شهر مشهد- نقشه و..... 8

حرم امام رضا (ع)

استان       استان خراسان رضوی،

شهرستان  مشهد

بخش        مرکزی

سال‌های مرمت        دوره دیلمیان، دوره سلجوقی، دوره خوارزمشاهیان، دوره تیموریان، دوره صفویه، دوره نادری، دوره قاجار و دوره پهلوی و عصر جمهوری اسلامی

کاربری کنونی         زیارتی

دیرینگی   دوره هارون عباسی، دوره دیلمیان

دورهٔ ساخت اثر       دوره هارون عباسی و دوره سلجوقی، دوره دیلمیان،

مالک فعلی اثر         آستان قدس رضوی

اطلاعات ثبتی  شمارهٔ ثبت       ۱۴۰

تاریخ ثبت ملی         ۱۵ دی ۱۳۱۰

حرم امام رضا(ع) محدوده مدفن امام هشتم شیعیان و ساختمان‌های اطراف آن در شهر مشهد

این ساختما‌ن‌ها عبارتند از حرم، گنبد، گلدسته‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، رواق‌ها و بست‌ها.

حرم

مدفن اصلی امام رضا (ع) مکانی بوده که آن را بقعه هارونیه می‌گفته‌اند. این مکان دارالاماره یا باغ حمید بن قحطبه طائی در دهکده سناباد است که یک دژ نظامی بوده و تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام می‌رسد. این محل بر سر چند راهی سناباد، نیشابور، سرخس، طوس و رادکان قرار داشته و از آن برای تامین امنیت این مسیر استفاده می‌شده است. هارون عباسی در سال ۱۹۳ق. در این مکان دفن شد و دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.[۱]

در سال ۲۰۳ به خواست مأمون، امام رضا (ع) در این مکان در کنار هارون دفن شد.[۲]

پس از این تاریخ، به دلیل اهمیت مقبره امام رضا (ع)، توجه به دفن‌شدن هارون در این مکان کاسته شد و این مکان به مدفن و حرم امام رضا (ع) شناخته شد.

گاه شمار حرم امام رضا

۱۹۳ق      مرگ هارون و دفن در بقعه هارونیه

۲۰۳        شهادت امام رضا و دفن در کنار هارون

شناخته شدن مقبره به مقبره امام رضا

قرن ۵      بنای مسجد بالاسر از سوی ابوالحسن عراقی (د۴۲۹ق)

۵۰۰ق      تقدیم صندوق نقره از سوی نوشیروان اصفهانی در زمان سلطان سنجر

۸۲۱ق      ساخت مسجد گوهرشاد

قرن۹       ساخت ایوان جنوبی صحن عتیق (انقلاب) از طرف امیر علی‌شیر معروف به ایوان نادری

قرن ۱۰   طلاکاری گنبد برای نخستین بار

ساخت صندوق شاه عباسی

ساخت نخستین ضریح در زمان شاه طهماسب اول

قرن ۱۱   ساخت ایوان شمالی یا ایوان عباسی در ۱۰۵۹ق و ایوان شرقی و غربی صحن عتیق از سوی شاه عباس اول

عهد نادرشاه             طلاکاری ایوان جنوبی صحن عتیق

۱۱۶۰ق    ساخت ضریح نگین نشان در زمان شاهرخ افشار (ضریح دوم)

۱۲۲۳ق    نصب ضریح سوم تقدیمیِ فتحعلی‌شاه قاجار

ح۱۲۵۰ق ساخت صحن جدید (آزادی) در زمان فتحعلی‌شاه و کاشی‌کاری آن در زمان محمدشاه قاجار

۱۲۶۴ق    طغیان محمدحسن خان سالار و دستبرد به طلا و نقره‌های ضریح

۱۲۶۸      تعمیرات ضریح در زمان ناصرالدین شاه

۱۲۹۱ش  به توپ بستن حرم از سوی قوای روسی

۱۳۳۸ش  ساخت و نصب ضریح چهارم به نام شیر و شکر

۱۳۵۳ش  ساخت صحنی جدید (امام خمینی) پس از برچیده شدن ساختمان موزه و خزانه و کتابخانه

۱۳۶۰ش  ساخت صحن جمهوری اسلامی

۱۳۷۳ش  بمب‌گذاری در حرم در ۳۰خرداد

۱۳۷۹ش  نصب ضریح پنجم به نام سیمین و زرین

 

مشخصات

بنایی است مستطیل شکل (نزدیک به مربع) به طول ۹۰/۱۰ و عرض ۴۰/۱۰ متر. ۴ صُفّه در ۴ طرف حرم واقع است که از آنها به داخل حرم رفت و آمد می‌شود و طول دهانه هریک ۳ متر است. بالای این صفه‌ها ۴ صفه کوچک قرار دارد. ازاره حرم تا ارتفاع ۲۰ سانتی متر از سنگ مرمر است و بالاترِ آن به ارتفاع ۹۲ سانتی متر از کاشی‌های ۴ و ۶ و ۸ پهلو و کوکبی شکل پوشیده شده که بر اغلب آنها آیات و احادیث، و بر برخی دیگر نقشهای اسلیمی برجسته دیده می‌شود. بر بالای این کاشی‌ها کتیبه‌ای برجسته بر روی کاشی‌های چینی نمای نفیس، حاوی آیاتی از سوره فتح دیده می‌شود و بر بالای آن، کتیبه دیگری از مرمر به عرض ۳۲ سانتی متر هست که قصیده‌ای از دبیرالملک فراهانی به خظ نستعلیق بر آن نوشته شده است.

حرم از کف تا انتهای زیر سقف نزدیک به ۱۹ متر ارتفاع دارد. کتیبه‌ای به عرض ۸۰ سانتی متر در منتهی الیه ۴ دیوار حرم که زیر طاق گنبد واقع است، در ارتفاع حدود هفت متری از کف حرم قرار دارد که سوره جمعه به خط ثلث علیرضا عباسی بر آن نوشته شده است.

محراب‌های حرم

در داخل حرم ۳ محراب وجود دارد:

در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض ۷۵/۱ و ارتفاع ۴۰/۲.

در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض ۱۵/۲ و ارتفاع ۶۰/۲.

در بالاسر مبارک، زیر طاق و صفه‌ای که از آن به مسجد بالاسر می‌روند، به عرض ۲۵/۱ و ارتفاع ۹۰/۱ متر.

موقعیت ۴ صفه حرم از این قرار است:

 

صفه شمالی، در پشت سر مبارک.

صفه جنوبی، در پیش روی مبارک.

صفه شرقی، در پایین پای مبارک.

صفه غربی، در بالاسر مبارک.

در ایام عضدالملک میان صفه جنوبی و حرم دری از طلا نصب شده بود که به نام خود او معروف بوده و در ۱۳۵۳ش با در طلایی جدیدی تعویض گردیده است. درِ صفه شرقی نیز دارای نقوش و خطوطی برجسته است. متن آن از نقره و نقوش و خطوطش از طلاست.

بقعه و ضریح

نمای ضریح فولادی حرم امام رضا(ع)

ضریح سوم مطهر امام رضا(ع) این ضریح مربوط به عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار است.

چهارمین ضریح مطهر امام رضا(ع) معروف به ضریح شیر و شکر

تاریخچه ضریح امام رضا

کهن‌ترین منبعی که از بقعه و ضریح امام(ع) یاد کرده است، مربوط به دوره خوارزمشاهیان است.[نیازمند منبع] در دوره‌های بعد، ابن بطوطه از ضریحی چوبی یاد می‌کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بوده‌اند.[۳] در روزگار شاه طهماسب اول بر آن صندوق، صفحاتی از طلا که آیاتی از قرآن مجید به خط علیرضا عباسی بر آن نقش شده بود، کوبیدند و این صندوق به همین سبب به «‌صندوق شاه عباسی‌» معروف شد که آن را در ۱۳۱۱ش به علت فرسودگی برداشتند و پس از تحویل صفحات زرین روی آن به موزه آستانه، صندوقی دیگر از سنگ مرمر به طول ۱۰/۲ و عرض ۰۶/۱ متر به جای آن نصب کردند.[نیازمند منبع]

وضعیت کنونی  بقعه رضوی اینک دارای ۲ ضریح است:

ضریح داخلی از فولاد جواهرنشان که در ایام نادری ساخته شد و شاهرخ افشار آن را در ۱۱۶۰ق/۱۷۴۷م وقف حرم کرد؛

ضریح خارجی که در ۱۳۳۸ش از طلا و نقره ساخته و به جای ضریح فولادی فتحعلی شاه نصب شد.

ضریح دیگری نیز ساخته عصر شاه عباس یا شاه طهماسب از چوب و آهن و صفحات طلا و نقره در بخش درونی بقعه بوده که به علت فرسودگی، در همان ایامی که ضریح جدید نصب می‌شد، آن را برداشتند، و طلا و نقره آن را به خزانه آستان قدس تحویل دادند. طول ضریح جدید ۰۵/۴ و عرض آن ۰۶/۳ و ارتفاعش ۹۰/۳ متر است. ۲ ضلع درازترِ ضریح، هریک دارای ۴ دهانه، و ۲ ضلع کوتاه‌ترِ آن، هریک دارای ۳ دهانه است که مجموعاً ۱۴ دهانه می‌شود. در میان و بالای این دهانه‌ها جمعاً ۱۸ صفحه بیضی شکل محدب از طلا نصب شده که احادیثی به خط ثلث بر روی آنها نوشته شده است. بر بالا و اطراف ضریح، صفحاتی مضرّس از طلا نصب شده که نام ۱۴ معصوم بر روی آنها به خط ثلث نوشته شده ات. بالاتر از آن لبه و اطراف ضریح نیز جمعاً ۹۲ برگ از طلا جای دارد که بر روی هریک از آنها اسم جلاله «‌الله‌» نوشته شده است.

گنبد

گنبد حرم مطهر امام رضا(ع)، گلدسته‌ها و ایوان طلا

گنبد دارای ۲ پوشش است: پوشش نخستین، سقفی است که از زیر (داخل حرم) دیده می‌شود و مقرنس کاری است. پوشش دوم برفراز پوشش نخستین نهاده شده و از خارج با آجرهای طلا پوشانده شده است و در معرض دید مردم قرار دارد. این گنبد را نخستین بار شاه طهماسب اول طلاکاری کرد و سپس این طلاکاری توسط شاه عباس تجدید شد. ارتفاع حرم از کف آن تا انتهای زیر سقفِ مقعر (پوشش داخلی) ۸/۱۸ متر، و تا قله گنبد بر فراز پوشش خارجی ۲۰/۳۱ متر است. پیرامون خارجی گنبد ۱/۴۲ متر، ارتفاع سرِ طوق گنبد ۵/۳ متر و ارتفاع سطح طلاکاری شدة گنبد از آغاز تا قله آن ۴۰/۱۶ متر است. سطح خارجی گنبد که پوشیده از خشتهای مسی یا لایه‌ای از طلاست، دارای نقوش و خطوط و کتیبه‌های ممتاز است.[نیازمند منبع]

گلدسته‌ها

حرم دارای ۲ گلدسته است، یکی نزدیک گنبد و بالای ایوان طلای نادری، در جنوب صحن عتیق؛ و دیگری در شمال صحن عتیق و بر بالای ایوان عباسی. گلدسته نزدیک گنبد از آثاری سوری بن معتز است. این گلدسته یک بار توسط شاه طهماسب اول و بار دیگر توسط نادرشاه تعمیر و طلاکاری شد. ارتفاع آن از کف صحن تا قله ۵۰/۴۰ متر و پیرامون خارجی آن ۱۳ متر است. گلدسته دیگر به ارتفاع گلدستة پیشین توسط نادرشاه بنا و طلاکاری شده است.[نیازمند منبع]

صحن‌ها

آستان قدس دارای ۵ صحن است:

صحن عتیق (انقلاب اسلامی)

صحن جدید (آزادی)

صحن موزه (امام)

صحن جمهوری اسلامی

صحن قدس

صحن عتیق (انقلاب)

ایوان جنوبی یا ایوان طلا، از بناهای امیرعلی شیر در قرن ۹ق/۱۵م است. چون سطح ایوان را نادرشاه طلاکاری کرده است، به ایوان نادری معروف است. طول ایوان ۷۰/۱۴ و عرض آن ۸۰/۷ و ارتفاع آن ۴/۲۱ متر است. ازاره ایوان به ارتفاع ۲ متر سنگ مرمر رنگارنگ است. روی ازاره احادیثی در فضیلت زیارت امام رضا علیه السلام به خط نستعلیق نوشته شده است. از ازاره تا سقف با خشتهای مطلّا زینت شده است. در این ایوان ۴ در طلایی وجود دارد. در ضلع شرقی به توحید خانه، و در ضلع غربی به کفشداری بزرگ باز می‌شود. درِ سوم در زاویه جنوب غربی است که به راهرو سقاخانه سابق و از آنجا به دارالسیاده راه دارد. چهارمین در، زاویه جنوب شرقی را به محلی که سابقاً قرآن خانه بود متصل می‌سازد. در ضلع جنوبی ایوان، طاقی مانند محراب وجود دارد که بر روی خشتهای مطلای آن قصیده‌ای به فارسی از «‌ندیم‌» به خط نستعلیق محمدعلی بن سلیمان رضوی نوشته شده که بیانگر طلاکاری و مرمّت ایوان به دستور نادرشاه است.

ایوان شمالی یا ایوان عباسی. طول این ایوان ۸۰/۱۴ و عرض آن ۲۰/۸ و ارتفاع آن ۵۰/۲۲ متر است. این ایوان ساخته شاه عباس اول است و در روزگار شاه عباس دوم مرمت شده است. کف ایوان با سنگ خَلَج فرش شده و ازارة آن سنگ تیره است. از روی ازاره به سمت بالا تا سقف، کاشی کاری است و بیشتر آن معرَّق است. در پشت این ایوان، به سمت شمال، صفّه بزرگی هست مانند محراب که با کاشیهای معرق زینت داده شده است. ۴ غرقه فوقانی این ایوان نیز کاشی کاری است. در پیرامون صفه بزرگ، به خط ثلثِ محمدرضا امامی، در ۱۰۵۹ق/۱۶۴۹م، «‌بسمله و صلوات‌» نوشته شده است. در پیشانی این ایوان به خط ثلث زردرنگ، اثر محمدرضا امامی دارای همان تاریخ، نام شاه عباس دوم که امر به مرمت ایوان داده بود، آمده است.

ایوان غربی. این ایوان و ایوان شرقی ساخته شاه عباس اول است. طول ایوان ۱۰/۲۴ و عرض آن ۹/۶ متر است. یک بار در ایام شاه عباس دوم و بار دیگر در روزگار ناصرالدین شاه مرمت شده است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره آن سنگ تیره است. از بالای ازاره تا سقف با کاشیهای معرق پوشانده شده است. در ۳ سوی داخلی ایوان، کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ، شامل چند حدیث به خط علیرضا عباسی نصب شده است. در پیشانی آن هم به خط ثلث زردرنگ بر زمینه لاجوردی آیه الکرسی نوشته شده است.

ایوان و سردر شرقی. بر بالای آن نقاره خانه واقع است. طول ایوان ۲۰/۱۸، عرض آن ۸۰/۷ و ارتفاع آن ۲۶ متر است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره‌اش از سنگ تیره است. از روی ازاره تا سقف کاشی کاری است. داخل ایوان بالای در ورودی حرم، غرفه‌ای است که داخل آن با کاشیهای معرق پوشیده شده و کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ در آن هست که حدیثی از امام صادق(ع) بر آن نوشته شده است. پیرامون سردر خارجی ایوان به خط ثلث سفیدرنگ سوره «‌المُزَّمِّل » کتیبه شده و بر پیشانی آن آیة «‌نور‌» به خط زردرنگ نوشته شده است.

صحن جدید (آزادی)

نمای ایوان طلای ناصری، گلدسته طلا، سقاخانه و قسمتی از صحن جدید (آزادی فعلی) تاریخ عکس:۱۳۰۰ق

صحن جدید (آزادی)، در شرق حرم واقع است. طول این صحن ۵۰/۸۱ و عرض آن ۵۱ متر است. پیرامون صحن ۵۶ غرفه در پایین و همین تعداد غرفه در بالا ساخته شده است. در پشت بیشتر غرفه‌ها، اطاقهای کوچک و بزرگ واقع است. به تصریح کتیبه بالای سردرِ ایوان شرقی و کتیبة سردرِ ایوان جنوبی این صحن، بنای آن را در ایام فتحعلی شاه و کاشی کاری آن در روزگار محمدشاه انجام گرفته است. ازاره صحن به ارتفاع ۴۴/۱ متر از سنگ مرمر تیره، و بالای ازاره روی تمام دیوارها و پایه‌ها و سردرها، با کاشی رنگارنگ آرایش یافته است. در وسط صحن به جای سقاخانه‌ای که برچیده شده، حوضی بزرگ بنا گردیده است که سنگاب یکپارچه سقاخانه مزبور را میان آن می‌توان دید. در ۴ سوی صحن، ۴ ایوان بزرگ وجود دارد.

ایوان و سردر طلای ناصری (غربی)، طول این ایوان ۳۰/۱۵، عرض آن ۲۵/۷ و ارتفاع آن ۱۰/۲۰ متر است. این ایوان به وسیله دری طلایی و یک راهروِ کوچک و یک در طلایی دیگر به دارالسّعاده و از آنجا به حرم مطهر می‌پیوندد. کف ایوان و ازاره آن تا ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر پوشیده شده است. ایوان دارای ۴ غرفه فوقانی است که بدنه آنها از خشت مطلّاست.

ایوان شرقی، طول این ایوان ۸۰/۱۵، عرض آن ۱۰/۷ و ارتفاع آن ۱۰/۲۰ متر است. کف ایوان با سنگ خلج فرش شده و ازاره آن از سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره تا زیر سقفِ مقرنس کاری شده، با کاشی زینت یافته است. پیرامون ایوان، کتیبه‌ای به خط سفیدرنگ بر کاشی لاجوردی است حاوی سوره‌های «‌القیامه و وَالْعَصْر ». بر پیشانی ایوان به خط ثلث زردرنگ، تاریخ تزیین صحن و ایوان توسط محمدشاه در ۱۲۶۳ق/۱۸۴۷م نوشته شده است.

ایوان جنوبی، طول این ایوان ۳۰/۱۸، عرض آن ۳۰/۷ و ارتفاع آن ۲۰ متر است. سابقاً پشت این ایوان آشپزخانة خدمه آستانه قرار داشت که آن را خراب کردند و به عمارت و صحن امام خمینی (موزه سابق) ضمیمه کردند. اکنون این ایوان از صحن جدید به صحن امام راه دارد. کف ایوان، سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره به بالا تا زیر سقف، کاشی کاری است.

ایوان شمالی، طول این ایوان ۲۰/۱۷، عرض آن ۱۹/۷ و ارتفاع آن ۲۰ متر است. کف ایوان سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است. از بالای ازاره تا زیر سقف، مزین به مقرنس، با کاشی آرایش یافته است. این ایوان در داخل صحن بر پیشانی سردر، کتیبه‌ای دارد به خط ثلث زردرنگ بر کاشی لاجوردی که تاریخ تزیین و وقف آن توسط مُوتمِن المُلک در روزگار ناصرالدین شاه درج شده است. کتیبه گرداگرد ایوان به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی، حاوی آیاتی از قرآن مجید است.

صحن امام خمینی

صحن امام خمینی در جنوب صحن جدید و جنوب شرقی حرم مطهر، تعدادی دکان‌های کهنه و فرسوده و مدرسه نیمه ویرانی به نام مدرسه پایین پا یا مدرسه سعدالدین واقع بود. در ۱۳۱۶ش این بناها به اضافه چند خانه و بنای کهنه دیگر که آستانه خریداری کرد، برچیده شد و به جای آن صحنی دیگر و ساختمانهایی برای موزه و کتابخانه بنا گردید. این ساختمان ۸ سال به درازا کشید و در ۱۳۲۴ش افتتاح شد. در ۱۳۵۳ش این ساختمانها (موزه، و خزانه و کتابخانه) کاملاً برچیده شد و ۰۰۰‘۱ متر مربع زیربنای آن به محوطه صحن افزوده گشت و صحن موزه با وسعت ۰۰۰‘۱۰ مترمربع پدید آمد. همه صحن به ضخامت ۱۵ سانتیمتر بتون ریزی و سنگ فرش شده و آب نمای بزرگی به ابعاد ۱۰/۴۴×۴۰/۱۳ متر از سنگ مرمر در وسط آن احداث شده است. این صحن از سوی شمال، با سردری بلند و زیبا که از مقرنس‌های باارزش پوشیده شده است، به صحن نو می‌پیوندد. در سوی شرق صحن، ساختمان جدید و زیبای موزه، کتابخانه و خزانه که با معماری سنتی اسلامی بنا شده واقع است. از سوی غرب، با سردر بلند و زیبای دیگری به ایوان شرقی مسجد گوهرشاد می‌پیوندد. سراسر ضلع شمالی و غربی این صحن با طاقنماهای کاشی کاری دو طبقه تزیین شده است. ضلع جنوبی با نرده‌های فلزی و درهایی به خیابان مدوّر عریضی که همه بناهای آستان قدس را در برمی‌گیرد، می‌پیوندد.

صحن جمهوری اسلامی

بنای صحن جمهوری اسلامی در ۱۳۶۰ش، در زمینی به وسعت ۰۰۰‘۲۵ مترمربع، میان بست بالا و مسجد گوهرشاد، جایی که فضای باز و آب نما بود، آغاز شد. این صحن از طریق مدرسه بالاسر مبارک به رواق دارالسّیاده و از آنجا به حرم مطهر متصل شده است.

 

صحن قدس

صحن قدس: فضای جلو صحن امام و مسجد گوهرشاد و ساختمان‌های فلکه خارجی و فلکه داخلی، روی هم صحن قدس را تشکیل می دهد.

تخریب‌ها و بازسازی‌ها در طول تاریخ

بمبگذاری ۱۳۷۳ شمسی

۳۰ خرداد ۱۳۷۳ شمسی همزمان با دهم محرم ۱۳۱۵، انفجار یک بمب در حرم امام رضا (ع) منجر به کشته شدن ۲۶ زائر شد و ۲۹۰ نفر زخمی شدند.[۴]

پورتال جامع آستان قدس رضوی

موزه های آستان قدس رضوی

آستان نیوز، پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی

پانویس

 جعفریان، رسول، ۱۳۸۷، ص ۹۳.

 المفید، ۱۴۲۸ ق، ص ۴۶۴.

 ابن بطوطه، ج۱، ص۴۴۱.

 باقی، تراژدی دموکراسی در ایران، ۱۳۷۹، ص ۱۱۲.

منابع

آستان قدس رضوی، دیروز و امروز، تهران، سحاب، ۱۳۵۶ش، صص۲۸، ۲۹، ۳۲، ۳۳، ۳۸، ۱۵۰، ۱۵۱.

آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، تهران، ۱۳۶۴ش، صص۳۹، ۴۵، ۴۸، ۵۰، ۵۴-۵۹، ۶۵، ۲۲۹، ۲۴۲، ۲۴۳.

ابن اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دارصادر، ۱۴۰۲ق/۹/۴۰۱.

ابن بطوطه، محمدبن عبدالله، سفرنامه، ترجمة محمدعلی موحد، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش.

ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صوره الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش، ص۱۶۹.

ابن خلکان، احمدبن محمد، وفیات الاعیان، بیروت، دارصادر، ۱۹۷۰م، ۳/۲۷۰.

ابن طِقْطَقی، محمدبن علی، تاریخ فخری، ترجمة محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش، ص۳۰۱.

ابوالفداء، اسماعیل، تقویم البلدان، به کوشش رنوو دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م، ص۱۵۰.

ادیب هروی، محمدحسن، حدیقه الرضویه، مشهد، ۱۳۲۶ش، صص۱۷۰-۲۳۲.

اربلی، ابوالحسن علی، کشف الغمه، بیروت، دارالکتب الاسلامی، ۱۴۰۱ق، ص۷۱.

استرآبادی، میرزامهدی خان، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش، ص۳۶۰.

اسکندربیگ ترکمان، عالم آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش، ۲/۸۲۷، ۸۵۴، ۸۷۱.

اصطخری، ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش، ص۲۰۵.

اعتضادپور، علی، «‌ابنیه آستان قدس »، نامه آستان قدس، دوره ۶ شمـ ۲ و ۳ (بهمن، ۱۳۴۴ش)، ص۲۲۵.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مطلع الشمس، تهران، ۱۳۰۱ق/۲/۸‘۵۰، ۵۱‘۱۵۵‘۲۳۸؛

بارتولد، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران، توس، ۱۳۵۸ش، ص۱۳۳.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش، ص۴۱۳.

پوپ، آرتور آپهام، «‌حرم مطهر امام رضا در مشهد »، ترجمة محمدعلی صبوری، نامة آستان قدس، دورة ۸ شمـ ۱ (اسفند ۱۳۴۷ش).

جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.

خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ، تهران، علمی، ۱۳۵۲ش.

خواندمیر، غیاث الدین، حبیب السیر، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش، ۲/۸۲، ۴/۱۳۹، ۳۱۹، ۳۳۳، ۵۰۸؛

خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۹۰ق، ۶/۲۷۳.

رضوان، محمدحسن، «‌ساختمان جدید بستهای آستان قدس »، نامة آستان قدس، دورة ۶، شمـ ۱۹ (آذر ۱۳۴۳ش)، صص۹۷-۹۹.

سعیدی، غلامرضا، تحقیقات تاریخی خراسان »، نامة آستان قدس، دوره ۶، شمـ ۱۷، نوروز ۱۳۴۳، صص۵۲، ۵۳.

شوشتری قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۵ق، ص۱۱۵.

طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۹ق، ص۳۰۳.

قزوینی، زکریابن محمد، آثارالبلاد، بیروت، دارصادر، صص۳۹۲-۴۰۱.

کربلایی تبریزی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفرسلطان قرایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۴ش.

مروی، محمدکاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، ۱۳۶۴ش، ۱/۲۰۱.

مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲ش، ص۱۵۱.

مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس.

المفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، سعید بن جبیر، ۱۴۲۸ق.

مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، ترجمة علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱ش، ۲/۵۱۵.

مقدسی، مطهربن طاهر، البدء والتاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس ۱۹۱۶م، ۵/۱۱۰‘۱۱۱.

مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، آستان قدس، ۱۳۴۸.

مولوی، عبدالمجید، «‌نظری به حریم پاک امام »، نامة آستان قدس، دوره ۶، شمـ ۲۰ (نوروز ۱۳۴۴ش)، ص۱۱۳.

میرخواند، محمدبن خاوندشاه، روضه الصفا، تهران، خیام و دیگران، ۱۳۳۹ش، ۵/۴۹۸، ۸/۳۱۲.

ناصرالدین شاه قاجار، سفرنامه خراسان، به کوشش محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تهران، سنگی، ۱۳۰۶ق، صص۱۴۰-۱۴۱.

یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، به کوشش فردیناندووستنفلد، لایپزیگ، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م؛ ۳/۱۵۳-۱۵۶.

یعقوبی، ابن واضح، البلدان، ترجمة محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش، ص۵۳.

http://fa.wikishia.net/view/حرم_امام_رضا_(ع)