برنامه ششم و معماری وشهرسازی اسلامی

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

برنامه ششم و معماری وشهرسازی اسلامی

  مقدمه : آیین جاودانی و حیات بخش اسلام تمامی جنبه های زندگی انسان را در نظر داشته و به آرامش، سعادت و بهروزی آحاد بشری عنایت دارد و برای تأمین نیازهای واقعی جوامع انسانی ضوابطی را مشخص نموده است تا آنان به دور از ناگواری ها و نگرانی ها و با رعایت آنها در کنار یکدیگر با امنیت و سلامتی زندگی کنند. یکی از نعمت هایی که قرآن کریم بدان اشاره می کند محل سکونت آدمی است"خداوند خانه های شما را مکان آرامشتان قرار داد". براساس ارزشهای دینی مسلمان باید در شرایطی زندگی کند که بتواند خدای خویش را بهتر عبادت کند و خویشتن را برای زندگی جاویدان مهیا نماید.از سوی دیگر توجه به آبادانی شهر در تعالیم اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است.

در این رابطه در قرآن کریم در سوره هود آیه 61 آمده است : ((هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا ))»او شما را از زمین آفرید و شما را به آبادانىِ آن واداشت.

حضرت امام صادق علیه السلام می فرمایند : سه چیز است که مردم یکسره به بدان نیازمندند امنیت ؛ عدالت و آبادانی (تحف القول، ص 320)

گرچه پیشینه کهن شهرها و ساختمانها از غنای لازم برخورداربوده است ولی در قرن اخیر دوران افول خود را طی میکرد که وقوع انقلاب اسلامی ایران ، توجهی بنیادین ومحتوایی را بدست واورد و پس از انقلاب اسلامی مصوبات خوبی را شاهد بوده ایم .گرچه در اجرا با افت زیادی مواجه بوده ایم – یکی از قوانین موضوعه ، قوانین برنامه پنج ساله می باشد ، که این  موضوع همواره در برنامه های 5 ساله قبل ( ازجمله  در قانون برنامه پنجم ،در ماده ۱۶۹ و  ماده ۱۹۴- در قانون برنامه چهارم در ماده 109 – درقانون برنامه سوم در ماده 137) وجود داشته است . لکن اکنون که هنگام به ثمر نشستن این اقدام بنیادین وزیر بنایی است ، درقانون برنامه ششم وجود ندارد

  اسناد فرادستی 

در اسناد فرادستی کشوربه موضوع هویت بخشی محیط براساس رشد فضایل اخلاقی ونیز  هویت ایرانی- اسلامی کالبد شهرها تاکید شده است :

در اصل سوم قانون اساسی چنین مقرر شده است  :  دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم، همه امکانات خود را برای امور زیر به کار برد:  ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی."

در بند 2 سیاست های کلی شهرسازی (ابلاغی مقام معظم رهری در 29/11/1389) بر"تبیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تاکید بر هویت ایرانی- اسلامی و با رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، حقوق همسایگی و امکانات زیربنایی و الزامات زیست محیطی و اقلیمی." تاکید شده است ، ولازم می بود که در برنامه 5 ساله کشور تجلی یابد .

  مصوبات قانون برنامه پنج ساله کشور

پس ازجنگ تحمیلی در تمامی برنامه های پنج ساله کشور ( بجز برنامه پنج ساله اخیر) موادی از قانون به موضوع معماری وشهرسازی اسلامی پرداخته شده و تکالیفی را برای دولت ها ایجاد نموده است .که در زیر به برخی از انها اشاره میشود:

1-  در بند ب ماده 137 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (مصوب 17/1/1379 مجلس شورای اسلامی) ( 1380-1384) چنین مصوب شده است : "به منظور هویت بخشی به سیما و کالبد شهرها و روستاهای کشور و انطباق مشخصات کلیه ساختمانهای مسکونی و غیرمسکونی کشور با ویژگیهای فرهنگ معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی (بومی) و رعایت اصول و ضوابط مربوطه در نماسازی و طراحی شهری و روستائی کشور و جلوگیری از تخریب ساختمانها و نماهای باارزش در شهرها، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است به تدریج و حداکثر تا پایان برنامه سوم ضمن انجام مطالعه و تحقیق و با همکاری دستگاهها ومراجع ذیربط، نسبت به تهیه، تدوین و ارائه اصول، ضوابط و مقررات نماسازی در کلیه ساخت و سازهای کشور اقدام و ضوابط مذکور را به کلیه شهرداریها و دستگاههای ذیربط و تشکلهای مهندسی کشور ابلاغ نماید."

2-  دربند ز ماده 109  قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (مصوب 6/11/1383 مجلس شورای اسلامی) ( 1384-1388) چنین وضع شده است : " دولت موظف است، به منظور حفظ و شناساندن هویت تاریخی ایران و بهره‌گیری از عناصر و مؤلفه‌های هویت ایرانی به ویژه زبان فارسی, اقدامهای ذیل را انجام دهد: شناسایی اصول و ضوابط شکل‌گیری معماری ایرانی - اسلامی در شهرها و روستاهای کشور به‌منظور معرفی ویژگی‌های هنرهای معماری ایرانی اسلامی، از طریق انجام پژوهشهای مورد نیاز."

3-  دربند الف ماده 169  قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (مصوب 15/10/1389 مجلس شورای اسلامی با اصلاحات و الحاقات بعدی) (1390-1395) چنین امده است :  " شورای عالی شهرسازی و معماری موظف است به منظور تدوین و ترویج الگوهای معماری و شهرسازی اسلامی ـ ایرانی:

الف ـ با تشکیل کارگروهی ‌مرکب از نمایندگان دستگاه‌های ذی‌ربط و صاحبنظران و متخصصان رشته‌های معماری، شهرسازی و حوزوی ‌نسبت به انجام پژوهش‌های کاربردی، سیاستگذاری، تدوین ضوابط و مقررات و ترویج الگوهای موردنظر اقدام نماید. ب ـ طرح‌های مناسب‌سازی ساختمان ها و فضاهای شهری و روستایی برای معلولین جسمی و حرکتی را بررسی، تهیه و تدوین نماید.

شهرداری ها و دهیاری ها موظفند بر اساس ضوابط و طرح‌های موضوع این بند نسبت به ‌مناسب‌سازی معابر و فضاهای عمومی شهری و روستایی اقدام نمایند.

4-  دربند ه  ماده 194  قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (مصوب 15/10/1389 مجلس شورای اسلامی با اصلاحات و الحاقات بعدی) (1390-1395) چنین امده است :  دولت مکلف است به منظور بهبود وضعیت روستاها در زمینه سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، راهبری، نظارت و هماهنگی بین دستگاه‌های اجرائی، ارتقاء سطح درآمد و کیفیت زندگی روستائیان و کشاورزان و کاهش نابرابری‌های موجود بین جامعه روستایی، عشایری و جامعه شهری، حمایت لازم را از اقدامات زیر به‌عمل آورد: هـ ـ بهسازی، نوسازی، بازسازی و ایمن‌سازی ساختار کالبدی محیط و مسکن روسـتایی مبتـنی بر الگوی معماری اسـلامی ـ ایرانی با مـشارکت مـردم، دولـت و نهادهای عمومی "

  نتیجه گیری :

علیرغم وجود موادی از قانون برنامه های پنج ساله های پیشین درخصوص معماری وشهرسازی اسلامی و علیرغم  وجود یک  بند از سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران (بند  48 ابلاغی  مقام معظم  رهبری در تاریخ 9/4/1394 به  رییس جمهور) مبنی بر " هویت بخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی و روزآمد سازی معماری اسلامی – ایرانی ".لکن متاسفانه درقانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران توسط  مجلس شورای اسلامی 14/12/1395 مصوب گردیده است ،  هیچ موادی در مورد معماری و شهرسازی اسلامی اختصاص نیافته و قرانین فرادستی در قانون 5 ساله ششم تبلور نیافته است .

  پیشنهادات :

نظر به اهمیت موضوع وبه جهت پیاده سازی بنددوم سیاست کلی نظام  درخصوص شهرسازی ، لازم است :

  کمیسیون عمران مجلس با قید اولویت ، این مهم را بررسی نموده و در قانون اصلاحی یا الحاقی یا.... تدوین نموده ودرصحن مجلس مصوب گردد.

  بخش نظارت مجمع تشخیص مصلحت نظام ،موضوع متوقف ماندن بند 2 سیاست های کلی شهرسازی و بند 48  سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران را بررسی نموده و چاره اندیشی کند.

  وزارت راه وشهرسازی دستورالعملهای لازم را تهیه وجهت رعایت ان توسط فمشاوران ومهندسان ابلاغ نماید.

  نهادهای تهیه کننده  طرح جامع شهرها ، رعایت هویت ایرانی- اسلامی را مورد توجه قراردهند

  بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در طرحهای هادی روستایی رعایت هویت ایرانی- اسلامی را ملحوظ نماید.

  سازمان نظام مهندسی ، نسبت به اموزش مهندسان اقدامات لازم را بعمل اورد.

  نهادها وتشکلهای انقلابی ، براساس رسالت انقلابی خود بصورت آتش به اختیار ،راههای میانبر را برگزینند و ترویج دهند.