مدارس یک ظرفیت فضایی گسترده ای در کشور هستند ، که بایستی با ایمن و پایدارسازی و چند منظورگی برای تامین نیازهای شرایط بحران مهیا شوند !

جلسه دفاعیه پایان نامه ارشد – 23 مرداد 1402 – استاد راهنما دکتر سید جواد هاشمی فشارکی 

مدارس یک ظرفیت فضایی گسترده ای در کشور هستند ، که بایستی با ایمن و پایدارسازی و چند منظورگی برای تامین نیازهای شرایط بحران مهیا شوند !

جلسه دفاع پایان نامه دانشجوی کارشناسی ارشد ، با عنوان ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی مراکز آموزشی (مطالعه موردی: دبیرستان، شهر مرزی مهران) با حضور دکتر مهدی نیا (استاد مشاور) ، دکتر خوشنویس و دکتر امجد ( اساتید داور) و مهندس باقریان ( مدیرجلسه ) و مهندس میثم هواسی ( دانشجو)  در تاریخ 23 مرداد 1402 در اطاق دفاعیات دانشکده برگزارشد .

منتشر شده در آپارات ، 23 مرداد 1402  :

https://www.aparat.com/v/pvQoL

 *  دکتر سید جواد هاشمی فشارکی در آغاز درخصوص ظرفیت مدارس بیان داشت : مدارس یک ظرفیت فضایی گسترده ای در کشور هستند ، که غیر از تحصیل ( مانند اسکان فرهنگیان در تابستان و نوروز) قابلیت بهره برداری دیگر کاربریها نیز جامعه هم میتواند داشته باشد .

* ایشان در خصوص آسیب پذیریهای مداری  اظهار داشت : در بحرانهای مختلف ، مدارس نیز اسیب می بینند ، لذا بایستی از امنیت کافی در برابر تهدیدات محتمل برخوردار باشند .

* وی در خصوص ظرفیت مدارس در بحرانها گفت :  مدارس به‌عنوان یک نیاز کلیدی برای رشد جوامع، در زمره مهم‌ترین فضاهای شهری به دلیل ظرفیت‌های فیزیکی، عمومیت و پراکندگی مطلوب، می‌توانند در شرایط بحران علاوه بر ایجاد فضای امن برای دانش‌آموزان به‌عنوان قشر آسیب‌پذیر، امنیت محلات را نیز تأمین کنند؛ بدون آنکه این امر مستلزم صرف هزینه‌های گزافی باشد.

* ایشان در خصوص قابلیت فضای امن پناهگاهی بیان داشت :  مدارس به‌عنوان کانون‌های جمعیتی در صورت آسیب‌دیدن سبب افزایش تلفات انسانی می‌گردد و از طرفی در چنان شرایطی ازآنجاکه شهرها با کمبود فضای امن پناهگاهی مواجه هستند و نیز پراکندگی فضای آموزشی در سطح کشور، مدارس امن به‌عنوان یک فضای امن پناهگاهی می‌توانند علاوه بر حفظ جان دانش‌آموزان به‌عنوان قشر آسیب‌پذیر جامعه، مورداستفاده ساکنین محله پیرامونی خود نیز قرار گیرند؛ لذا احداث مدارس امن می‌تواند در جهت افزایش امنیت روانی دانش‌آموزان، خانواده آن‌ها و مردم بسیار مؤثر واقع شود.

* وی در خصوص سند بالادستی آموزش پرورش بیان داشت : از انجا که بر اساس سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، مدرسه‌سازمانی است که بر مبنای معیارهای رسـمی وزارت آموزش‌وپرورش تأسیس می‌شود و تأمین‌کننده نیازهای فردی، اجتماعی و محیط اخلاقی، علمی، امن، سـالم، بانشاط، مهـرورز، برخوردار از هویت جمعی و عهده‌دار برنامه‌های مصوب آموزش‌وپرورش در سطح تحصیلی معین می‌باشد ، لذا مدرسه به‌عنوان محیط اصلی تربیت و یادگیری، تجلی‌بخش تحقق مراتبی از حیات طیّبه، کانون عرضه خدمات و فرصت‌های تعلیم و تربیتی، محل کسب تجربه‌های تربیتی و زیستی می‌باشد.

* دکتر سید جواد هاشمی فشارکی در پایان گفت : با توجه به گسترده مدارس در کشور و کمبودهای شرایط بحران ؛ ضرورت دارد تا مدارس با ایمن و پایدارسازی و نیز ایجاد فضای امن پناهنگاهی دو منظوره در زیر ساختمان و یا حیاط علاوه بر تامین فضاهای خدماتی مدرسه ، برای تامین نیازهای شرایط بحران مجهز شوند !

چکیده:

امنیت یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری شهرها در طول تاریخ بوده است. در جنگ‌های کنونی آثار ویرانگر جنگ به‌تمامی مراکز شهری بخصوص مراکز عمومی کشیده می‌شود. مدارس به‌عنوان یک نیاز کلیدی برای رشد جوامع، در زمره مهم‌ترین فضاهای شهری به دلیل ظرفیت‌های فیزیکی، عمومیت و پراکندگی مطلوب، می‌توانند در شرایط بحران علاوه بر ایجاد فضای امن برای دانش‌آموزان به‌عنوان قشر آسیب‌پذیر، امنیت محلات را نیز تأمین کنند؛ بدون آنکه این امر مستلزم صرف هزینه‌های گزافی باشد. حال تدوین ملاحظات پدافندی برای الگوهای پیچیده معماری در خصوص طراحی مدارس به دلیل موانع اجرایی، کم‌فایده خواهد بود. نظر به اینکه ایجاد مدارسی که شبیه زندان هستند، راه‌حلی برای یک مدرسه آموزشی و اثربخش نیست. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی با رویکرد کدگذاری داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهای مکس کویدا (MAXQDA) و ایکس مایند (Xmind) کدهای معنادار گردآوری شد. در نهایت نتایج حاصله باعث گردید آسیب‌پذیری و ملاحظات پدافند غیرعامل بنا به ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی در کل عناصر یک مدرسه به‌صورت هماهنگ تبیین و با بیش از 80 مدل‌سازی به تصویر کشیده شد؛ تا سرانجام به درک روشنی از ظرفیت فیزیکی مدارس با سازماندهی رایج خطی برای ایجاد یک فضای امن و چندمنظوره بخصوص در شهرهای مرزی کمک کند.

	فهرست مطالب
عنوان		شماره صفحه

 

       فصل اول: کلیات تحقیق...................................................................................................................... 1

1-1-       بیان مسئله:.................................................................................................................................. 2

1-1-1-      تشریح و بیان موضوع:............................................................................................................ 2

1-1-2-      اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:............................................................................................ 3

1-2-       پیشینه تحقیق:............................................................................................................................ 5

1-3-       اهداف و نوآوری در تحقیق:........................................................................................................ 8

1-3-1-      هدف اصلی:.............................................................................................................................. 8

1-3-2-      اهداف فرعی:............................................................................................................................ 8

1-3-3-      سؤال اصلی:............................................................................................................................. 8

1-3-4-      سؤالات فرعی:.......................................................................................................................... 8

1-4-       روش انجام تحقیق:...................................................................................................................... 9

1-4-1-      روش گردآوری اطلاعات:........................................................................................................ 9

1-4-2-      روش و مراحل تحقیق:........................................................................................................ 10

1-4-3-      شرح راه‌حل پیشنهادی تحقیق:......................................................................................... 11

       فصل دوم: مبانی نظری تحقیق و شناخت منطقه موردمطالعه.................................................... 13

2-1-       مراکز آموزشی........................................................................................................................... 14

2-1-1-      آموزش................................................................................................................................... 14

2-1-2-      نظام آموزشی........................................................................................................................ 14

2-1-3-      واحد آموزشی (مدرسه)....................................................................................................... 14

2-1-4-      مدرسه در طراز سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش...................................................... 15

2-1-5-      معرفی دبیرستان.................................................................................................................. 16

2-1-6-      انواع فضاهای معماری.......................................................................................................... 17

2-1-7-      فضای آموزشی...................................................................................................................... 17

2-1-8-      طبقه‌بندی فضاهای آموزشی.............................................................................................. 19

2-1-8-1-          فضاهای بسته............................................................................................................... 20

2-1-8-2-          فضاهای باز و نیمه‌باز.................................................................................................. 23

2-1-9-      الگوهای رایج طراحی مدارس در ایران.............................................................................. 24

2-2-       پدافند غیرعامل......................................................................................................................... 29

2-2-1-      اهمیت پدافند غیرعامل....................................................................................................... 30

2-2-2-      پدافند غیرعامل در خصوص مدارس دیگر کشورها......................................................... 31

2-2-2-1-          پدافند غیرعامل در سایر کشورها.............................................................................. 31

2-2-2-2-          طراحی مدارس امن در سایر کشورها....................................................................... 33

2-2-3-      اهداف پدافند غیرعامل........................................................................................................ 48

2-2-4-      اصول و الزامات پدافند غیرعامل......................................................................................... 48

2-2-5-      اهمیت پدافند غیرعامل در مدارس.................................................................................... 49

2-2-6-      پدافند غیرعامل در مدارس................................................................................................. 50

2-2-6-1-          ویژگی مدارس امن...................................................................................................... 52

2-3-       تهدیدات..................................................................................................................................... 54

2-3-1-      مفهوم تهدید......................................................................................................................... 54

2-3-2-      اهمیت پدافند غیرعامل در برابر تهدیدات......................................................................... 56

2-3-3-      تئوری پنج حلقه واردن....................................................................................................... 57

2-3-4-      دسته‌بندی تهدیدات............................................................................................................ 59

2-3-5-      طبقه‌بندی بارهای انفجار..................................................................................................... 61

2-3-6-      پیامدهای جنگ بر مدارس.................................................................................................. 63

2-3-6-1-          نمونه‌های خارجی........................................................................................................ 63

2-3-6-2-          نمونه‌های داخلی.......................................................................................................... 67

2-3-7-      سناریو تهدیدات متصور بر مدارس..................................................................................... 69

2-3-8-      خسارت‌های ناشی از انفجارها وارده بر مراکز آموزشی.................................................... 71

2-4-       آسیب‌پذیری.............................................................................................................................. 72

2-4-1-      مفهوم آسیب‌پذیری............................................................................................................. 72

2-4-2-      اهمیت پدافند غیرعامل در کاهش آسیب‌پذیری‌ها.......................................................... 73

2-4-3-      ابعاد آسیب‌پذیری................................................................................................................. 74

2-5-       ملاحظات پدافند غیرعامل و ضوابط طراحی در ساختمان‌های آموزشی........................... 75

2-5-1-      مکانیابی مراکز آموزشی....................................................................................................... 76

2-5-2-      جانمایی ساختمان آموزشی در سایت............................................................................... 79

2-5-3-      طراحی محوطه دبیرستان................................................................................................... 80

2-5-3-1-          ورودی مدارس............................................................................................................. 81

2-5-3-2-          فضای صف‌جمع........................................................................................................... 82

2-5-3-3-          فضای بازی و ورزش.................................................................................................... 83

2-5-3-4-          فضای سبز.................................................................................................................... 83

2-5-3-5-          پارکینگ اتومبیل........................................................................................................ 83

2-5-3-6-          حذف عناصر الحاقی و تزیینی ساختمان................................................................. 83

2-5-3-7-          پنجره و نماهای مجاور محوطه................................................................................. 84

2-5-3-8-          جان‌پناه و دیوارهای محافظ....................................................................................... 84

2-5-3-9-          محصور نمودن فضا..................................................................................................... 88

2-5-3-10-       ایجاد کنج‌های امن...................................................................................................... 88

2-5-3-11-       استفاده از درختان مناسب......................................................................................... 90

2-5-3-12-       مسیرهای دسترسی در محوطه................................................................................. 90

2-5-3-13-       کف‌سازی...................................................................................................................... 92

2-5-3-14-       طراحی چندمنظوره.................................................................................................... 92

2-5-4-      طراحی ساختمان آموزشی.................................................................................................. 94

2-5-4-1-          شکل ساختمان............................................................................................................ 94

2-5-4-2-          نمای خارجی................................................................................................................ 96

2-5-4-3-          پنجره و بازشو ها......................................................................................................... 97

2-5-4-4-          راه‌پله و راهرو............................................................................................................ 101

2-5-4-5-          اجزا غیرسازه‌ای......................................................................................................... 102

2-5-4-6-          فضای امن در مدارس.............................................................................................. 103

2-5-4-7-          چندمنظورگی........................................................................................................... 105

2-6-       شناخت مکان موردمطالعه..................................................................................................... 106

2-6-1-      شناخت شهر مهران........................................................................................................... 107

2-6-2-      وضعیت طراحی مدارس مهران........................................................................................ 107

2-6-3-      نقش مدارس مهران........................................................................................................... 108

2-6-4-      شناخت سایت.................................................................................................................... 108

2-6-5-      تحلیل سایت...................................................................................................................... 109

2-6-5-1-          مکانیابی سایت.......................................................................................................... 111

2-6-5-2-          دسترسی‌های سایت................................................................................................. 111

2-6-5-3-          اقلیم........................................................................................................................... 112

2-6-5-4-          ظرفیت....................................................................................................................... 112

2-6-5-5-          مزایا و معایب سایت موردمطالعه از لحاظ کارکرد در شرایط بحران................. 112

2-6-6-      جمع‌بندی شناخت منطقه موردمطالعه.......................................................................... 113

       فصل سوم: روش تحقیق................................................................................................................. 114

3-1-       روش تحقیق........................................................................................................................... 115

3-1-1-      روش گردآوری داده و اطلاعات:....................................................................................... 116

3-1-2-      نرم‌افزارهای مورداستفاده در روش تحقیق..................................................................... 117

       فصل چهارم: یافته‌های تحقیق...................................................................................................... 118

4-1-       تهدیدات متصور بر دبیرستان............................................................................................... 119

4-2-       آسیب‌پذیری مدارس.............................................................................................................. 120

4-3-       ملاحظات پدافند غیرعامل در خصوص دبیرستان‌ها.......................................................... 123

4-3-1-      مکانیابی مراکز آموزشی.................................................................................................... 123

4-3-2-      ملاحظات طراحی محوطه دبیرستان.............................................................................. 124

4-3-2-1-          ورودی مدارس.......................................................................................................... 125

4-3-2-2-          مسیرهای دسترسی.................................................................................................. 126

4-3-2-3-          پارکینگ و مخازن سوخت...................................................................................... 128

4-3-2-4-          فضای صف‌جمع........................................................................................................ 129

4-3-2-5-          فضای بازی و ورزش................................................................................................. 130

4-3-2-6-          سرویس بهداشتی و آب‌خوری................................................................................ 130

4-3-2-7-          استفاده از درختان مناسب...................................................................................... 133

4-3-2-8-          جان‌پناه و دیوارهای محافظ.................................................................................... 134

4-3-2-9-          محصور نمودن فضا................................................................................................... 136

4-3-2-10-       ایجاد کنج‌های امن................................................................................................... 137

4-3-2-11-       طراحی چندمنظوره.................................................................................................. 138

4-3-3-      طراحی ساختمان آموزشی............................................................................................... 138

4-3-3-1-          جانمایی ساختمان آموزشی در سایت.................................................................... 139

4-3-3-2-          شکل ساختمان......................................................................................................... 139

4-3-3-3-          نمای خارجی............................................................................................................. 141

4-3-3-4-          پنجره......................................................................................................................... 141

4-3-3-5-          درب‌ها........................................................................................................................ 145

4-3-3-6-          دسترسی‌های افقی (راهرو)..................................................................................... 147

4-3-3-7-          دسترسی عمودی (راه‌پله)....................................................................................... 149

4-3-3-8-          فضای امن در مدارس.............................................................................................. 152

4-3-3-9-          چندمنظورگی مناسب.............................................................................................. 153

       فصل پنجم: نتیجه‌گیری................................................................................................................. 155

5-1-       مقدمه....................................................................................................................................... 156

5-2-       نتیجه‌گیری............................................................................................................................. 157

5-3-       نوآوری و دستاوردهای تحقیق.............................................................................................. 157

5-4-       محدودیت‌های پژوهش.......................................................................................................... 158

5-5-       پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آتی.................................................................................... 158

5-6-       طراحی دبیرستان 12 کلاسه در شهر مرزی مهران - ایران از منظر پدافند غیرعامل.. 159

       منابع.................................................................................................................................................. 164

6-1-       کتاب........................................................................................................................................ 164

6-2-       مقالات...................................................................................................................................... 166

6-3-       پایگاه‌های اینترنتی................................................................................................................. 170

 

	فهرست جدول‌ها
عنوان		شماره صفحه

 

جدول ‏2–1 گروه بندی ساختمان ها. منبع: مبحث بیست و یکم مقرارت ملی ساختمان، 1395.. 51

جدول ‏2–2 ملاحظات معماری  پدافند غیرعامل. منبع: مبحث بیست و یکم، 1395.. 52

جدول ‏2–3 ویژگی مدارس امن. منبع: مهدی نیا و همکاران، 1398.. 53

جدول ‏2–4 مراکز ثقل جذاب بر اساس تئوری پنج حلقه واردن. منبع: نکویی و همکاران، 1395.. 59

جدول ‏2–5 دسته بندی تهدیدات غیرطبیعی. منبع: صالح نصب و همکاران 1396.. 60

جدول ‏2–6 حداکثر فاصله فضاهای آموزشی در مناطق مسکونی. منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 77

جدول ‏2–7 تعداد کلاسهای مجاز در مدارس ابتدایی و متوسطه. منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 78

جدول ‏2–8 جدول تعداد طبقات مناسب فضاهای آموزشی شهری. منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 78

جدول ‏2–9 محاسبه سطح مورد نیاز مدارس متوسطه شهری و روستایی دوره اول و دوم و مدارس ترکیبی شهرهای درجه 1 و 2. منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 79

جدول ‏2–10 فاصله ساختمان اصلی از شبکه معابر. منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 80

جدول ‏2–11 ابعاد عقب نشینی ورودی مدارس ابتدایی و متوسطه در گذرها. منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 82

جدول ‏2–12 ظرفیت فضای امن بر اساس کاربری ساختمان. منبع: مبحث بیست ویکم، 1395.. 105

جدول ‏4–1 طبقه‌بندی آسیب‌پذیری های عمده در مدارس. منبع: محقق.. 121

 

	فهرست شکل‌ها
عنوان		شماره صفحه

 

شکل ‏2–1 فضا های بسته در مدارس، منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 19

شکل ‏2–2 فضاهای باز و نیمه‌باز در مدارس، منبع: ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، 1395. 20

شکل ‏2–3  ویژگی‌های مثبت سازماندهی خطی. منبع: غفاری، 1377.. 27

شکل ‏2–4  راهکارهایی برای رفع یکنواختی فضاها. منبع: غفاری، 1377.. 28

شکل ‏2–5 انواع سازماندهی خطی در مدارس. منبع: غفاری، 1377.. 29

شکل ‏2–6  مکان‌یابی و هم‌جواری مناسب دبیرستان بین‌المللی مورو آمریکا ، منبع www.architectmagazine.com... 33

شکل ‏2–7 جان‌پناه در ورودی ساختمان دبیرستان بین‌المللی مورو آمریکا ، منبع www.architectmagazine.com... 34

شکل ‏2–8 پنجره های کشیده دبیرستان بین‌المللی مورو آمریکا، منبع www.architectmagazine.com... 34

شکل ‏2–9  فرم نرم ساختمان دبیرستان بین‌المللی مورو آمریکا ، منبع www.architectmagazine.com... 35

شکل ‏2–10 وجود پیلوت در ساختمان دبیرستان بین‌المللی مورو آمریکا، منبع: www.architectmagazine.com... 35

شکل ‏2–11 لایه‌بندی مناسب فضاهای مدرسه ابتدایی آلیکانته – اسپانیا، منبع: www.archdaily.com... 36

شکل ‏2–12 ورودی های متعدد به ساختمان آموزشی، مدرسه ابتدایی آلیکانته – اسپانیا، منبع: www.archdaily.com... 36

شکل ‏2–13 فضاهای نیمه‌باز در محوطه مدرسه ابتدایی آلیکانته – اسپانیا، منبع: www.archdaily.com... 37

شکل ‏2–14  پنجره های عمیق و کشیده مدرسه ابتدایی آلیکانته – اسپانیا، منبع: www.archdaily.com... 37

شکل ‏2–15 اختلاف سطح و ورودی های متعدد به فضای بازی مدرسه ابتدایی آلیکانته – اسپانیا، منبع: www.archdaily.com... 38

شکل ‏2–16 اصل پراکندگی در ساختمان‌های آموزشی دبیرستان بین‌المللی پکن – چین، منبع: www.archdaily.com... 39

شکل ‏2–17 گوشه های خمیده ساختمان و وجود محوطه های متنوع و متعدد در دبیرستان بین‌المللی پکن – چین، منبع: www.archdaily.com... 39

شکل ‏2–18 فضای های سرپوشیده  و جان‌پناه های متعدد در محوطه دبیرستان بین‌المللی پکن – چین، منبع: www.archdaily.com... 40

شکل ‏2–19 اختلاف سطح در محوطه دبیرستان بین‌المللی پکن – چین، منبع: www.archdaily.com... 40

شکل ‏2–20 وجود سالن های چند منظوره در زیر زمین ساختمان‌های آموزشی دبیرستان بین‌المللی پکن – چین، منبع: www.archdaily.com... 41

شکل ‏2–21 مکانیابی و تناسب مناسب با منطقه در دبیرستان لیزگنان – فرانسه، منبع: www.archdaily.com... 42

شکل ‏2–22 جانمایی فضای بازی و پارکینگ مناسب  دبیرستان لیزگنان – فرانسه، منبع: www.archdaily.com... 42

شکل ‏2–23 فضاهای بازمتنوع با دسترسی های متعدد دبیرستان لیزگنان – فرانسه، منبع: www.archdaily.com... 43

شکل ‏2–24 فضاهای نیمه‌باز و امن در محوطه دبیرستان لیزگنان – فرانسه، منبع: www.archdaily.com... 43

شکل ‏2–25 نورگیری مناسب راهرو و ورودی های غیر هم راستا کلاس های آموزشی در دبیرستان لیزگنان – فرانسه، منبع:

فصل اول: کلیات تحقیق

1. 1. بیان مسئله:

امنیت یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری شهرها در طول تاریخ بوده و هست. در جنگ‌های کنونی آثار ویرانگر جنگ به‌تمامی مراکز شهری بخصوص مراکز عمومی کشیده می‌شود. شهر مرزی مهران طی جنگ تحمیلی دو بار به اشغال بعث عراق در آمد و در طول جنگ تحمیلی در معرض تهدیدات دشمن قرار داشته و خسارات زیادی بدان از جمله به مدارس شهر وارد آمد. یکی از عوامل پایداری در شهرها وجود اماکن امن در گستره شهر بوده؛ ولی برای ساخت این‌گونه اماکن، موانع اجرایی وجود دارد. مدارس یکی از گسترده‌ترین مراکز عمومی در شهرها هستند که قابلیت‌های فیزیکی زیادی برای پایداری در شرایط بحران را دارند. یکی از اهداف سند تحول بنیادین آموزش پرورش ایمن‌سازی مدارس و دستیابی به مؤلفه‌های مدرسه ایمن در برابر حوادث و سوانح طبیعی و غیرطبیعی، با استفاده حداکثری از مصالح ملی و منطقه‌ای در راستای افق ۱۴۰۴ است؛ با لحاظ‌کردن اصول پدافند غیرعامل در طراحی و چندمنظوره کردن این‌گونه فضاها سطح امنیت در مدارس را افزایش داده و در شرایط بحران به مکان‌های امن در منطقه و محله تبدیل می‌شود؛ بدون آنکه هزینه‌ای برای ساخت اماکن امن صورت بپذیرد.

1. 1. 1. تشریح و بیان موضوع:

در طول تاریخ به‌ویژه از هنگام پدیدارشدن تجهیزات و تسلیحات پرنده (بالن، هواپیما و موشک در طول دو جنگ جهانی) و نیز بر اثر تکوین و توسعه فناوری‌های برتر نظامی در عصر حاضر، تبعات ویرانگر جنگ به‌تمامی مراکز زندگی و فعالیت کشورهای مورد هجوم کشیده شده و آن‌ها را با خود درگیر می‌نماید. تجارب هشت سال دفاع مقدس همراه با درس‌هایی از جنگ‌های ویرانگر آمریکا با تعدادی از همسایگان ما به‌خوبی دلائل محکمی برای اثبات این مدعا هستند (حسینی، ۱۳۸۳). شهر مرزی مهران به دلیل ذخایر نفتی، دارابودن زمین‌های کشاورزی و پایانه مرزی با کشور عراق هرساله به جمعیت این شهر اضافه شده و به دلیل وجود آثار و یادمان‌های دفاع مقدس و نزدیک‌ترین مسیر برای زیارت عتبات و عالیات به کشورهای همسایه هرساله سیل عظیمی از جمعیت کشور و همچنین زوار عراقی به این شهر روانه می‌شود؛ اما متأسفانه بعد از سه دهه از اتمام جنگ تحمیلی هنوز این شهر زیرساخت‌های نسبی یک شهر امن را ندارد.

تمامی افراد جامعه، بخشی از بهترین و مستعدترین سنین فراگیری خویش را در درون مدرسه و در سایه آموزش‌های معلمان و مربیان سپری می‌کنند و چگونگی شکل‌گیری باورها، مهارت‌ها و شخصیت آنان در این سنین بر روند پیشرفت و توسعه کشور تأثیر فراوان می‌گذارد، به همین دلیل "آینده جوامع" را می‌توان در "آینه مدارس" مشاهده کرد (ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی، ۱۳۹۵). فضاهای آموزشی (مدارس، دانشگاه‌ها، آموزشگاه‌ها) در زمره مهم‌ترین فضاهای شهری می‌باشد. در این فضاها، در زمان بهره‌وری، تعداد زیاد متصرفین، سبب افزایش تلفات در زمان وقوع حوادث می‌شود؛ خصوصاً اینکه اکثر کاربران، افراد کم‌سن‌وسال و یا جوانان می‌باشند که در شرایط حادثه یا قادر به تصمیم‌گیری نیستند و یا احساسات و عدم تجربه سبب اخذ تصمیمات نادرست می‌شود (ایران‌منش، جمشیدی. ۱۳۹۵)

 مهم‌ترین رویکرد در ایمن کردن فضاهای آموزشی در اولویت قراردادن پدافند غیرعامل در مراحل طراحی است. پدافند غیرعامل، مجموعه‌ای از اقدامات غیرمسلحانه‌ای است که به‌کارگیری آن‌ها، موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، ارتقای پایداری ملی، تداوم فعالیت‌های ضروری و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدام‌های نظامی دشمن می‌گردد (مبحث ۲۱ مقررات ملی ساختمان، پدافند غیرعامل. ۱۳۹۵). ازاین‌رو توجه به کاهش آسیب‌پذیری این‌گونه اماکن جایگاه مهمی در افزایش توان دفاعی کشور دارد. این اقدام نیازمند چاره‌جویی و انجام اقدامات پیشگیرانه برای حفظ شهروندان، به‌عنوان سرمایه‌های انسانی کشور و نیز به‌منظور ارتقای سطح روحیه و توانایی روانی ملی است. (فرزام شاد. ۱۳۹۰). هدف تحقیق این است که ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی مراکز آموزشی در یک دبیرستان واقع در شهر مرزی کدام‌اند.

1. 1. 2. اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:

در میان مسائل و شکاف‌های موجود در طراحی مراکز غیرنظامی بنا به ملاحظات پدافند غیرعامل باید به مراکزی بپردازیم که هم اولویت داشته باشد. یعنی بودن و نبودنش فرق داشته باشد؛ بودنش ارزشمند باشد و نبودنش خطرناک باشد و هم عمومیت داشته، یعنی همه کم‌وبیش با آن درگیر باشند و از همه مهم‌تر اینکه پنهان‌تر باشد؛ یعنی کمتر موردمطالعه قرار گرفته باشد؛ «اولویت» ازآنجا که وجود مراکز امن و ایمن بودن مراکز آموزشی در شهرها بسیار مهم بوده و باعث امنیت در گستره ملی خواهد شد؛ «عمومیت» از این نظر که به دلیل پراکندگی بسیار بالا مراکز آموزشی (مدارس) در کل کشور و از یک‌سو نیاز هر شهر به اماکن امن و بنا به کمبود اراضی در شهرها برای ساخت مراکز امن یکی از بهترین مراکزی که قابلیت چندمنظوره شدن را دارد مدرسه‌ها هستند؛ و «کمتر موردمطالعه» از این نگاه که بنا به بررسی منابع و طرح‌های موجود در بحث طراحی مراکز آموزشی (مدارس - دبیرستان) اکثر تلاش‌های صورت‌گرفته به طراحی اجزای مدرسه بدون درنظرگرفتن کل فضاهای باز، بسته، فعال و غیرفعال انجام‌شده و در معدود مطالعاتی به یک طرح کلی رسیده‌اند؛ اما متأسفانه یک الگو پیچیده معماری به دلیل شرایط و موانع اجرایی در کشور ایران کم‌فایده خواهد بود؛ لذا بهتر است بنا به الگوهای رایج و موجود، در طراحی مدارس به مقاوم کردن این‌گونه فضاها پرداخته شود؛ وجه تمایز این پژوهش با پژوهش‌های پیشین خود در طراحی هماهنگ کل فضاهای (باز و بسته) مدارس بنا به الگوی‌های رایج با رویکرد پدافند غیرعامل خواهد بود و همچنین به دلیل پراکندگی فضاهای آموزشی (مدارس) در کلیه شهر و روستاهای کشور، به‌خصوص در مناطق مرزی به‌عنوان یک نیاز کلیدی برای جامعه و همچنین به دلیل کمبود فضا در شهرها برای ایجاد اماکن امن، ضرورت دارد که الزامات پدافند غیرعامل در طراحی این‌گونه فضاها، اعمال شود و با چندمنظوره کردن این‌گونه فضاها علاوه بر ایجاد فضای امن برای تحصیل دانش‌آموزان، قابلیت استفاده در شرایط‌های بحرانی برای محله خواهد بود؛ بدون آنکه هزینه‌های زیادی برای ساخت اماکن امن صورت گیرد.

بنابراین، شناخت ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی مراکز آموزشی و بخصوص در دبیرستان‌های شهر مرزی مهران اهمیت داشته و ضرورت دارد تا ملاحظات پدافند غیرعامل احصا و در طراحی دبیرستان‌های مرزی اعمال گردد.

1. 2.   پیشینه تحقیق:

در سال ۱۳۹۹ عطایی کاریزی و نوحی بزنجانی مطالعه بر روی ارزیابی طراحی معماری مدارس با رویکرد پدافند غیرعامل انجام داد ابتدا به ارزیابی الزامات پدافند غیرعامل در مدرسه امام حسین در شهر مشهد پرداخته، یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که با اصلاح بعضی از نقاط کلیدی مدرسه مثل بازشوها، ایجاد فضای سبز در محوطه، حذف گوشه‌های تیز در پلان داخلی و چندمنظوره کردن نمازخانه می‌توان ضمن ایجاد آمادگی در موقع بحران، افزایش سطح عملکرد ایمنی دانش‌آموزان و کاهش خسارات ساختمان در برابر تهدیدات نظامی در شهر مشهد منجر شود.

در سال ۱۳۹۹ علی اسدی در پایان‌نامه خود مطالعه‌ای به‌عنوان طراحی دبیرستان پسرانه با تأکید بر محیط آموزش‌دهنده در شهر ایلام به روش توصیفی - تحلیلی از نوع کاربردی انجام داده است؛ در ابتدا به تحول آموزشی، تاریخچه فضای آموزشی و پیشینه‌های داخلی و خارجی و به بررسی ۲۲ مورد از دبیرستان‌های شهر ایلام پرداخته و بعد بررسی فراوان معتقد است در ساخت مدارس، بیشتر جنبه کمی مدنظر سازمان نوسازی مدارس کشور بوده و فضای مدارس کنونی بیشتر سرد و یکنواخت بر دانش‌آموز حاکم هستند. یافته‌های نشان می‌دهد که محیط آموزشی بر ایجاد فضای آموزش‌دهنده تأثیر مثبت و مستقیم داشته و فضاهای آموزشی شهر ایلام در این مقوله از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند. محقق در پایان یک طرح کلی ارائه می‌دهد.

در سال ۱۳۹۹ مهدی نیا و همکاران مطالعه بر روی نقش هندسه معماری مدارس با رویکرد پدافند غیرعامل انجام داده‌اند محققین بعد از تحلیل فراوان تأثیر هندسه بر کلاس، راهروها، اقلیم‌های چهارگانه، کالبد نمازخانه، بازشوها، محوطه و فرم بنا، الگوهای طراحی ارائه داده است؛ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که می‌توان با اتخاذ تدابیر معمارانه و توجه به هندسه معماری ضمن ایجاد فضاهای زیبا و دل‌نشین و بدون لطمه‌زدن به عملکرد فضاها در مدرسه از شدت و گستردگی صدمات ناشی از حملات دشمن کاست بدون آنکه این امر مستلزم صرف هزینه‌های گزافی باشد.

در سال ۱۳۹۵ ایران‌منش و جمشیدی مطالعه‌ای بر روی تحقق اهداف پدافند غیرعامل در کاربری‌های آموزشی با تأکید بر طراحی فضاهای باز انجام داده‌اند. ابتدا بعد از بررسی و طبقه‌بندی فراوان فضاهای باز در محیط‌های آموزشی راهکارهای اجرایی ارائه داده، یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد عملکرد فضای باز بر اساس نوع فضای آموزشی (مدرسه، دانشگاه) می‌تواند متفاوت باشد؛ اما با لحاظ‌کردن اهداف پدافند غیرعامل در طراحی می‌توان فضای باز علاوه بر ایجاد محیطی امن و خوشایند برای کاربران، در زمان حادثه به‌عنوان مکانی امن و پس از حادثه برای اسکان بازماندگان مورداستفاده قرار گیرد.

در سال ۱۳۹۴ تقی‌زاده کردی پژوهشی بر روی بررسی ویژگی مدرسه‌های امن بر اساس پدافند غیرعامل موردمطالعه قرار می‌دهد در ابتدا به معیارها و توصیه‌های کلی این‌گونه فضاها، چشم‌انداز و اهداف پدافند غیرعامل در مدرسه پرداخته، یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد مدارس به‌عنوان کانون‌های جمعیتی در صورت آسیب‌دیدن سبب افزایش تلفات انسانی می‌گردد و از طرفی در چنان شرایطی ازآنجاکه شهرها با کمبود فضای امن پناهگاهی مواجه هستند و نیز پراکندگی فضای آموزشی در سطح کشور، مدارس امن به‌عنوان یک فضای امن پناهگاهی می‌توانند علاوه بر حفظ جان دانش‌آموزان به‌عنوان قشر آسیب‌پذیر جامعه، مورداستفاده ساکنین محله پیرامونی خود نیز قرار گیرند؛ لذا احداث مدارس امن می‌تواند در جهت افزایش امنیت روانی دانش‌آموزان، خانواده آن‌ها و مردم بسیار مؤثر واقع شود.

در سال 1394 احد جهانگیری در پایان‌نامه خود مطالعه‌ای به‌عنوان تدوین مؤلفه‌های پدافند غیرعامل در مدارس (مطالعه موردی: مدارس ارومیه) انجام داده است. ابتدا با مروری بر ادبیات تحقیق چهاراصل مدیریت بحران شامل کاهش آمادگی، واکنش، بازسازی و پیش‌بینی به‌عنوان فصول مشترک مدیریت بحران و مولفه‌های پدافند غیرعامل شناسایی شدند و در ادامه با استفاده از رویکرد تصمیم‌گیری چندمعیاره مؤلفه‌های پدافند غیرعامل در مدارس شهر ارومیه را رتبه‌بندی می‌کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد استفاده از مؤلفه‌های پدافند غیرعامل در برنامه‌های مدیریت بحران در مدارس کمک خواهد کرد تا تلفات انسانی در بروز حوادث مختلف ازجمله حوادث طبیعی مانند زلزله که بیشترین خسارات را در طول دوران مختلف در کشور ما سبب شده است، کاهش یابد.

در سال ۱۳۹۱ علی ارشدی در پایان‌نامه خود مطالعه‌ای به‌عنوان مکان‌یابی و طراحی مدرسه با رویکرد پدافند غیرعامل در منطقه چهار تهران انجام داده است؛ ابتدا به بررسی ضابطه‌های مبحث ۲۱ مقررات ملی ساختمان و کاربرد آن در مکان‌یابی و طراحی مدارس می‌پردازد و جزئیات معماری را به‌اختصار هرکدام توضیح می‌دهد در پایان طرح کلی برای احداث مدرسه‌ای در منطقه چهار تهران ارائه می‌دهد.

در سال ۱۳۹۱ حسینی و کاملی مطالعه بر روی معیار پدافند غیرعامل در طراحی معماری ساختمان‌های جمعی شهری انجام داده‌اند بعد از تحلیل فراوان برای مکان‌های جمعی چهار نوع برخورد مطرح می‌کند (حفظ و پایداری، تخلیه، تغییر کاربری و ایزوله کردن) در این پژوهش اقدام مناسب (بنا به چهار نوع برخورد ممکن) برای هر یک از کاربری‌های شهری مطرح‌شده است محققین معتقدند که بمباران کور حذف و حتی امکان اشتباه در هدف‌گیری کم است؛ لذا امکان هدف زنی در عمق بیشتر شده است؛ بنابراین در جنگ‌های نوین حمله با سرعت و خطای کم صورت می‌گیرد؛ لذا رویکرد اقدامات برای افزایش مقاومت حتی تا چند روز می‌تواند سرنوشت جمع را تغییر دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اهداف راهبردی مورد حمله و اصابت مستقیم قرار می‌گیرند و سایر اماکن غیرراهبردی شهری تا حد زیادی در امان خواهند ماند؛ اما بااین‌وجود برپایی جنگ روانی از سوی دشمن را نباید از یاد برد؛ بنابراین فضای آموزشی باید توانایی اعطای عملکرد جدید را داشته باشد.

در سال ۱۳۹۱ مظفر و میرمرادی مطالعه بر روی بررسی الگوهای رایج چیدمان مدارس ایرانی باتوجه‌به اصول ارتباط میان کلاس درس و فضای بیرونی انجام داده‌اند معتقد هستند که تاکنون بر روی چگونگی ارتباط بین فضای درون و بیرون محوطه مدرسه سخنی گفته نشده است و فقط اهمیت آن را نشان داده‌اند این پژوهش انواع ارتباط‌های ممکن میان دو فضای درونی و بیرونی با دیدگاه‌های متفاوت کنار هم گذاشته و بعد از موشکافی سیر تحول الگوهای رایج مدرسه در تاریخ ایران دو الگو رایج خطی و مرکزی را انتخاب و با تطبیق اصول طراحی فضای آموزشی و ارتباط میان فضای درونی و بیرونی برای هرکدام طرح بهینه ارائه می‌دهد.

جمع‌بندی پیشینه‌ها:

به نظر می‌رسد در پژوهش‌های موجود اکثر مطالعات به طراحی اجزای مدرسه بدون درنظرگرفتن کل فضاهای (باز، بسته، فعال و غیرفعال) و هماهنگی بین فضاها پرداخته و در معدود مطالعاتی به یک طرح کلی رسیده‌اند؛ اما متأسفانه یک الگو پیچیده معماری به دلیل شرایط و موانع اجرایی در کشور ایران کم‌فایده خواهد بود. البته تحقیق مظفر و میرمرادی را می‌توان از این مقوله جدا دانست.

در تحقیقات انجام شده کارهای خوبی انجام شده که می‌تواند مورداستفاده شود؛ ولی در خصوص تدوین ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی مراکز آموزشی و بخصوص در دبیرستان‌های شهر مرزی مهران تحقیقی انجام نشده است.

1. 3. اهداف و نوآوری در تحقیق:
      1. هدف اصلی:

تدوین ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی مراکز آموزشی (دبیرستان - شهر مرزی مهران)

1. 1. 2. اهداف فرعی:

1 – شناسایی آسیب‌پذیرهای مراکز آموزشی (دبیرستان‌ها)

2 – شناسایی تهدیدات مراکز آموزشی (دبیرستان‌ها)

1. 1. 3. سؤال اصلی:

ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی مراکز آموزشی (دبیرستان) کدام‌اند؟

1. 1. 4. سؤالات فرعی:

1 - تهدیدات متوجه مراکز آموزشی (دبیرستان) در مناطق مرزی چیست؟

2 - آسیب‌پذیری‌های مراکز آموزشی (دبیرستان) در مناطق مرزی چیست؟

1. 4. شرح راه‌حل پیشنهادی تحقیق:

ازآنجا که وجود مراکز امن و ایمن بودن مراکز آموزشی در شهرها بسیار مهم بوده و باعث امنیت در گستره ملی خواهد شد؛ به دلیل پراکندگی بسیار بالا مراکز آموزشی (مدارس) در کل کشور و از یک‌سو نیاز هر شهر به اماکن امن و بنا به کمبود اراضی در شهرها برای ساخت مراکز امن یکی از بهترین مراکزی که قابلیت چندمنظوره شدن را دارد مدرسه‌ها هستند؛ بنا به بررسی منابع و طرح‌های موجود در بحث طراحی مراکز آموزشی (مدارس - دبیرستان) اکثر تلاش‌های صورت‌گرفته به طراحی اجزای مدرسه بدون درنظرگرفتن کل فضاهای باز، بسته، فعال و غیرفعال انجام‌شده و در معدود مطالعاتی به یک طرح کلی رسیده‌اند؛ اما متأسفانه یک الگو پیچیده معماری به دلیل شرایط و موانع اجرایی در کشور ایران کم‌فایده خواهد بود؛ لذا بهتر است بنا به الگوهای رایج و موجود، در طراحی مدارس به مقاوم کردن این‌گونه فضاها پرداخته شود؛ وجه تمایز این پژوهش با پژوهش‌های پیشین خود در طراحی هماهنگ کل فضاهای (باز و بسته) مدارس بنا به الگوی‌های رایج با رویکرد پدافند غیرعامل خواهد بود؛ به دلیل پراکندگی فضاهای آموزشی (مدارس) در کلیه شهر و روستاهای کشور، به‌خصوص در مناطق مرزی به‌عنوان یک نیاز کلیدی برای جامعه و همچنین به دلیل کمبود فضا در شهرها برای ایجاد اماکن امن، ضرورت دارد که ملاحظات پدافند غیرعامل در طراحی این‌گونه فضاها، اعمال شود و با چندمنظوره کردن این‌گونه فضاها علاوه بر ایجاد فضای امن برای تحصیل دانش‌آموزان، قابلیت استفاده در شرایط‌های بحرانی برای محله خواهد بود؛ بدون آنکه هزینه‌های زیادی برای ساخت اماکن امن صورت گیرد.

 

Title

Considerations of passive defense in the design of educational centers (case study: high school, border city of Mehran)

 

Thesis Advisor:

 Seyed Javad Hashemi Fesharkie ( Ph.D. )

Consulting Advisor:

 Syed Ahmad Mahdinia ( Ph.D. )

By:

Meysam Havasi

Summer 2023