تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)
میرزا محمدحسین غروی نائینی از شاگردان ....، آقا سید محمد فشارکی اصفهانی (متوفی ۱۳۱۶)
تنبیه ُالاُمَّة و تَنْزیه ُالمِلَّة، نوشته میرزا محمدحسین غروی نائینی (متوفی ۱۳۵۵ق) مشهورترین رساله درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه، بر اساس نگرش شیعی، و به زبان فارسی است. هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کننده استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، به شدت مخالفت می‌کند.
محتویات
[نهفتن]
- ۱تاریخ نگارش و نام کامل
- ۲نویسنده
- ۳محتوا
- ۴هدف کتاب
- ۵اهمیت کتاب
- ۶چاپ
- ۷جمع‌آوری کتاب
- ۸پانویس
- ۹منابع
- ۱۰پیوند به بیرون
تاریخ نگارش و نام کامل
این اثر در ۱۳۲۷ نوشته شده و نام کامل آن تَنبیهُ الْاُمَّة و تَنْزیهُ المِلَّة فی لُزومِ مَشروطِیـةِ الدُولَةِ الْمُنتَخَبَةِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّةِ و تَرْقِیـَةِ الْمُجْتَمَع' است.[۱]
نویسنده
نوشتار اصلی: محمد حسین غروی نائینی
میرزا محمدحسین غروی نائینی از شاگردان مبرِّز میرزا حسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲)، آقا سید محمد فشارکی اصفهانی (متوفی ۱۳۱۶) و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۸)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود.[۲] هر چند در طرح کلی این اثر، اقتباساتی از دیدگاه‌های دیگران دیده می‌شود، مؤلف با طرح مباحث و ابتکاراتی جدید، چشم‌انداز تازه‌ای از نظریه سیاسی شیعه درباره نظام مشروطه و نفی استبداد عرضه کرده است.
محتوا
کتاب شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است. در مقدمه مطالبی درباره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، حریت و مساوات آمده است. فصول پنج گانه کتاب عبارت‌اند از:
- پژوهش در بنیان سلطنت مجعوله در دین اسلام و توضیحِ اینکه نزد همه شرایع و حکما و عقلا سلطنت استبدادی و «دل بخواهانه» پذیرفته نیست و سلطنت فقط به اقامه «وظایف و مصالح لازمه نوعیه» محدود است.[۳]
- بحث درباره اینکه در عصر غیبت چون دسترسی به صاحب مقام عصمت ممکن نیست و نایبان عام امام (فقیهان) نیز از «اقامه وظایفِ» حکومتی به دور مانده‌اند، واجب است سلطنت از شکل استبدادی به صورت «تحدید استیلای جَوْری» ارجاع گردد.[۴]
- کفایت حکومت مشروطه برای محدودساختن حاکمیت.[۵]
- بررسی شبهه‌ها و ایرادهایی که درباره تأسیس حکومت مشروطه مطرح شده است.[۶]
- شرایط صحت و مشروعیت دخالت نمایندگان منتخب مردم در سیاست و وظایف آنان.[۷]
خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «مقصد» (بخش) است:
هدف کتاب
هدف از نگارش این کتاب، چنانکه نائینی [۱۰] به صراحت بیان کرده، تنبیه امت به ضروریات شریعت و مبرّا کردن ساحَت دین (ملت) از زندقه و الحاد و بدعت (ظلم و استبداد) است.
هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کننده استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، به شدت مخالفت می‌کند. به عقیده او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان به ویژه افرادی را که در زی روحانیت‌اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می‌داند.[۱۱]
به عقیده مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شده آن، از تمام جنبه‌های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است ».[۱۲]
اهمیت کتاب
به دلیل حساس بودن موضوع و نظریه ابراز شده در این کتاب، از بدو نگارش آن تا امروز نظرهای متفاوتی درباره آن اظهار شده است، ولی حتی جدّیترین منتقدان، [۱۳] نتوانسته‌اند عمق مباحث و دقت علمی آن را نادیده بگیرند و از ستایش و تحسین آن خودداری ورزند.
آخوند خراسانی آن را «اجلّ از تمجید» دانسته [۱۴] و ملا عبدالله مازندرانی ضمن تمجید از این اثر، تمام اصول و مبانی سیاسی آن را مأخوذ از اسلام ذکر کرده است.[۱۵]
به نوشته سیدمحمود طالقانی، این کتاب «با حرارت و استدلال محکم» نوشته شده [۱۶] و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدان، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله‌ای تقلید درباره وظایف اجتماعی است.[۱۷]
مرتضی مطهری [۱۸] این کتاب «ذی قیمت» را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلالها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.
حمید عنایت آن را «از نوشته‌های معدود مربوط به دوره انقلاب مشروطه ایران، در توجیه نظام مشروطه از دیدگاه مذهب شیعه» [۲۰] و تنها رساله منظم و منسجم شناخته شده می‌داند که «یک شخصیت مذهبی آن زمان، در دفاع از دموکراسی پارلمانی» نگاشته [۲۱] و معتقد است این کتاب بهترین شاهد بر پیوند نظریه فقهی و نگرش سیاسی علمای شیعه است.[۲۲]
چاپ
رساله تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در ۱۳۲۷ در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.[۲۳]
این کتاب در ۱۳۰۹ـ۱۳۱۰ ش / ۱۹۳۰ـ۱۹۳۱ در لبنان به عربی ترجمه و در مجله العرفان چاپ شده است.[۲۴] همچنین در ۱۳۳۴ش همراه با یک مقدمه ۱۸ صفحه‌ای و توضیحات و پاورقی‌های سیدمحمود طالقانی با عنوان تنبیه الامّة و تنزیه الملّة، یا، حکومت از نظر اسلام، نیز در تهران منتشر شد و پس از آن بارها این رساله به چاپ رسیده است. این کتاب در ۱۴۱۹ق بار دیگر به عربی ترجمه شده و مؤسسه احسن الحدیث در قم آن را منتشر کرده است. اخیراً سیدجواد ورعی این کتاب را تصحیح و تحقیق نموده و آن را با مقدمه‌ای در ۱۳۸۲ش به چاپ رسانده است. داوود فیرحی نیز در کتابی با عنوان آستانه تجدد به شرح این کتاب پرداخته است.[۲۵]
جمع‌آوری کتاب
برخی از نویسندگان معتقدند: نائینی پس از مشاهده تحولات انقلاب مشروطه و انحراف آن از مسیر دین، از مشروطه خواه بودن و تألیف کتاب «تنبیه الامه» پشیمان شده بود. گفته می‌شود میرزای نائینی از برادر زن خود، میرزا محمود یزدی که کتاب تنبیه الامه را چاپ کرده بود، خواست تا نسخه‌های آن را جمع آوری کرده، به رود دجله بیفکند.
محمدحسین حرزالدین بن علی نوشته است که نائینی در ابتدای مرجعیت خود، نسخه‌های کتاب تنبیه الامه را جمع نمود و در مقابل هر نسخه، یک لیره طلا یا پنج لیره عثمانی می‌پرداخت.
مرتضی مطهری که جمع آوری کتاب «تنبیه الامه» را تأیید کرده است، علت آن را جوّ عوام زاده محیط روحانیت شیعه می‌داند: «مردم عوام نمی‌پسندند که یک مرجع تقلید (که بعدها نائینی به این مقام رسید)، در انقلاب و تحولات سیاسی شرکت مستقیم داشته باشد و حتی فراتر از آن، در توجیه مشروعیت آن کتاب تألیف نماید.»
مهدی غروی نائینی، پسر دوم نائینی جمع آوری تنبیه الامه را از «داستان‌های شگفت تاریخ معاصر» می‌داند و معتقد است که «دستانی در کار بوده که چهره ایشان را مخدوش کنند». دلایل وی برای ردّ ادعای جمع آوری کتاب عبارت است از:
- اگر چنین مسئله‌ای وجود داشت، وی که فرزند نائینی و یار و مددکار پدر، و مسئول ثبت هزینه‌های نائینی بود، از آن باخبر می‌شد.
- نائینی آن قدر پول نداشت که چنین بودجه‌ای را صرف جمع آوری کتاب نماید.
- «تنبیه الامه»، با استناد به آیات قرآن، سخنان پیامبر(ص) و ائمه(ع) نوشته شده است و همه مطالب کتاب، به دین اسلام استوار است و دلیلی بر پشیمانی از آن وجود ندارد.
- شخصیت‌های علمی و شاگردان میرزای نائینی، تنبیه الامه را اثر مهم نائینی معرفی کرده‌اند و به تجزیه و تحلیل آن پرداخته‌اند. اگر میرزای نائینی تنبیه الامه را جمع آوری کرده بود، در این صورت دوست نمی‌داشت که نامی از آن برده شود، و دوستان و شاگردان وی که به ایشان نزدیک و تا آخرین روزهای حیات همراه نائینی بودند، «از قضیه جمع آوری کتاب آگاه می‌بودند و نامی از آن نمی‌بردند یا به علت جمع آوری اشاره می‌کردند و به تحلیل آن می‌پرداختند.»[۲۶]
پانویس
- پرش به بالا↑ الذریعه، ج۴، ص۴۴۰
- پرش به بالا↑ معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۸۵
- پرش به بالا↑ رجوع کنید به: تنبیه الامة و تنزیه الملة، ۱۳۸۲ ش، ص۳۸، ۴۱ـ۴۲، ۶۷ـ۷۳
- پرش به بالا↑ رجوع کنید به: تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۶۸ـ۶۹، ۷۳ـ۸۱
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۸۳ ـ۹۳
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۹۵ـ۱۲۱
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۱۲۳ـ۱۴۰
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۱۴۱ـ ۱۵۸
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۱۵۸ـ۱۶۶
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ۱۳۸۲ ش، ص۳۸
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۵۶ ـ ۵۸، ۹۵، ۱۴۲ـ ۱۴۵، و جاهای دیگر
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۱۶۱ـ۱۶۲
- پرش به بالا↑ برای نمونه رجوع کنید به: تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ص۲۲۳ـ۲۲۴؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۱، ص۲۳۰
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ۱۳۵۸ ش، ص۱، تقریظ
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ۱۳۵۸ ش، ص۱، تقریظ
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، ۱۳۵۸ ش، مقدمه، ص۱۶
- پرش به بالا↑ تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمه، ص۱۵
- پرش به بالا↑ بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، ص۴۶
- پرش به بالا↑ مرتضی مطهری، نهضتهای اسلامی در صد سال اخیر، ص۴۲
- پرش به بالا↑ سیری در اندیشة سیاسی عرب، ۱۳۵۶ ش، ص۱۷۴، پانویس
- پرش به بالا↑ تفکر نوین سیاسی اسلام، ۱۳۶۲ ش، ص۱۷۹
- پرش به بالا↑ تفکر نوین سیاسی اسلام، ص۲۳۰
- پرش به بالا↑ رجوع کنید به مشار، ستون ۲، ص۱۴۲۹؛ الذریعه، ج۴، ص۴۴۰
- پرش به بالا↑ تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ص۲۱۸
- پرش به بالا↑ «نقد و بررسی کتاب آستانه تجدد اثر داود فیرحی»، شبکه اطلاع رسانی اجتهاد.
- پرش به بالا↑ مجله پگاه حوزه، شماره ۱۴۰؛ جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه
منابع
- فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران ۱۳۵۵ـ ۱۳۷۰ ش.
- عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ ش.
- حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵ق.
- حمید عنایت، تفکر نوین سیاسی اسلام، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران ۱۳۶۲ ش.
- عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب: از حملة ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم، تهران ۱۳۵۶ ش.
- مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، قم ۱۳۵۷ ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، یا، حکومت از نظر اسلام، به ضمیمه مقدمه و پاصفحه و توضیحات، بقلم محمود طالقانی، تهران ۱۳۵۸ ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ ش.
تنبیه الامة و تنزیه الملة
https://fa.wikishia.net/view/%D8%AA%D9%86%D8%A8%DB%8C%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%86%D8%B2%DB%8C%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D8%A9_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)
