***انواع سنگر های جبهه های دفاع مقدس *** یادداشت منتشر شده :: ***.*** ... گنجینه ... فشارکی ... ها ***.***

انواع سنگر های جبهه های دفاع مقدس یادداشت منتشر شده

چهارشنبه, ۲۲ تیر ۱۴۰۱، ۰۶:۰۸ ق.ظ

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

گروه : ادبیات پایداری / صفحه اول /شناسه : 10995 /22 تیر 1401 - 6:11

http://www.isarpress.ir/?p=10995

انواع سنگر های جبهه های دفاع مقدس

یکی از موضوعات بسیار ضروری جهت حفظ جان رزمندگان و سلاح و تجهیزات آنان از تیر و ترکش و موج انفجار ، سنگر سازی بوده است . نوع ساده آن توسط خود رزمندگان انجام میشده است و یا توسط مهندسی رزمی یگان مربوطه و یا قرارگاه اجرا میشده است ، که در این نوشتار انواع سنگر های جبهه های دفاع مقدس تشریح شده است .

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل استراحت و یا درگیری جهت نیروها وتجهیزات استفاده نمود و در مقابل آتش سلاح‌های دشمن در امان باشد. (توکلی،1371،ص 66)

به عبارت کامل تر: سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل اسکان و یا درگیری جهت نیروها و تجهیزات و همچنین حفاظت نیرو و تجهیزات از دید و تیر دشمن استفاده نمود. سنگرهای ساخته شده یکی از انواع استحکامات نظامی است .

فهرست انواع سنگر و موضوعات آنان

انواع سنگر

1-1- سنگر نفرات

1-1-1- سنگر درازکش: (تعجیلی)

-1-1-2- سنگر حفره روباه : (با فرصت)

سنگر حفره روباه یک نفره با سکوی نشیمن
سنگر حفره روباه یک نفره بدون سکوی نشیمن
سنگر حفره روباه دو نفره با سکوی نشیمن
سنگر حفره روباه دو نفره بدون سکوی نشیمن

-1-1-3- سنگر کمین

-1-1-4- سنگر دیده‌بانی و آتش

-1-1-5- سنگر استراحت

-1-2-سنگرهاای اجتماعی

-1-2-1- سنگر استراحت اجتماعی:

-1-2-2- سنگر نمازخانه

-1-2-3- سنگر فرماندهی

-1-2-4- سنگر بهداری

-1-2-5- سنگر بیمارستان صحرایی

سنگرهای سلاح های اجتماعی

مراحل اجراء

مواضع آتش

حفاظت

پناهگاه های خدمه

انواع سنگرهای سلاح های اجتماعی

سنگر مسلسل سبک کالیبر 30

دو نوع سنگر مسلسل سبک کالیبر 30:

الف. نوع نعل اسبی

ب. نوع دو حفره انفرادی

سنگر تیربار کالیبر 50 (ضد هوایی)

سه نوع سنگر

الف. سنگر ضد هوایی

ب. سنگر نوع نعل اسبی

پ- سنگر حفره روباه

سنگر بازوکا ( موشک انداز) و آر پی جی 7

الف-نوع چاله ای با حفره اضافی

ب- نوع چاله ای با دو حفره انفرادی (دو حفره روباه)

سنگرهای خمپاره انداز

سنگر خمپاره انداز 60 میلیمتری

این سلاح دو نوع سنگر دارد:

الف- نوع چاله ای

ب – نوع غیر چاله ای

-1-3- سنگر تسلیحات سبک و سنگین

الف- سنگر سلاح های سنگین

ب- سنگر سلاح سبک:

-1-3-1- سنگر سلاح خودرو تانک و توپخانه

-1-3-2- سنگر تیربار

-1-3-3- سنگر خمپاره انداز

به سه روش

الف) درون زمین بوسیله ی بیل دستی یا مکانیکی

ب) روی زمین بوسیله خاک

ج) بوسیله ی گونی‌های خاک

-1-3-4- سنگر آرپی جی(موشک انداز)

-1-4- سنگر مهمات

-1-5-سنگر تاسیسات

1-4- انواع سنگرهای ساخته شده در دفاع مقدس

1- انواع سنگر

1-1- سنگر نفرات

همان‌گونه که از نام آن مشخص است این نوع سنگرها به منظور استفاده نیروها در موارد مختلف نظامی و ماموریت خاص ساخته و به کار گرفته می‌شود. (سند شماره 72، ص9)

سنگرها و مواضع باید شرایط زیر را دارا باشند:

1- امکان اجرای آتش صحیح را داشته باشند،

2-ساختمان آن ساده و آسان باشد،

3-حداکثر حفاظت را با حداقل کار و وقت تهیه کنند،

4-دفاع دورادور را تأمین نمایند،

5-حداکثر استتار را دارا باشند،

6-در مقابل حملات زرهی حفاظت و مقاومت نمایند. (جزوه شماره 12، ص. 20)

سنگرهای انفرادی را از لحاظ مدت اجرا به سنگرهای تعجیلی وبا فرصت تقسیم بندی می کنند که در اینجا به موارد مهم آن اشاره می‌شود.

1-1-1- سنگر درازکش: (تعجیلی)

در مواقعی که نیروهای خودی در عملیات آفندی اهدافی را تصرف می کنند، شدیدترین درگیری ها رخ می‌دهد و دشمن برای بازپس‌گیری آن مناطق ، اقدام به پاتک می‌کند در این مواقع باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن جان‌پناه‌های مناسبی برای خود یافته و یا اقدام به احداث سنگر درازکش نمایند. عرض این سنگر دو برابر طول سرنیزه و طول آن برابر قد انسان و عمق آن حدود یک برابر طول سرنیزه (حدود 30 سانتیمتر) در نظر گرفته می‌شود و در زمین حفر می‌شود. خاک‌های کنده شده باید در قسمت جلو و پهلوهای سنگر طوری ریخته شود که اولاً در مقابل تیر دشمن پوشش را افزایش دهد، ثانیاً استتار طبیعی منطقه هرچه بیشتر حفظ شود و ثالثاً خاکهای کنده شده مجدداً به داخل سنگر ریزش نکند. (طاهری،1389،ص 24)

-1-1-2- سنگر حفره روباه : (با فرصت)

یکی از سنگرهایی است که در خطوط پدافندی توسط نفرات در زمین حفر و احداث می شود. این سنگر دارای انواع یک نفره، دو نفره، دارای سکوی نشیمن و بدون سکوی نشیمن می باشد. عمق این سنگر از سکوی آتش(محلی که رزمنده ایستاده و به طرف دشمن تیراندازی می‌کند) تا سینه یا زیر بغل رزمنده است. خاک‌های کنده شده در این سنگرها نیز باید مانند سنگر درازکش با همان مشخصات در جلو و اطراف سنگر به صورت خاکریز کوتاه ریخته شود. (طاهری،1389،ص 25) در کف هریک از سنگرها چاله‌ای به قطر تقریبی 15 سانتیمتر و عمق یک سرنیزه با زاویه 30 درجه حفر می‌شود تا در صورت پرتاب نارنجک به داخل سنگر از سوی دشمن، به داخل آن چاله غلتیده و در آن منفجر شود. چاله مذکور علاوه بر حفظ جان رزمنده از انفجار نارنجک در مواقع بارندگی نیز مانع جمع شدن آب در زیر پا می‌گردد و آبها به داخل چاله سرازیر می‌شوند. (طاهری،1389،ص 25)

سنگر حفره روباه یک نفره با سکوی نشیمن
سنگر حفره روباه یک نفره بدون سکوی نشیمن
سنگر حفره روباه دو نفره با سکوی نشیمن
سنگر حفره روباه دو نفره بدون سکوی نشیمن (طاهری،1389،ص 25-28)

-1-1-3- سنگر کمین

سنگر کمین یا سنگر مقدم جبهه معمولاً جلوتر از خط اول نصب می‌شود، سنگر کمین برای دو هدف،یکی زیر نظر داشتن تحرکات و فعالیت‌های دشمن و دیگر جلوگیری از نفوذ دشمن به داخل خطوط خودی به کار می‌رود. یکی از مهم‌ترین مسائلی که در احداث سنگر کمین لازم است مورد نظر قرار گیرد، استتار مناسب آن است، به‌نحوی که نیروهای دشمن متوجه وجود آن نشوند. همچنین فاصله مناسب این سنگر تا محل تجمع نیروهای خودی فاصله‌ای است که اگر زمانی دشمن سنگر کمین را زیر آتش قرار دهد، دامنه آتش به محل تجمع نفوذ نکند. از دیگر مواردی که باید مورد توجه قرار داد ارتباط سنگر کمین با محل نیروهای خودی است که این امر می‌بایست به سهولت انجام پذیرد، بهترین حالت آن است که از محل تجمع نیروهای خودی بتوان به راحتی سنگر کمین را دید. (سند شماره 72،صص 9-10)

در احداث سنگر کمین باید سعی شود حتی‌الامکان از مصالح و امکانات موجود در منطقه استفاده کرد. به طور مثال در منطقه هور که پوشیده از نی است استقراردرپشت دو ردیف نی می‌تواند استتارخوبی باشد.(سند شماره 72، صص10)

-1-1-4- سنگر دیده‌بانی و آتش

این سنگر بیشتر به منظور دیده‌بانی و دفاع نفرات خودی از نفوذ و حمله نیروهای دشمن به خط خودی احداث می‌شود. محل به‌کارگیری این نوع سنگر، لبه خاکریز خط مقدم، دژ خط مقدم یا مواضع تپه‌های دیده‌بانی است، حداکثر گنجایش آن 2 نفر است و معمولاً طوری ساخته می‌شود تا در مقابل گلوله و ترکش نارنجک تفنگی و خمپاره‌های 60، 80 و 120 مقاومت داشته باشد.. دیگر ویژگی‌های این نوع سنگر عبارت است از:

1. دارای گنجایش کافی برای تحرک دو نفر با وسایل شخصی و جنگ‌افزارهای مربوطه باشد.

2. درب ورودی آن حداقل دارای عرض 75 سانتیمتر باشد.

3. سقف آن در مقابل انفجار مقاوم باشد.

4. دارای دریچه دید و تیراندازی به تعداد 3 عدد و در ابعاد 50 در 50 سانتیمتر باشد.

5. ارتفاع سقف آن به اندازه یک نفر آدم متوسط باشد. (سند شماره 72،ص 10)

-1-1-5- سنگر استراحت

سنگری است که در شرایط پدافندی و بیشتر در عقبه و دور از خط درگیری به منظور استراحت نیروها ساخته می‌شود. (سند شماره 72،صص 10)

در طراحی و ساخت سنگرهای استراحت انفرادی لازم است شرایط کلی زیر رعایت گردد.

1- مقاومت لازم در برابر آتشبارها و سلاح‌های دشمن از قبیل خمپاره‌ها را داشته باشد.

2- گنجایش لازم به منظور استقرار حداقل دو و حداکثر 5 نفر به همراه غذا و تجهیزات شخصی را داشته باشد.

3- درب ورودی آن دارای عرض حداقل 75 سانتیمتر بوده و در جهت خلاف بادهای غالب منطقه نصب گردد.

4- ارتفاع سنگر نباید از مواضع دیگر از جمله خاکریزها بالاتر باشد. به‌نحوی که موجب جلب توجه دشمن نگردد.

5- به اندازه کافی دریچه نور و ورود هوای آزاد داشته باشد.

6- سقف سنگر مقاومت لازم در مقابل آتش‌بارهای دشمن را داشته باشد. (سند شماره 72،ص 11)

-1-2-سنگرهای اجتماعی

این سنگرها معمولاً دارای گنجایش تعداد نفرات بیش از 5 نفر بوده و کاربردهای مختلفی نیز داد. از جمله این کاربردها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: (سند شماره 72،صص 12)

-1-2-1- سنگر استراحت اجتماعی:

به سنگرهایی گفته می‌شود که در عقبه و پشت خط مقدم درگیری و به منظور استراحت تعداد بیشتری از نیروهای خودی طراحی و ساخته می‌شود. (سند شماره 72،صص 12)

-1-2-2- سنگر نمازخانه

به منظور انجام فرایض دینی،اقامه نماز و سخنرانی و توجیه نیروها احداث می‌شود.

-1-2-3- سنگر فرماندهی

به منظور استقرار فرمانده منطقه عملیاتی و یگان‌های مربوطه و نیز استقرار تجهیزات مورد لزوم مانند دستگاه‌های بی‌سیم، نقشه و ... و به منظور تشکیل جلسات توجیهی فرماندهان و مسئولین یگان‌های مربوطه احداث می‌گردد. (سند شماره 72،صص 13)

-1-2-4- سنگر بهداری

به منظور استقرار نیروهای امدادگر و تجهیزات آن‌ها و نیز مداوای سرپایی بیماران و مصدومین احداث می‌شود. (سند شماره 72،صص 13)

-1-2-5- سنگر بیمارستان صحرایی

این سنگر که به لحاظ کاربرد خاص آن می‌بایست از نظر شکل ظاهری و مصالح به کار گرفته‌شده در ساختمان آن دارای ویژگی‌های خاصی باشد، در عقبه و به دور از خط آتش به منظور انتقال مجروحین خط نبرد و همچنین انجام یک سری اقدامات اولیه و جراحی برای رفع خطر از مصدومین ساخته می‌شود.

باید توجه شود که این سنگر در مقابل توجه هوایی دشمن و انفجار بمب به وزن 500 پوند مقاومت داشته باشد. (سند شماره 72،ص 13)

سنگرهای سلاح های اجتماعی

موقعی که یک یگان در تماس با دشمن است برای پاک کردن میدان آتش مجال و فرصت بسیار کمی دارد. افراد تفنگدار و خدمه سلاح ها باید بهترین موضع طبیعی در دسترس را انتخاب نمایند. معمولاً زمان موجود فقط اجازه می دهد که مناطق اطراف و نزدیک به موضع انتخاب شود، در هر حال برای آماده کردن موضع دفاعی(در حین تماس با دشمن)و برقراری میدان آتش مناسب در جلوی آن موضع باید اصول کلی زیر را مورد توجه قرار داد:

پاک کردن بیش از اندازه یا بدون توجه باعث کشف موضع آتش می گردد.

در مناطقی که پدافند محدود مورد نظر می باشد، پاک کردن میدان آتش از نزدیک موضع شروع شده وحداقل تا 100 متر و یا به اندازه برد موثر سلاح ادامه پیدا می کند. برای پنهان کردن موضع پدافندی بهتر است پرده طبیعی نازکی از گیاهان را به جای گذاشت.

مراحل اجراء

در مناطق جنگلی کم درخت فقط شاخه های پراکنده درختان را که مانع آتش است قطع کنید.

در مناطق جنگلی پر درخت باید شاخه های زیرین درختان تنومند و بوته های بلند را به طور محدود قطع و آرایش نمود تا میدان آتش باریکی برای سلاح های خودکار بدست آید.

شاخه های انبوه و متراکمی را که مانع مناسبی نبوده ولی میدان تیر را محدود می نمایند بریده و جمع آوری می گردند. علف های هرزه را که مانع دید موضع آتش می باشند قطع می گردند. شاخه ها، علف های هرز و سایر اجسام بریده شده را جمع آوری تا موجب کشف موضع یا اختفای حرکت دشمن نشود. میزان مشخص و محدودی از عملیات پاک کردن را در یک زمان انجام دهید. چنانچه عملیات پاک کردن میدان آتش خارج از مقدورات یک یگان باشد ممکن است این کار به طور ناقص و غلط انجام شده و باعث کشف شود. علف های خشک و هرز و بوته ها و خار و خاشاک را بریده و یا بسوزانید. از موضع خود سمت دشمن را کنترل نموده تا مطمئن شوید در اثر پاک کردن میدان آتش استتار آن مناسب و به آسانی قابل کشف نباشد.

مواضع آتش

زمانی که حداکثر حفاظت مطلوب برای کارکنان و وسایل ضروری است، ملاحظات کلی در مورد استفاده مؤثر از سلاح باید مورد توجه قرار گیرد. در رزم آفندی سلاح های پیاده نظام، باید در مواضع طبیعی موجود و در دسترس و یا در محلی که احتیاج به حفاری کمتر داشته باشد مستقر می شوند.

حفاظت

حفاظت سلاح ها و خدمه ی آنها با ایجاد سنگرهایی که موضع آتش مناسبی دارند به نحو مطلوبی تأمین می گردد. همزمان با توسعه مواضع، سنگرها نیز عمیق تر شده و در صورت امکان نیمی از هر سنگر با پوشش بالای سر تقویت می شود، سپس اگر موضع برای مدت بیشتری اشغال شود باید در داخل هر سنگر و یا در مجاورت آن نسبت به احداث پناهگاه اقدام نمود.

پناهگاه های خدمه

پناهگاه هایی که در داخل یا مجاورت سنگرها احداث و با کانال هایی به هم متصل می شوند، خدمه را در حین رفت و آمد بین پناهگاه و محل سلاح از دید و تیر دشمن مصون داشته و باعث افزایش توانایی آنها می شود.

انواع سنگرهای سلاح های اجتماعی

سنگر مسلسل سبک کالیبر 30 (مسلسل ژ –3)

این سلاح دو نوع سنگر دارد:

الف. نوع نعل اسبی

طول سنگر 7/2 و عرض آن 6/1 متر و ضلع طویل آن موازی جبهه می باشد. این حفره را به عمق 15 سانتی متر حفر کرده و سپس در طرفین و قسمت عقب آن سه حفره به شکل راهرو و به عرض 90 و عمق 105 سانتی متر (تا سینه نفر) احداث می شود. خاک حاصل از حفاری به فاصله 30 سانتی متر از لبه سنگر به عرض 90 سانتی متر در اطراف سنگر ریخته می شود. سنگر مزبور در مقابل آتش سلاح های کالیبر کوچک و ترکش گلوله ها حفاظت لازم را تامین کرده و هنگام عبور تانک ها، سلاح در قسمت عقب و نفرات در راهروهای طرفین قرار می گیرند. هنگام لزوم می توان روی راهرو را پوشانید.

به طور کلی سنگر نعل اسبی دارای قابلیت انعطاف بیشتری برای دفاع دورادور بوده و نسبت به سنگر دو حفره انفرادی تامین بیشتری در مقابل عبور تانک ارایه می نماید.

ب. نوع دو حفره انفرادی

این سنگر از دو حفره روباه یک نفره با کلیه مشخصات و اندازه های مربوطه تشکیل شده که یکی در جلو و دیگری در عقب به فاصله 60 سانتی متر از آن است. خاک حاصل از حفاری برای تهیه جان پناه دورتادور سنگرها ریخته می شود. ارتفاع جان پناه باید به قدر کافی باشد تا هم اجرای آتش دور تا دور مقدور باشد و هم حفاظت مطلوبی برای خدمه ایجاد نماید. یک سنگر در عقب سلاح برای تیر انداز و سنگر دیگر در فاصله 60 سانتی متری جلوی سنگر تیر انداز برای کمک تیر انداز حفر می گردد. خاک های حاصله از حفاری را دور تا دور سنگرها جمع می کنند تا جان پناه مناسبی به دست آید. در این مورد باید دقت کافی به عمل آید که اجرای آتش دور تا دور به وسیله سلاح امکان پذیر باشد. با وجودی که از این سنگر می توان در یک قوس 360 درجه تیر اندازی نمود ولی چون این تیر بار از سمت چپ تغذیه می شود، اجرای آتش به سمت جلو یا عقب مؤثرتر از سمت های دیگر می باشد.

سنگر تیربار کالیبر 50 (ضد هوایی)

این تیربار دارای سه نوع سنگر به شرح زیر می باشد:

الف. سنگر ضد هوایی : موقع استفاده از مسلسل کالیبر 50 بر علیه هواپیما از این سنگر استفاده می شود. قطر این سنگر دایره ای 2/1 متر کف و دهانه آن طوری در نظر گرفته می شود که ضمن حفاظت و قابلیت چرخش سلاح بتواند علیه هدف های زمینی نیز بکار رود.

ب. سنگر نوع نعل اسبی : این سنگر شبیه سنگر نعل اسبی مسلسل ژ3 می باشد. با این تفاوت که عمق آن 30 تا 45 سانتی متر از سنگر نعل اسبی بیشتر است 15 سانتی متر عمق سنگر مذکور در این جا به اندازه 35 تا40 سانتی متر عمیق تر بوده و طول و عرض آن نیز 30 سانتی متر از سنگر نعل اسبی بیشتر است.

پ- سنگر حفره روباه ( سه حفره انفرادی )

این سنگر از دو حفره انفرادی در جلو و یک حفره در عقب تشکیل شده است. سنگر عقب در امتداد ضلع سمت چپ و راست سنگرهای جلو و به فاصله 60 سانتی متر از آنها قرار می گیرد.

سنگر بازوکا ( موشک انداز) و آر پی جی 7

دو نوع سنگر برای این سلاح پیش بینی شده است:

الف-نوع چاله ای با حفره اضافی

این سنگر از یک حفره دایره ای شکل به قطر 2/1 و ارتفاع 1/1 متر یا تا سینه نفر تشکیل شده که در آن حفره ای به عمق و قطر 60 سانتی متر قرار دارد. خدمه روی سکوی مدور، داخل سنگر قرار گرفته و تیراندازی می نمایند. وقتی تانک ها نزدیک می شوند دو نفر خدمه روی سکوی مربوطه نشسته و سلاح را بین پاهای خود در چاله 60 سانتی متری قرارمی دهند. وقتی تانک ها عبور کردند سلاح دو مرتبه وارد عمل شده و به تیراندازی خود ادامه می دهد. به علت آتش عقبه این سلاح ها برای این نوع سنگر جان پناه ساخته نمی شود. این سنگر وسعت کافی را برای دو نفر دارد و کمک تیر انداز می تواند در حین تیراندازی همراه با چرخش سلاح با آن به طور موازی حرکت کرده در عقب آن قرار نگیرد. عمق این سنگر به اندازه ای است که وقتی سر سلاح در ارتفاع حداکثر قرار می گیرد حرارت حاصله از آتش عقبه صدمه ای به خدمه وارد نمی سازد. این سنگر در مقابل سلاح های با تیر مستقیم حفاظت لازم را برای خدمه ایجاد می کند ولی به هر حال سنگرهای اضافی برای کارکنان پیش بینی شود.

ب- نوع چاله ای با دو حفره انفرادی (دو حفره روباه)

این سنگر از یک حفره دایره شکل و دو سنگر انفرادی در عقب آن تشکیل شده است. فاصله این دو سنگر از یکدیگر 9/0 متر و از حفره دایره ای یک متر می باشد. خاک حاصل از حفاری دور تادور سه سنگر ریخته می شود.

دو حفره انفرادی زمان عبور تانک های دشمن مورد استفاده قرار می گیرد.

نکته: با سلاح هایی که دارای آتش عقبه هستند (بدون عقب نشینی) نباید در جای محدودی مثل سنگر کاملاً پوشیده تیراندازی کرد، زیرا شعله خروجی از عقب سلاح موضع آن را آشکار می کند. چنانچه وقت کافی باشد با ساختن و ملحق کردن سنگرهای اضافی، مواضع یدکی آتش به وجود می آورند.

سنگرهای خمپاره انداز

این سنگرها به گونه ای حفر می گردند که کناره های آن از قسمت بالا به طرف کف سنگر، شیب داده می شود. کف سنگر هم به طرف چاله آب که در زیر قسمت باز جان پناه است، شیب داده می شود. در دیواره جانبی سنگر طاقچه ی در ارتفاع مناسبی از کف سنگر برای نگهداری مهمات سلاح حفر می گردد. سنگر اصلی با کیسه شن و سنگر آرایش شده با تیرهای فلزی و نبشی حایل سازی می گردد. قبل از برقراری جان پناه با استفاده از دایره تنظیم هدف یا وسایل دیگر خمپاره را از نظر سمت آتش هدایت و آزمایش می نمایند. ارتفاع جان پناه حداکثر 50 و پهنای آن حداقل 90 سانتی متر می باشد. یک راهروی خروجی برای ارتباط سنگر به پناهگاه و سایر مواضع خمپاره انداز ساخته می شود. فرمانده یگان باید برای ایجاد جان پناه، هماهنگی لازم را به عمل آورد.

سنگر خمپاره انداز 60 میلیمتری

این سلاح دو نوع سنگر دارد:

الف- نوع چاله ای: این سنگر شامل یک حفره مربع مستطیل به ابعاد (2/1 ×8/1) متر می باشد که وسعت کافی برای دو نفر خدمه خمپاره انداز و سلاح را دارد. ابعاد سنگر به اندازه کافی کوچک انتخاب شده که حفاظت در مقابل حملات هوایی و ترکش گلوله ها را فراهم می سازد ولی جای آن برای ذخیره مهمات کم است عمق این سنگر 1/1 متر تا سینه نفر بوده و ضلع جلوی آن را شیب می دهند، که شاخصی که در 10 یاردی (1/9 متر) سنگر برای نشانه روی بکار می رود دیده شود. خاک حاصل از حفاری را می توان برای جان پناه در اطراف سنگر ریخت. همچنین می توان برای خدمه سلاح دو سنگر یک نفره در نزدیکی سنگر سلاح تهیه نمود، تا در هنگام لزوم مورد استفاده قرار بگیرد. مهمات اضافی را در پناهگاهی نزدیک سنگر قرار می دهند.(جزوه شماره 12 ارتش، ص 34 تا 44)

ب – نوع غیر چاله ای

-1-3- سنگر تسلیحات سبک و سنگین

تسلیحات موجود در منطقه عملیاتی، می‌بایست فضای مناسب را برای انجام عملیات و شلیک طبق دستور داشته

باشند.(سند شماره 72، ص 14)

سنگر‌های سلاح را بایستی با توجه به مأموریت اسلحه در مکانی مستقر نمود که دارای میدان آتش و استتار بوده و از حداکثر مقدورات سلاح بتوان استفاده نمود. (سند شماره 75،ص 108)

الف- سنگر سلاح های سنگین : وقتی صحبت از سنگر برای تسلیحات می‌شود منظور انجام اقدامات و پیش‌بینی‌هایی برای موارد زیر است :

1. استقرار ثابت و بدون لغزش جنگ افزار

2. ایجاد سایت و سکو برای جنگ افزار

3. احداث خاکریز و دیگر موارد به منظور استتار جنگ‌افزار

4. احداث خاکریزدر اطراف جنگ‌افزار به منظور درامان ماندن از حملات دشمن وجلوگیری از اصابت تیر وترکش

5. ایجاد فضایی برای مانور بهتر و شلیک جنگ‌افزار (سند شماره 72،صص 14و15)

توضیح این که برخی از جنگ‌افزارها مانند خمپاره‌اندازها، قبضه‌های توپ، موشک‌ها به طور ثابت مستقر می‌شوند که در این رابطه لازم است ضمن رعایت 5 مورد فوق سنگرهایی نیز برای تجهیزات و متعلقات و نیز خدمه آن‌ها در کنار جنگ‌افزارهای مورد اشاره ساخته شود. (سند شماره 72،ص 15)

دسته دوم از جنگ‌افزارها که متحرک هستند و امکان جابجایی آن‌ها وجود دارد مانند تانک، کاتیوشا، مینی‌کاتیوشا و ... برای استتار و اختفاء و نیز در امان ماندن از اصابت تیر و ترکش، آشیانه‌هایی ساخته می‌شود. این آشیانه‌ها با در دل زمین به طور شیب‌دار و توسط دستگاه‌های مهندسی ایجاد می‌گردد و یا اینکه توسط خاکریزهایی در اطراف جنگ‌افزار احداث می‌شود. (سند شماره 72،ص 15)

معمولاً برای سلاح‌های مختلف علاوه بر سنگر اصلی سنگرهای یدکی نیز تهیه می‌کنند. سنگرهای یدکی هنگامی که دفاع از سنگرهای اصلی امکان‌پذیر نباشد مورد استفاده قرار می‌گیرد. و بایستی همان دقتی را که در تهیه موضع اصلی به کار می‌رود در تهیه آن به کار برد. این مواضع باید حداقل 100 یارد از سنگر اصلی فاصله داشته باشد تا هنگامی که با خمپاره یا توپخانه روی موضع اصلی آتش می‌شود مواضع یدکی از آسیب در امان باشند. (سند شماره 75،ص 108)

ب- سنگر سلاح سبک:

ویژگی مشترک سنگر سلاح‌های سبک عبارتند از:

1-نسبت به دشمن باید دید و تیر کافی داشته باشند.

2-حداکثر استتار را در مقابل دید دشمن داشته باشند.

3-نیرو و تجهیزات را حداقل از تیر مستقیم سلاح‌های نیمه سنگین و ترکش و در حد امکان از آتش مستقیم یگان‌های زرهی حفاظت نمایند.

4-امکان ارتباط امن بین سنگرهای مجاور و عقبه، از این سنگرها وجود داشته باشد.

5-دفاع دورتا دور را تامین کند.

6-ساختمان آن ساده و اجرای آن برای عموم آسان باشد. (طاهری،1389،ص ‌22)

-1-3-1- سنگر سلاح خودرو تانک و توپخانه

تهیه این سنگرها احتیاح به چند ساعت وقت دارد و از نظر استتار بیشتر در شب تهیه می‌شود.(سند شماره 75،ص 119)

در ساختمان سنگرهای تانک بایستی مطالب زیر رعایت شود:

ابعاد داخلی سنگر به اندازه کافی بشاد تا ورود و خروج به سهولت میسر باشد
عمق داخلی سنگر باید به اندازه‌ای باشد که سلاح بتواند آن قدر پایین بیاید که از حداقل زاویه ارتفاع خود استفاده نماید.
عمق سنگر به اندازه مناسب باشد که حفاظت مناسبی را جهت بدنه خودرو تأمین کند. قسمت اعظم خاک حفاری شده در جلو و طرفین ریخته می شود و قسمت عقب برای رفت و آمد باز می‌باشد.
پیش‌بینی‌های لازم برای زهکشی به عمل آید.
برای خدمه خودرو سنگر مخصوصی آماده شود. (سند شماره 75،صص 119و120)

این سنگر که به موضع تانک معروف است در صورتی که شرایط زمین اجازه دهد در درون زمین و در صورتی که سطح آب زیر زمینی بالا باشد روی سطح زمین بوسیله ی لودر یا بلدوزر احداث می‌گردد. (توکلی،1371،ص 66)

لازم به توضیح است که سنگر توپ یا تانک می‌تواند به صورت y باشد که توپ در بین این سنگر قرار می‌گیرد و نفرات نیز از همین سنگر استفاده می‌کنند. (سند شماره 75،ص 120)

موضع توپ یا سنگر توپخانه در روی زمین به گونه ای احداث می‌گردد که لوله‌ی توپ بتواند به راحتی مانور داده و در زاویه‌های مختلف به راحتی آتش بازی کند این سنگرها مانند سنگر تانک بوسیله لودر یا بلدوزر احداث می‌گردد. (توکلی،1371،ص 66)

، چادر و بالاترین قسمت خودرو باید حداقل 30 سانتی متر پایین تر از سطح جان پناه اطراف قرار بگیرد.

به کار بردن خاک حاصل از حفاری برای ایجاد جان پناه، باعث کاهش حفاری می شود. جان پناه باید در سمتی که لازم است احداث و تا حد امکان کوبیده شود. برای اختفاء و استتار بدنه خودرو ها می توان از عوارض موجود مثل درختان، ردیف پرچین ها و کناره ساختمان ها استفاده نمود. (جزوه شماره 12، ص 47) سلاح کالیبر سنگین خود کششی توپخانه بدون چرخیدن خودروی مربوطه دارای تحرک محدودی است، به همین دلیل برای چنین اسلحه ای به ندرت سنگر ساخته می شود. موقعی که برای توپخانه خود کششی موضعی آماده می شود باید در عقب آن راهروی شیب داری در نظر گرفته شود تا خودرو به آسانی داخل یا خارج گردد.

در سرمای بیش از اندازه، باید کف موضع را با مصالحی مثل سنگ ریزه، ترکه نهال یا سایر مصالح پوشاند تا چرخ های توپ در داخل زمین یخ نبندد. عقب موضع و راهروی شیب دار آن باید به اندازه کافی عریض نمود تا راننده بتواند خودرو را تحت زاویه معین به داخل موضع هدایت و محدودیت تحرک سلاح را جبران نماید. (جزوه شماره 12، ص 50). سنگر سلاح های توپخانه باید طوری باشد که برای اجرای آتش حداکثر انعطاف را فراهم و در عین حال سلاح و خدمه را از اثرات آتش های سلاح های عادی محافظت نماید. این سنگر را می توان به تدریج توسعه داد تا در مواقعی که موضع برای مدت طولانی تحت اشغال است حفاظت و آسایش کارکنان فراهم شود. (جزوه شماره 12، ص 48). هنگام انتخاب موضع توپخانه در منطقه ای که زمین آن سست است باید تکیه گاه هایی پیش بینی تا مانع فرو رفتن توپ در زمین شده و بعد از هر تیر اندازی بتوان آن را روانه نمود. می توان بالشتک های چوبی به صورت ورقه ورقه یا تراورس های شعاعی و یا حالات فنی دیگر استفاده نمود. این سطحه چوبی فشار حاصله از عقب نشینی توپ را در سطح زیادتری تقسیم و مانع از فرو رفتن توپ در یک نقطه می شود. همچنین انعطاف پذیری و استحکام سلاح را در مقابل چرخش و حرکت زیاد می کند. (جزوه شماره 12، ص 52)

-1-3-2- سنگر تیربار

این سنگر در خط مقدم و درون خاکریز به گونه‌ای احداث می‌گردد که بر دشمن میدان دید و تیر مناسبی داشته باشد. این سنگر در ابتدای جنگ دارای سقف نبوده و تنها اطراف آن بوسیله ی گونی‌های خاک یا شن ترکش گیر احداث می‌گردید . با طولانی شدن جنگ این سنگرها مدرن‌تر شده و سقف آن بوسیله الوار و پلیت پوشیده شده و روی آن خاک ریخته شده و بعد از مدتی به جای گونی از بلوک و ملات سیمان استفاده گردید که از استحکام بیشتری برخوردار می‌باشد. (توکلی،1371،ص 66) از جمله نکات دیگر قابل ذکر در رابطه با این سنگر می‌توان به این نکته اشاره کرد که «اغلب تیربارها علاوه بر تیربارچی داری حداقل یک خدمه هستند؛ که در پر کردن نوار تیربار و فشنگ‌گذاری و...به تیربارچی کمک می‌کند؛ از طرفی به دلیل وزن زیاد تیربار، آن را بر روی دو پایه یا سه پایه مستقر می‌کنند و تیربارچی مجبور است برای تغییر در سمت و برد تیر، به جای تیربار خود را جابجا کند، به همین دلیل سنگر تیربار باید فضای کافی برای فعالیت‌های مذکور داشته باشد. این سنگرها معمولاً به دو شکل"L"و"U"ساخته می‌شوند. داخل این دو شکل محل قرار گرفتن تیربار است پایه تیربار باید حداقل یک سرنیزه از لبه سنگر فاصله داشته باشد، در غیر این صورت لبه‌های سنگر بر اثر ضربات ناشی از عقب‌نشینی سلاح هنگام تیراندازی ریزش می‌کند و تعادل سلاح به هم خواهد خورد. (طاهری،1389،ص 28)

-1-3-3- سنگر خمپاره انداز

این سنگر به سه روش احداث می‌گردد:

الف) درون زمین بوسیله ی بیل دستی یا مکانیکی در ابعاد مورد نیاز حفر می‌گردد.

ب) روی زمین بوسیله خاک ، این سنگر در جاهایی که به دلایل مختلف مانند بالا بودن سطح آب زیر زمینی امکان حفر زمین وجود ندارد بوسیله ی لودر یا بلدوزر مانند موضع تانک، ولی با فاصله‌ی زیاد از هم احداث می‌گردند.

ج) بوسیله ی گونی‌های خاک در زمین‌هایی که دستگاه قادر به احداث سنگر خمپاره نباشد بوسیله ی گونی پر از خاک جهت خمپاره موضع احداث می‌گردد گونی‌های پر شده به صورت دوره ای پیچیده می‌شود تا به ارتفاع مورد نظر برسد.(توکلی ،1371،صص 66و67)

-1-3-4- سنگر آرپی جی(موشک انداز)

سلاح‌های بدون عقب‌نشینی به دلیل داشتن گلوله بزرگ و سنگین، هنگام شلیک دارای انرژی بسیار زیادی هستند و به همین دلیل، برای جلوگیری از ضربه عکس‌العمل بسیار شدید، طوری طراحی شده‌اند که گاز حاصل از انفجار خرج پرتاب آنها، علاوه بر پرتاب نمودن گلوله به جلو، از قسمت عقب سلاح خارج شده و با ضربه زدن به هوای عقب سلاح، مانع از عقب‌نشینی سلاح می‌شوند. با توجه به این مطلب در سنگر این سلاح‌ها باید نکاتی مدنظر قرار داشته باشد:

1. پشت این سنگر‌ها باید حتما باز باشد.

2. تا فاصله 30 متری عقب این سنگرها نباید محل تحمع، تردد و استقرار نیروها باشد.

3. در حد امکان پس از هر شلیک موضع سلاح تغییر کند.

4. رزمنده باید قبل از هر شلیک اعلام خطر کند تا کسی در پشت سلاح قرار نگیرد.

شکل این سنگرها بستگی به نوع سلاح آنها دارد. به طور مثال برای موشک آرپی‌جی سنگری مشابه حفره روباه نیاز است. (طاهری،1389،صص 30و31) برای احداث این سنگرها از گونی، الوار، پلیت و یا به جای گونی از بلوک و ملات وسیمان استفاده می‌گردد. (توکلی،1371،ص 67)

-1-4- سنگر مهمات

این سنگر که به منظور نگهداری و انبارکردن مهمات مورد نیاز یگان‌های عملیاتی در قرارگاه‌ها احداث می‌گردد، لازم است با فاصله‌ای دورتر از دیگر سنگرها و تاسیسات احداث گردیده و مقاومت لازم را در مقابل

انفجار آتشبارها داشته باشد. (سند شماره 72،ص 15)

-1-5-سنگر تاسیسات

این نوع سنگر عبارت است از استحکامات و سنگرهایی که برای نگهداری تاسیسات مورد لزوم در منطقه و شهرهای جنگی از قبیل ایستگاه‌های برق، آب و پمپاژ،‌ بنزین، کارخانه یخ و ... نصب می‌شود. (سند شماره 72،ص 16)

این سنگرها بیشتر با چیدن کیسه‌گونی و یا خاکریزی اطراف تأسیسات ساخته می‌شود و در هر حالت سنگری که برای تأسیسات مختلف نصب می‌گردد باید حدود نیم متر از ارتفاع تجهیزات مورد نظر بالاتر باشد از آنجا که تأسیسات شکل خاصی ندارند، سنگرهای مربوطه نیز با ابتکارات محلی انجام می‌گیرد یعنی باید برای هر تجهیزاتی در محل خودش سنگر نصب کرد. (سند شماره 75،ص 122)

1-4- انواع سنگرهای ساخته شده در دفاع مقدس

"یگان‌های مهندسی تیپ‌ها و لشکرها و گروه مهندسی رزمی و همچنین یگان‌های مانوری نزاجا با استفاده از ماشین آلات و دستگاه‌های مهندسی و حتی دست ابزارهای انفرادی در طول دفاع مقدس و در مناظق عملیاتی شمال غرب، غرب، جنوب غرب و جنوب براساس ماموریت و شرح وظایف سازمانی مبادرت به احداث انواع سنگرها، مواضع و استحکامات (سنگرهای اجتماعی، مواضع سلاحهای انفرادی و اجتماعی، جان‌پناه و...) نموده و در این زمینه هیچ گونه نیازی به کمک سایر قسمت‌ها نداشتند." (مصاحبه سرهنگ انصاری)

به منظور حفظ نیروهای خودی در میدان نبرد و همچنین اسکان و استمرار فعالیت فرماندهی در دوران دفاع مقدس سنگر های متعددی طراحی و ساخته شد که به شرح زیر می باشد. سنگر های ساخته شده در دفاع مقدس:

سنگر شهید مرادی (سنگر صد تکه با بلوک زین اسبی)

سنگر صد تکه هلالی «با بلوک زین اسبی»

سنگر صد تکه «با بلوک تخت هلالی»

سنگر بلوک چهار گوش

سنگر آرمیکو « بتنی»

سنگر کوچک هلالی « دو تکه»

سنگر بتنی هلالی کوچک « صراط المستقیم»

سنگر تیرچه ای

سنگر سهمی «تخم مرغی»

سنگر استراحت (نیم دایره ای)

سنگر هلالی بزرگ ( 2 قطعه ای نوح)

سنگر اجتماعی « هلالی بتنی» کف و قوس یکپارچه

سنگر بزرگ هلالی « دو تکه کف و قوس»

سنگر بتنی جعبه ای « بیمارستانی»

سنگر دوار (استوانه ای)

سنگر سهمی شکل چند تکه

سنگر بتنی- اجتماعی- قوس سه مفصلی (سند شماره 72، ص5)

سنگر فلزی هلالی کوچک

سنگر فلزی هلالی بزرگ

سنگر پنج ضلعی با رویه چوبی « ویژه شناور ها»

سنگر طرح شهید مشاطان

سنگر هلالی تیر آهن

سنگر پنج ضلعی معمولی (نوع بزرگ و متوسط)

سنگر پنج ضلعی بزرگ (دهانه زیاد)

سنگر خیمه ای

سنگر خرپایی (لوله ای)

سنگر استوانه ای (دوجداره)

سنگر فلزی آرمیکو (نوع کوچک)

سنگر فلزی آرمیکو (نوع بزرگ)

سنگر هلالی فلزی- نمره 8

سنگر هلالی فلزی نمره 10

سنگر های خاکی « سقف موجدار»

سنگرهای خاکی «سقف مقطع ذوزنقه» ( سند شماره 72، ص 6)

منابع

کتاب فارسی

صغریان جدی،1373، مهندسی جنگ.ج اول، واحد اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی

توکلی،اکبر،1371 ، نقش مهندسی در دفاع مقدس

جلالی فراهانی؛ غلامرضا، شمسایی زفرقندی ؛ فتح الله، بی تا، مدیریت مهندسی دفاعی، مجتمع دانشگاهی آمایش و پدافند غیرعامل دانشگاه صنعتی مالک اشتر

زنگنه؛ محمدناصر، 1373، جنگ آبی: پدافند آبی فاو 2، وزارت جهاد سازندگی، تهران

سرداری کرمانی؛ جمشید، بی تا، تدوین تجارب مهندسی جنگ، دانشگاه امام حسین (ع)

سعادتی؛ بنیاد،1391، معمای پنج ضلعی: مروری بر عملیات کربلای 4، آیین احمد (ص)، قم

طاهری؛ عباس، 1389، مرکز تألیف کتابهای درسی معاونت تربیت، آموزش و فرهنگ پاسداری سپاه، مصاحبه

مصاحبه شماره 7، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ،جلسه هفتم

مصاحبه شماره 9 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ،کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، جلسه نهم

مصاحبه شماره 10، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، جلسه دهم

مصاحبه شماره 12، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، امیر جانگداز، جلسه اول

مصاحبه شماره 13، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ،امیر جانگداز، جلسه دوم

مصاحبه شماره 16، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، امیر عمید، جلسه اول

مصاحبه شماره 18، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، امیر عمید، جاسه دوم

مصاحبه شماره 21، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ،جناب آقای عظیمی،

مصاحبه شماره 30، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، براتی، سلسله نشست های باغ موزه دفاع مقدس مورخ 12/10/1291

مقالات

مقاله شماره 1، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، مجموعه مقالات اولین همایش مهندسی رزمی سپاه،1376

مقاله شماره 2،، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، گزارش نبرد لشکر10 سیدالشهداء در عملیات کربلای 5، یدالله ایزدی

مقاله شماره 3، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، بررسی تمهیدات و تاکتیک های پدافندی ارتش عراق در منطقه بصره، مهدی خداوردی

مقاله شماره 4، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، مثلثی ها: تاکتیک دفاعی عراق در عملیات رمضان

مقاله شماره 6، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، گزارش عملیات رمضان

جزوات

جزوه شماره 6: مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی دوره تخصصی سد موانع

جزوه شماره 8، مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی مین ارتش

جزوه شماره 9، پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی انفجارات ارتش

جزوه شماره 10،پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی جنگ مین ارتش

معبر نور، 1393، تاریخ مراجعه 15/1/1394، 13:00

راسخون 1388 ، تاریخ مراجعه 15/1/1394، 11:30

http://www.rasekhoon.net/Article/Print-26375.aspx

اسناد

سند شماره78، مجموعه اسناد و مدارک تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع ،جلد اول ؛ میادین مین

سند شماره79، مجموعه اسناد و مدارک تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع ،جلد اول ، آرایشات میدان مین عراق

http://www.isarpress.ir/?p=10995

http://www.isarpress.ir/1401/04/22/%d8%a7%d9%86%d9%88%d8%a7%d8%b9-%d8%b3%d9%86%da%af%d8%b1-%d9%87%d8%a7%db%8c-%d8%ac%d8%a8%d9%87%d9%87-%d9%87%d8%a7%db%8c-%d8%af%d9%81%d8%a7%d8%b9-%d9%85%d9%82%d8%af%d8%b3/

************************************************

بیش از یکصد مطلب در خصوص موضوعات مهندسی دفاع مقدس :

https://javadfesharaki.blog.ir/category/%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3/%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%D9%88%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9/