ساخت پناهگاه موقت و غیر در میان ساکنان محله در سطح پایینی قرار دارد. اما توانایی در زمینه امداد و نجات در سطح متوسطی قرار دارد. به طور کلی تمامی گویههای این شاخص در سطح محله یوسف آباد در سطح پایینی قرار دارند. Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 55 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 جدول )8 .)آمار توصیفی مولفههای پژوهش در محله یوسف آباد مولفهها حجم نمونه میانگین انحراف استاندارد خطای انحراف استاندارد سطح اطمینان 82 درصد کران پایین کران بالا 5/98 1/2 0/089 0/890 1/99 598 آگاهی و آموزش تاباوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی - نظامی 4/39 2/14 0/094 0/945 1/84 598 4/38 2/15 0/082 0/824 1/9 598 تخصص و مهارتها جهت بررسی تفاوتها شاخصها در سطح محله از آزمون آنوا استفاده شده است. با توجه به سطع معناداری مشخص گردید که تفاوتی میان شاخصهای پژوهش در سطح ملحه یوسف آباد وجود ندارد. به بیان دقیقتر وضعیت مطلوبیت هر سه شاخص در محله به یک اندازه میباشد جداول)8 و 20.) جدول )14 :)آزمون تحلیل واریانس یک طرفه )آنوا( جمع مربعات درجه آزادی میانگین مربع مقداره F سطح معناداری 0/034 3/935 4/933 1 8/508 مولفهها بین مقایسه در محله ایران شهر در شاخص آموزش و آگاهی مشخص گردید که تمامی گویههای این شاخص به جزء گویه- های شرکت در دورههای امداد و نجات و دانش و آگاهی نسبت به بحرانها در سطح پایینتری از حد متوسط قرار دارند. در شاخص تابآوری نیز میزان آمادگی ذهنی در برابر مسائل ناامن کننده در سطح متوسط و بقیه گویهها پایینتر از آن قرار دارند. در بررسی شاخص مهارت و تخصص در محله ایرانشهر توانایی در زمینه امداد و نجات در سطح متوسط قرار گرفته است. جدول )11 .)آمار توصیفی مولفههای پژوهش در محله ایرانشهر مولفهها حجم نمونه میانگین انحراف استاندارد خطای انحراف استاندارد سطح اطمینان 82 درصد کران پایین کران بالا 5/95 2/90 0/209 2/093 1/99 598 آگاهی و آموزش تاباوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی - نظامی 5/85 2/02 0/204 2/043 1/99 598 5/99 2/10 0/080 0/801 1/95 598 تخصص و مهارتها جهت بررسی تفاوتها شاخصها در سطح محله از آزمون آنوا استفاده شده است. با توجه به آزمون مشخص گردید که تفاوت معناداری میان شاخصهای پژوهش در سطح محله وجود دارد. به عبارتی از نظر وضعیت مطلوبیت شاخصها به ترتیب تابآوری، آموزش و آگاهی و مهارت و تخصص در رده یک تا سه قرار میگیرند جداول)22 و 21.) Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 55 جدول )15 .)آزمون تحلیل واریانس یک طرفه )آنوا( جمع مربعات درجه آزادی میانگین مربع مقداره F سطح معناداری 0/003 3/589 3/332 1 22/202 مولفهها بین مقایسه در محله فاطمی در شاخص آموزش و آگاهی ملاحظه میشود که سه گویه دانش و آگاهی نسبت به بحرانها، آموزش و اجرای مانور و شرکت در دورههای امداد و نجات در این محله در سطح متوسطی قرار دارند. سایر گویههای این شاخص در سطح پایینی قرار دارند. در شاخص تاباوری توانایی در زمینه امداد و نجات در حدود متوسط قرار دارد. توانایی در ساخت پناهگاه موقت در پایینترین سطح در میان گویههای این شاخص است. در شاخص مهارت و تخصص توانایی در زمینه امداد و نجات در سطح مطلوبی نسبت به سایر گویهها قرار دارد. جدول )15 .)آمار توصیفی مولفههای پژوهش در محله فاطمی مولفهها حجم نمونه میانگین انحراف استاندارد خطای انحراف استاندارد سطح اطمینان 82 درصد کران پایین کران بالا 5/84 2/94 0/200 2/004 1/94 599 آگاهی و آموزش تاباوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی - نظامی 5/93 292 0/838 0/838 1/93 599 5/92 2/15 0/892 0/892 1/90 599 تخصص و مهارتها در شاخص اموزش و آگاهی در محله فاطمی مشخص گردید که دانش و آگاهی نسبت به بحران، اموزش و اجرای مانورها و شرکت در دورههای امداد و نجات در سطح متوسط قرار دارد. اما میزان آگاهی از پناهگاه، و اشنایی با مباحث پدافند غیرعامل در سطح پایینتری قرار دارد جدول)25.) جدول )15 .)آزمون تحلیل واریانس یک طرفه )آنوا( جمع مربعات درجه آزادی میانگین مربع مقداره F سطح معناداری 0/000 20/305 20/092 1 10/211 مولفهها بین مقایسه نتایج تحلیل آزمون گویایی آن است با توجه به مقداره F و سطح معناداری 000/0 ،بیانگر متفاوت بودن مولفه- های موثر بر میزان آسیبپذیری بافت اجتماعی محله فاطمی میباشد. سنجش مولفههای موثر بر کاهش آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه 5 جهت سنجش تاثیر گذاری مولفههای پژوهش بر کاهش آسیبپذیری بافت اجتماعی از آزمون رگرسیون استفاده شده است. لذا لازم میباشد نخست همبستگی میان شاخصهای پژوهش و آسیبپذیری بافت اجتماعی سنجیده شود. براین اساس از همبستگی پیرسون بهره گرفته میشود. نتایج تحلیل با توجه به جدول)24) گویای آن است که بیشترین میزان همبستگی به آموزش و آگاهی با 998/0 0 میباشد. Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 59 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 جدول )12 .)همبستگی پیرسون میان متغیرهای پژوهش مهارتها و تخصص آموزش و آگاهی تاباوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی - نظامی 0/351 0/998 0/319 اجتماعی بافت آسیبپذیری 0/000 0/021 0/005 Sig. (2-tailed) 2229 N در پژوهش حاضر مولفههای موثر بر اسیب پذیری بافت اجتماعی به صورت متغیر مستقل در نظر گرفته شده است. لذا برای نشان دادن شدت تأثیرگذاری مولفههااز رگرسیون چند متغیره استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان میدهد که میزان همبستگی شاخصهای موثر اسیب پذیری بافت اجتماعی 399/0 میباشد. ضریب تعین تعدیل شده نشان می دهد که چه مقدار از متغیر وابسته یعنی اسیب پذیری بافت اجتماعی ، میتواند توسط متغیرهای مستقل تبیین شود. که در این آزمون 33 درصد از متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل تببین شدهاند جدول)23.) جدول )15 .)نتایج رگرسیون جهت سنجش شاخصهای موثر بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه شش مدل ضریب همبستگی چندگانه ضریب تعیین R ضریب تعیین تعدیل شده R اشتباه معیار W.D 2 a 2/988 0/32159 0/329 0/392 0/948 یکی از مفروضات رگرسیون، مستقل بودن خطاها از یکدیگر میباشد. در صورتی که خطاها بایکدیگر همبستگی داشته باشند. امکان استفاده از رگرسیون وجود ندارد. به منظور بررسی استقلال خطاها از یکدیگر از آزمون دوربین – واتسون استفاده شده است. با توجه به نتایج آزمون مقدار آماره دوربین – واتسون 988/2میباشد. با توجه به اینکه مقدار در فاصله 3/2 و 3/1 قرار دارد، فرض استقلال بین خطاها پذیرفته میشود. بنابراین می- توان از رگرسیون استفاده کرد. همچنین، بر اساس مقدار محاسبه شده برای F ،در سطح اطمینان 83درصد، میتوان بیان داشت که ترکیب خطی متغیرهای مستقل به طور معناداری قادر به تبیین و پیشبینی متغیر وابسته است جدول)29.) جدول )15 .)معناداری رگرسیون متغیرهای موثر بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه شش مجموع مربعات درجه آزادی میانگین مربعات F سطح معناداری 0/000 98/242 18/499 1 189/951 رگرسیون اثر - - 0/498 2220 145/421 باقیمانده - - - 2223 301/498 کل در نهایت بر اساس ضریب استاندارد شده تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته، نتایج جدول شماره)20 ) نشان میدهد که شاخصهای پژوهش تأثیر آماری معناداری بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه شش داشتهاند. همچنین از نظر ضریب تأثیر شاخصهای پژوهش مشخص گردید که شاخص آموزش و آگاهی با ضریب تاثیر 42/0 درصد بیشترین میزان تاثیر در آسیبپذیری بافت اجتماعی محلات مورد پژوهش داشته Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 58 است. بعد از شاخص آموزش و آگاهی ، به ترتیب شاخصهای تابآوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی - نظامی و مهارتها و تخصص در متغیر وابسته موثر بودهاند جدول)29.) جدول )19 .)ضرایب شدت تعیین کننده های موثر بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه شش ضریب استاندارد ضریب غیر استاندارد T سطح معناداری B Std. Error Beta )بتا) 0/000 0/899 0/452 0/209 - مبدا از عرض تاباوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی - نظامی 0/000 5/353 0/193 0/093 0/550 0/000 20/399 0/452 0/048 0/428 آگاهی و آموزش 0/000 5/302 0/148 0/099 0/121 تخصص و مهارتها در تحلیل رگرسیون با توجه به نظر پرسش شوندگان گویای تاثیر شاخصهای پژوهش بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه شش است. از این رو جهت بررسی دقیق میزان تاثیرگذاری مستقیم و غیر مستقیم شاخصها از تحلیل مسیر بهره گرفته میشود. براساس این آزمون مشخص گردید که هر سه شاخص پژوهش بر متغیر وابسته تاثیر مستقیم دارند. فقط شاخص مهارتها و تخصص به صورت غیر مستقیم بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه موثر بوده است جدول)29.) جدول )18 .)میزان تاثیر مستقیم، غیر مستقیم و کل شاخصهای پژوهش بر آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه شش شاخصها انواع تاثیر مستقیم غیر مستقیم کل تاباوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی - نظامی 550/0 203/0 453/0 0/329 0/089 0/428 آگاهی و آموزش 0/121 - 0/121 تخصص و مهارتها جهت ارزیابی مناسب بودن مدل از آماره استفاده شده است. این آماره مقدار واریانس متغیر وابسته را نشان میدهد که متغیرهای مستقل توانسته است آن را تبیین کنند. در واقع بیانگر آن است که مدل تا چه اندازه برازنده مجموعهای از داده است. بنابراین هر چه مقدار بالاتر باشد، مدل قویتر و برعکس. در این پژوهش آماره است. همچنین مقدار کمیت خطای مدل میباشد جدول)28 )و شکل)9.) Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 54 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 شکل )5 .)مدل تجربی پژوهش

نتیجه گیری

امنیت شهری و لزوم توجه به آن به قدمت تمدن بشری است. با توجه به تنوع تهدیدات در هر دوره از تاریخ شهر و شهرنشینی رویکردهای مختلفی جهت مقابله با آنها اتخاذ شده است. در شهرنشینی معاصر و به ویژه بعد از جنگهای جهانی یکی از رویکردها جهت کاهش خسارات و تلفات پدافند غیرعامل بوده با گذشت زمان و اهمیت آن در شهرهای مورد توجه برنامهریزان، سیاستگذارن و مدیران شهری قرار گرفته است. این رویکرد طی دهههای اخیر در طرحهای کلان همچون آمایش سرزمین و برنامهریزیهای منطقهای تا مقیاس خرد در سطح شهرها مطرح و به کار گرفته شده است. از این رو این پژوهش به دنبال تحلیل آسیب شناسانه از کالبد منطقه شش و بافت اجتماعی آن است. تفاوت این پژوهش با سایر تحقیقات صورت گرفته در این زمینه توجه به مهمترین بحث در پدافند غیرعامل همچون آموزش شهروندی و کسب مهارت و در نهایت توانمندسازی شهروندان در مقابل تهدیدات است. به عبارتی میزان آمادگی و انعطافپذیری در مقابل تهدیدات میتواند به شکل بارزی سبب کاهش آسیبهای و پیامدهای زیانبار ناشی از تهدیدات در سطح منطقه گردد. در این پژوهش علاوه بر تاکید بر معیارهای کالبدی و برنامهریزی ار نظر شهر و شهرسازی با رویکرد پدافند غیرعامل، لزوم توجه و تاکید بر آموزش و توانمندسازی شهروندان جهت واکنشهای مناسب و کاهش آسیبهای روانی و اجتماعی ناشی از تهدیدات با بهرهگیری از معیارها و اصول پدافندغیرعامل نیز مبذول شده است. از این رو این پژوهش منطقه شش کلانشهر تهران را جهت ارزیابی انتخاب نموده است. این منطقه به دلیل موقعیت و ویژگی- های ویژه در واقع قلب مدیریتی کلانشهر تهران محسوب میشود. نتایج پژوهش گویای آن است که آسیب- پذیری منطقه 9 تهران از لحاظ کالبدی ، متوسط و پایینتر از آن قرار دارد. بنابراین لزوم توجه به ضوابط و اصول پدافند غیرعامل در بحث ساختارکالبدی منطقه و رعایت اصول و ساخت و ساز و همچنین مکانیابی کاربرهای حیاتی و حساس و مهم دارای اهمیت میباشد. افزون بر آن در ارزیابی میزان آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه با توجه به محلات هدف که براساس نمونهگیری خوشهای – فضایی انتخاب، مشخص گردید که میزان آسیب پذیری اجتماعی در این منطقه بالاتر از متوسط قرار گرفته است. عمده دلیل این آسیبپذیری فقدان آموزشهای مناسب شهروندی در زمینه امینت و ضعف ساختارهای نهادی در زمینه آموزش و آگاهی و Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 51 کسب مهارت برای شهروندان است. در نهایت، براساس ارزیابی عوامل موثر بر کاهش آسیبپذیری ساختار کالبدی و بافت اجتماعی از دیدگاه کارشناسان مشخص گردید که در بخش ساختار کالبدی، شاخصهای تراکم جمعیتی و ساختمانی میتواند نقش موثر در آسیبپذیری کالبدی منطقه داشته باشد. همچنین در بحث آسیبپذیری بافت اجتماعی از دیدگاه کارشناسان نقش آموزش و آگاهی نسبت به اصول و ضوابط پدافند غیرعامل به عنوان عامل مهم در آسیبپذیری شناخته شد. در پایان براساس محلات منتخب مشخص گردید که عوامل موثر در آسیبپذیری بافت اجتماعی منطقه براساس نظر ساکنان به ترتیب آموزش و آگاهی، تابآوری در مقابل وقوع تهدیدات امنیتی – نظامی، مهارتها و تخصص است. پیشنهادات:  آموزش شهروندان و افزایش سطح دانش و آگاهی از امنیت و پدافند غیرعامل از طریق نهادهای محلی همچون شهرداری و سرای محله؛  به کارگیری اصول و معیارهای پدافند غیرعامل در طرحهای مقیاس خرد شهری و الزام در اجرای آن؛  بهرهگیری از تجارب موفق سایر کشورها و شهرها در زمینه امنیت شهری و پدافند غیرعامل در زمینه ساختار کالبدی و بافت اجتماعی؛  توزیع مناسب امکانات و خدمات شهری )درمانی، آتش نشانی( در سطح منطقه؛  با توجه به وجود نهادها و وزراتخانه مهم در این منطقه لزوم تشکیل نهاد مستقل جهت آموزش و ارتقای مهرات شهروندان در زمینه پدافند غیرعامل با رویکرد مشارکت مردمی؛

منابع

اسماعیلی شاهرخت، مسلم، تقوایی، علی اکبری)2580 ،)ارزیابی آسیبپذیری شهر با رویکرد پدافند غیرعامل با استفاده از روش دلفی نمونه موردی شهر بیرجند، فصلنامه مدیریت شهری، 59 :220-85. الزامات و ملاحظات پدافند غیرعامل در طرحهای توسعه و عمران شهری )1585 ،)پژوهشکده معماری و شهرسازی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی مرکز مطالعات فنی و مهندسی پایدار ملی کشور. بارانی پسیان، وحید، اصانلو، علی، اسکندری، آرش )2585 ،)تحلیل فضایی سکونتگاههای روستایی در نواحی مرزی کشور با رویکرد پدافند غیرعامل مورد مطالعه سکونتگاه های روستایی شهرستان پیرانشهر، پژوهشنامه مطالعات مرزی،55 :225-82. حاتمینژاد، حسین، عظیم زادهایرانی، اشرف، )2584 ،)ساماندهی محلات شهری بر مبنای الزامات پدافند غیرعامل مطالعه موردی: محلات ناحیهی شش منطقه دو شهر تهران، فصلنامه علمی پژوهشی اطلاعات .82-221 :)85(55 ،سپار جغرافیایی حسینی امینی، حسن، اسدی، پریزادی، طاهر )2598 ،)مفاهیم بنیادین در پدافند غیر عامل با تاکید بر شهر و ناحیه، چاپ موسسهی اندیشه کهن پرداز، تهران. خوش عمل، حسین )2582 ،)پدافندغیرعامل در حوزه سایبر، تهران، انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر. دوست محمدیان، حمید )2582 ،)آشنایی با اصول و مبانی پدافند غیرعامل، تهران، انتشارات فارسیران. Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] 55 نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال نوزدهم، شماره 25 ،تابستان 89 زرگر، حاجی ابراهیم، مسگری، سارا، )2599 ،)پدافند غیرعامل در معماری راهکاری جهت کاهش خطرپذیری در برابر سوانح، سومین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران در حوادث غیر مترقبه طبیعی. شکیبا منش، امیر، هاشمی فشارکی، سید جواد )2599 )ملاحظات پدافند غیرعامل در تاسیسات زیربنایی شهری، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی مهندسی و مدیریت زیرساختها. صیامی، قدیر، لطیفی، غلامرضا، تقی نزاد، کاظم، زاهدی کلاکی، ابراهیم )2581 ،)آسیبشناسی پدافندی ساختار شهری با استفاده از تحلیل سلسه مراتبی AHP و GIS مطالعه موردی شهر گرگان، مجله امایش .12-41 :5 ،فضا جغرافیایی عادلی، زینالعابدین، بیگ بابایی، بشیر، اقبالی، ناصر، حاتمی، اصغر)2583 ،)ارزیابی ساختار شهری در راستای برنامه ریزی پدافند غیرعامل با استفاده از روش SWOT مطالعه موردی شهر بناب، فصلنامه آمایش .232-299 :55 ،محیط عزیزی، محمد مهدی، برنافر، مهدی )2580 ،)فرآیند مطلوب برنامه ریزی شهری در حملههای هوایی از دیدگاه پدافند غیرعامل)مطالعه موردی ناحیه یک منطقه 11 تهران، فصلنامه مطالعات شهری، 1 :18-8. عسگری، محمود)2593 ،)ارکان و الزامات دفاع شهری، فصلنامه مطالعات بسیج، 8(51 :)94-200. علوی، سید علی، قاسمی، اکرم، احمدآبادی، علی)2581 ،)ارزیابی و تحلیل فضایی سرانه پارکهای شهری مطالعه موردی منطقه 5 شهر تهران، فصلنامه برنامهریزی و امایش فضا، دوره هفتم، 1 :230 -219 . علوی، سیدعلی، حسینی، سید مصطفی، بهرامی، فریبا، عاشورلو، مهراب)2583 ،)ارزیابی میزان آسیبپذیری بافتهای شهری با استفاده از ANP و GIS مطالعه موردی شهر سمیرم، فصلنامه سپهر، 52(144 :)249- .218 عندلیب، علیرضا)2590 ،)نظریههای پایه و اصول آمایش مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران، تهران، سپاه پاسدارن اسلامی دانشکده فرماندهی ستاد و دوره عالی جنگ. طرح تفصیلی منطقه شش، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران، مهندسین مشاور نقش جهان – پارس، پاییز .2594 طرح تفصیلی منطقه شش، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران، مهندسین مشاور نقش جهان – پارس، تابستان 2599. گیوهچی، سعید، قرخلو، مهدی، حاتمی نژاد، حسین، نظریها، مهرداد )2599 ،)بررسی الگوهای ارتقای دسترسی ایستگاههای آتشنشانی در سوانح با استفاده از تکنیکهای DSM ،CSM ،Maximin مطالعه موردی ایستگاه 54 منطقه شش تهران، مجله جغرافیا و توسعه ناحیهای، 15 :290-249. مدیری، مهدی)2580 ،)الزامات مکانیابی تاسیسات آب شهری از دیدگاه پدافند غیرعامل، رساله دکتری، دانشگاه تهران. مرزوقی، رحمت اله، ناصری، رضا، کرباسیان، مهدی، ترکزاده، جعفر، محمدی، مهدی )2589 ،)طراحی و اعتباریابی چارچوب برنامه درسی آموزش پدافند غیرعامل دورهی متوسطه آموزش و پرورش، جمهوری اسلامی ایران، مجله برنامهی درسی، انجمن مطالعات برنامهی درسی ایران، 5(5 ،)41-23. Downloaded from jgs.khu.ac.ir at 16:10 +0330 on Saturday January 23rd 2021 [ DOI: 10.29252/jgs.19.53.51 ] تحلیلی بر آسیبشناسی فضایی از ساختار کالبدی و بافت اجتماعی... 55 ناصری، رضا، مرزوقی، رحمت اله، کرباسیان، مهدی، ترکزاده، حعفر، محمدی، مهدی )2584 ،)برنامههای درسی آموزش پدافند غیرعامل بررسی تطبیقی ایران، آمریکا، انگلستان، روسیه و استرالیا، دو فصلنامه مدیریت .99-89 :5 ،بحران یزدانی، محمدحسن، سیدین، افشار)2584 ،)بررسی آسیبپذیری شهر از منظر پدافند غیرعامل مطالعه موردی شهر اردبیل، فصلنامه سپهر، 52(200 :)54-23. هاشمی فشارکی، جواد، شکیبامنش، امیر )2580 ،)طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل، تهران، انتشارات بوستان حمید. Ashworth, Gregory (1987), Urban From and Defense Functions of Cities, In Michael Bremond and Raymond Riley (Ed), the Geography of Defense, London & Sydney, Croon Helm. Chardon .A.C, (1999), a Geographic approach of global vulnerability in urban area: case of Manizales, Colombian and geo journal. Grewal, D. S. (2014). Enhancing military leadership through business management techniques. Journal of Defense Management, 4 (1): 134- 150. Jaquse T, (2007). Issue management and crisis management: an integrated nonlinear relation construct. Public relation review.157-147. Levitin, G. & Husken, K. (2011). Active vs. passive defense against a strategic attacker, Journal of International Game Theory Review, 13 (11): 234- 245. Doi: 10.1142/S0219198911002812 Levitin, G., Husken, K. & Ben-Haim, H. (2011). Active and passive defense against multiple attack facilities. Asia-Pacific Journal of Operational Research, 28 (4): 1023-1030. Doi: 10.1142/S021759591100317X Parizady, Taher and Hosseini Amini, (2010), Measures analysis of passive defense in turpentine analytical approach, two Fslnaamh Urban Management. 26:191-202. Sadeghi F & Haghzad A (2015), Application of passive defense principles and approaches in urban planning with emphasizing land use (Case Study Ramsar), Research Journal Of Fisheries © 2015 AENSI Publisher All rights reserved. Spilerman, S. Structural characteristics of cities and severity of racial disorders. American sociological review. vol. 41. Seattle. http://emilms.fema gov/is1a/EMOP0101080text.htm.