آثار و تالیفات میرزای شیرازی
وی علاوه بر شرکت در درس میرزا و بهره وری از محضرایشان از مباحث فقهی واصولی علامه فشارکی و میرزا محمدتقی شیرازی نیز بهره مند گردیده است .
17. آیه الله سید محمد فشارکی اصفهانی م 1316ق . فرزندامیر قاسم .
ناگفته نماند که علامه تهرانی معین ننموده که تقریرات از بحث میرزااستفاده شده و یااز مجلس درس علامه فشارکی .امت از آن جا که مرحوم فشارکی ازاعاظم شاگردان میرزا بوده و به احتمال نزدیک به یقین در زمان میرز همان گفتاراستادش را تقریر می نموده
ناصرالدین انصاری
آیه الله العظمی حاج میرزا محمدحسن حسینی شیرازی نامی بس آشنا در قاموس پیشوایان بشری است .
شخصیت کم نظیری که توانست پس از رحلت استاد بزرگوارش آیه الله علامه شیخ مرتضی انصاری زمام رهبری جامعه اسلامی را به عهده بگیرد.از سال 1281 تا 1312ه.ق .اکنون به پاس گرامی داشت یکصدمین سال رحلت میرزای شیرازی 14121312ق . برآنیم فهرستی از تالیفات و تقریرات درس آن مرحوم ر با ذکر توضیحاتی برای استفاده خوانندگان گرامی ارائه بدهیم .
یادآوری :
1. کاملترین کتابی که درباره میرزا به رشته تحریر درآمده است اثرارزنده علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی به نام : [ هدیه الرازی الی الامام المجددالشیرازی] می باشد. 1
در بخش پایانی کتاب فوق بخش مربوط به تالیفات میرز تمام نوشته های وی معرفی نشده است .
دراین مقاله ما ببا مراجعه به اعیان الشیعه وامثال آن فهرستی کامل از آثار آن جناب را عرضه کرده ایم .
2. در هدیه الرازی برخی از تقریرات درسهای میرز آمده است که ما با مراجعه به کتابهای دیگراز قبیل :الذریعه کرام البرره نقباء البشر واعیان الشیعه فهرستی کاملتراز تقریرات میرزا عرضه کرده ایم .
3. در کتابهایی مانند: هدیه الرازی واعیان الشیعه جوماع فتاوی میرزا ذکر شده است اما برخی از آن جوامع ذکر نشده که ما تا حدی این کمبود را برطرف کرده ایم .
4. برای جلوگیری از برخی اشتباهات در آثارمیرزاز باب نمونه در کتاب :اعیان الشیعه ج 5.308 مرحوم امین در ضمن تقریرات میرز از کتاب ذخائرالاصول تالیف شیخ حسن بن مهدی شاه عبدالعظیمی نام می برد. در حالی که این اشتباه است . خودایشان در هما جلد صفحه 270 آن کتاب را تقریر بحث اصول شیخ انصاری برشمرده اند. علامه تهرانی نیز درالذریعه ج 10.5 آن را تقریر بحث الفاظ وادله عقلیه از درس اصول شیخ انصاری می شمارد.این اشتباه به دیگر کتابها نیز منتقل شده است .
به عنوان نمونه :
1. مقدمه تقریرات میرزای شیرازی مولی علی دوزدری نوشته آقای سید محمد بحرالعلوم چاپ موسسه آل البیت .
2.ملحقات کتاب میرزای شیرازی نوشته محمد دزفولی .218.این نوشته در سه بخش تدوین گردیده است :
1. تالیفات میرزا.
2. تقریرات بحث میرزا.
3. مجموعه فتاوی میرزا.
تالیفات میرزا
رساله فقهی :
1. کتاب الطهاره 2 تا مبحث وضو
2. کتاب الصلوه 3 تا بحث
3. رساله ای در رضای . 4 .
4. کتاب المکاسب 5 تا پایان معاملات .
5. حاشیه بر نجاه العباد. 6 .
6. تعلیقه بر کتاب معاملات وحید بهبهانی . 7 .
7. تعلیقه بر کتاب شرح لمعه . 8
رساله های اصول :
1. رساله ای دراجتماع امر و نهی 9
2. تقریرات درس اصول شیخ مرتضی انصاری . دوره کامل . 10
3. تعلیقات بر فرائدالاصول تالیف شیخ مرتضی انصاری . 11 .
تقریرات درس میرزا
1. آقا سیدابراهیم دامغانی خراسانی م 1291ق .
وی از شاگردان برجسته مرحوم میرزا و مباحث فقه واصول وی را تحریر کرده است .
تقریرات فقه وی در کتابخانه آیه الله سید حسن صدر موجوداست و تقریرات اصولی وی در نزد مرحوم آقا سید محسن بحرالعلوم موجود بوده است . 12
2. آیه الله علامه میرزاابراهیم محلاتی شیرازی م 1336ق . فزرند مولی محمدعلی .
وی از برزگان شاگردان میرزا بوده است و علاوه بر درس عمومی در درس خصوصی استاد نیز شرکت می کرده است .از جمله تالیفات وی تقریرات فقه واصول میرزاست . 13
3. آقا شیخ اسدالله زنجانی 1283 1354ق . فرزند میرزا علی اکبر.
وی در سال 1300ق . برای بهره وری از محضر میرزای شیرازی به سامراء آمد. علاوه بر درس میرز در درس مرحوم سید محمد فشارکی و پس از وفات میرز در درس مرحوممیرزا محمدتقی شیرازی شرکت کرد واز محضر آن بزرگان بهره گرفت .
آقا بزرگ تهرانی می نویسد:از وی تقریرات درس فقه واصول به جای مانده است . 14
4. علامه شیخ باقر زرقای شیرازی م حدود 1308ق .
وی برخی از مباحث استاد خود مرحوم میرزای شیرازی را به رشته تحریر درآورده است . 15
5. شیخ باقر شروقی 1333ق .آل حیدر.
وی ازافاضل تلامیذ میرزا بوده و برای برخی از طلاب عرب زبان تدریس می کرده است .ازایشان تقریرات برخی از مباحث درس میرزا به جای مانده است . در سال 1333ق . در جهاد با قوای انگلیس به شهادت رسید. 16
6. آقا سیدحسن فرزند سیداسماعیل حسینی قمی حائری م ؟
وی علاوه بر شرکت در درس میرزا و بهره وری از محضرایشان از مباحث فقهی واصولی علامه فشارکی و میرزا محمدتقی شیرازی نیز بهره مند گردیده است .
علاوه بر تقریرات درس مرحوم میرزای شیرازی : (قاعده سلطنت واحکام وضعیه قاعده تسامح قاعده لاضرر)التحفه الحسینیه فی احکام الغیبه شرح التبصره و قواعدالحسینیه فی عده قواعد شرعیه از تالیفات آن مرحوم می باشند.
7. آیه الله علامه سید حسن صدر کاظمی 13541272ق . مولف تاسیس الشیعه الکرام لعلوم الاسلام .ایشان در سال 1297ق . برای کسب دانش به سامراء مهاجرت کرد. تا پایان عمر میرزدر آن شهر زیست واز محضر میرزا بهره برد.افزون براین درس مرحوم میرزا را برای شاگردان میرز بازگو می کرد.
وی گویا مباحث فقه واصول میرزا را نگاشته است . 18
8. آیه الله حاج شیخ حسن علی تهرانی مشهدی م 1325ق .
وی پیش از شروع درس میرز فرازهایی از نهج البلاغه را قرائت می کرد. علاوه بر شرکت در درس مرحوم میرز برای برخی از طلاب تدریس می کرد. گاه به جای میرزاقامه جماعت می کرد.
پس از رحلت مرحوم میرز به مشهد مشرف شد و در جامع گوهرشاد اقامه جماعت می کرد. وی مردی دائم المراقبه زاهد و کثیرالبکاء بود.
علاوه بر تقریرات درس فقه میرزازابتدای بیع تا پایان خیارات معاملات وحید بهبهانی را تعریب و آراء و فتاوی میرزا را با آن منطبق کرده بود. 19
9. میرزا حمدحسین یزدی کرمانی فرزند ملا علی اکبر واعظ م 1300ق .
وی مدت طولانی از محضر میرزا بهره برده و تعادل و تراجیح از بحث اصول ایشان را نگاشته است . 20
10. آیه الله العظمی حاج آقا رضا همدانی صاحب مصباح الفقیه م 1322ق .
از بزرگان مراجع تقلید واعاظم دانشمندان امامیه بود.
در میان شاگردان میرزاز نبوغ خاصی برخوردار بود وازاکمل شاگردان او به شمار می رفت . در زهد و تقواعراض از دنی پرهیزاز ریاست و...... بی نظیر بود.
از وی تقریرات درس میرزاز جمله : کتاب البیع بر جای مانده است . 21
11. شیخ عباس کاشف الغطاء 1253 1323ق . فرزند شیخ حسن فرزند آیه الله شیخ جعفر کاشف الغطاء صاحب منهل الغمام فی شرح شرایع الاسلام .
وی پیش از مهاجرت میرزا به سامراء در سال 1291ق . مدتها در نجف از محضراستاداستفاده کرده بود.ایشان مباحث الفاظ و تعادل و تراجیح را تحریر کرده است . 22
12. آقا شیخ عبدالله زنجانی م 1327ق . فرزند آخوند مولی احمد صاحب تسهیل الوصول الی علم الاصول .
وی از محضر بزرگانی همچون : شیخ زین العابدین مازندارنی سید حسن کوه کمری و شیخ محمدآل یاسین بهره برده و به مراتب بالای علمی رسیده بود. به زادگاهش زنجان مراحعیت و در آن جا به مقام مرجعیت دست یافته بود.
قبل از سال 1300از مقام و موقعیت خویش کناره گرفت و برای استفاده از محضر میرزای شیرازی رهسپار سامراء شد.
وی تقریرات درس فقه میرزا را نگاشته است . 23
13علامه کبیر آخوند مولی علی روزدری م 1290ق .
وی پس از تحصیل در حوزه واستفاده از محضر شیخ انصاری در حوزه درس مرحوم میرزا شرکت کرد.ایشان به نمایندگی از سوی میرز به تبریزاعزام گردید.
تقریرات اصول که به وسیله وی نگاشته شده مورد تحسین و تقدیراستاد قرار گرفت . میرز شیوه نگارش تتبع در نظرات اصولیون حسن تعبیر و شایستگی عبارات و طریق بیان مباحث و مبانی اصولی خود را پسندیده و به شاگردانش فرمان داد تااز آن استنساخ کنند.
خوشبختانه جلداول این کتاب باارزش براساس سه نسخه : نسخه مولف مورخ 1281ق .نسخه شیخ محمد حائری خراسانی مورخ 1305ق . نسخه مرحوم آقا سید عبدالحسین لاری دزفولی ( این نسخه در دو جلداست . جلد اول آن شامل مباحث الفاظ و جلد دوم آن بحث قطع تا آخر مباحث اصول ( غیرازاستصحاب ) می باشد.)به وسیله موسسه آل البیت علیهم السلام تحقیق و به چتپ رسیده است . مجلدات دیگر آن به زودی به چاپ خواهد رسید. 24
14. میرزا محمدعلی شیرازی فرزند میرزا محب علی برادر بزرگتر آیه الله میرزا محمدتقی شیرازی م 1319ق .
وی در نجف مدتی طولانی از محضر شیخ انصاری و میرزای شیرازی بهره برد و سپس به شیراز برگشت و زعامت آن شهر را به عهده گرفت .
از وی تقریرات فقه واصول درس میرزا ( البته مشخص نیست که تقریرات 25.درس ایشان باشد.) به گونه ای نامرتب و تصحیح نشده بر جای مانده است .
15. حاج شید محمدعلی تنکابنی حسینی م 1317ق . فرزند سید محمد صادق .
وی از محضر فاضل ایروانی بهره برده و در سال 1301ق . برای بهره وری از محضر میرز به سامرال مهاجرت کرده است . پس از شش سال بهره وری از محضر میرزای شیرازی در فقه واصول مجددا به کربلا برگشته واز آن جا به تهران مهاجرت کرده است .
پس از دو سال اقامت در تهران و شرکت در درس میرزای آشتیانی رهسپار سامراء شد و تا پایان عمر میرزاازافادات ایشان بهره برد.
از وی تقریرات درس میرزا واساتید دیگرش به جای مانده است . 26
16. شهید شیخ فضل الله نوری 13271259ق . صاحب الصحیفه الفائمیه . وی از بزرگان و نخستین شاگردان میرزا بوده و میرزا ب او علاقه فراوان داشته است . میرزا درباره وی گفته است :
میان من و شیخ فضل الله ضدیتی نیست .ایشان خود من و نفس من است .
27. آن بزرگوار در سیزدهم رجب سال 1327ق . به جرم دفاع از کیان تشیع و حمایت از قوانین در تهران به دار آویخته شد و به شهادت رسید.
تقریرات درس اصول میرزا(بحث مشتق ) نوشته شیخ شهید در سال 1305ق . در تهران به چاپ رسیده است . 28
17. آیه الله سید محمد فشارکی اصفهانی م 1316ق . فرزندامیر قاسم .
وی از نخستین شاگردان میرزا در نجف اشرف بوده است . قبل از شرکت در درس میرز که از سال 1286ق . به گونه مستمر و بی وقفه شروع شده از محضر فاضل اردکانی استفاده می کرده است . در سال 1291ق . پس از مهاجرت مرحوممیرزاا به سامراء وی هم به آن دیار هجرت کرد و تا پایان عمر میرز تدریس هم می کرد و عده ای از شاگردان میرز در درس وی شرکت می کردند.از وی تقریرات درس اصول میرز بر جای مانده است . 29
18.آیه الله سید محمد هندی غروی 13231242ق . فرزند سید هاشم صاحب شوارع الاعلام فی شرح شرایع الاسلام .
وی از شاگردان صاحب جواهر و شیخ انصاری بوده است . پس از وفات شیخ به حوزه درس میرزای شیرازی روی آورده و در سلک شاگردان میرزا درآمد.
او علاوه بر پنچاه جلد تالیف و آثار گوناگون مباحث درس فقه میرزا را نیز به رشته تحریر درآورده است . برخی از عناوین بدین شرح است : کبائر طهارت قضاء خلل الصلوه بیع عبد فرارژ تا پایان خیارات رهن تداخل اغسال زکوه حیض واستحاضه . 30
19. آقا شیخ موسی نوری م 1331ق .
وی خواهرزاده علامه محدث حاج میرزا حسین نوری است .
پس از 1300ق . به سامراء مشرف شده واز محضر میرزااستفاده کرده و مباحث ایشان را به رشته تحریر درآورده است . پس از میرز به نجف رفته و در درس آخوند خراسانی و حاج میرزا حسین خلیلی شرکت کرده است .
31 20. سید مهدی آل حیدر.
وی مدتی که از محضر میرزااستفاده می برده تقریرات درس ایشان را می نگاشته است . 32
21. سید مهدی حسنی کاظمی م 1336ق . فرزند سیداحمد
وی دروس مقدماتی را در کاظمین فرا گرفت . برای ادامه تحصیل به نجف آمد واز محضر شیخ محمدحسین کاظمی و میرزای شیرازی بهره برد. پس از مهاجرت میرزا به سامراء به سامراء رفت و تا پایان عمر میرزا در آن جا ماند واز محضرایشان بهره برد. پس از رحلت میرز به کاظمین برگشت .از جمله تالیفات وی تقریرات درس اصول میرزا می باشد.
33 از وی تقریرات درس فقه مرحوم میرز (صلوه طهاره و مکاسب ) به جای مانده است
34 23. آیه الله سید هاشم آل بحرالعلوم . م 1255 1284ق . فرزند علامه سید علی بحرالعلوم .
وی از شاگردان برجسته میرزا بوده است . تقریرات وی مورد پسند خاطراستاد واقع شد.ازاین روی به شاگردان خود سفارش می کرد که از آن تقریرات استنساخ کنند.
برخی از عناوین تقریرات اصول وی عبارتنداز:
مباحث مقدمه واحب اجزاء دلالت نهی بر فساد مفهوم شرط جواز عمل به عام مبحث قطع حجبت ظواهر.اجماع منقول شهرت فتوائیه مخصصات عام خبر واحد و مبحث ضد.
وی در آغاز کما لو رشد بود که چشم از جهان فروبست . 35
24. آقا سید هاشم قزوینی حایری 1243.1327ق . فرزند سید محمدعلی موسوی .
وی سالها در درس عموزاده خود سیدابراهیم حائری قزوینی صاحب : ضوابط الاصول صاحب جواهر و شیخ انصاری شرکت کرده واز محضر آن بزرگان بهره برده است . پس از رحلت شیخ مرتضی انصاری در درس مرحوم میرز در سامراء شرکت کرد.از وی تقریرات درس فقه میرزا(ظاهرا) بر جای مانده است . 36
مجموعه فتاوی میرزا
1. معاملات وحید بهبهانی .این کتاب از فارسی به عربی ترجمه شده و توسط شیخ حسن علی تهرانی م 1325ق .انطباق داده شده است . 37
2. مجموعه ای از فتاوی میرزا به زبان عربی .
نسخه خطی آن در نزد صاحب اعیان الشیعه بوده است . 38
3. حاشیه بر مناسک حج شیخ مرتضی انصاری به زبان فارسی .
این کتاب در سال 1301 با آراء و نظریات میرز به چاپ رسیده است . 39
4. حاشیه بر مناسک حج شیخ مرتضی انصاری به زبان عربی .
این کتاب در سال 1301ق . در چاپخانه صبح صادق در عظیم آباد هند به چاپ رسیده است . 40
5. منهج النجاه
رساله ای است عملیه به زبان فارسی برگرفته شده از فتاوی میرز که مرحوم حاج شیخ علی نحفی اصفهانی آن را به صورت پرسش و پاسخ تدوین نموده است .
ایشان دراین کار فقط بر پاسخهایی که به خط میرزا و یا به امضای وی بوده اکتفا کرده است . تاریخ فراغت 1304ق .است . نسخه خطی آن در مکتابخانه مرحوم میرزا موجود بوده است . 41
6. رساله سئوال و پاسخ
این رساله در برگیرنده 236 پرسش و پاسخ است . سئوالهااز طرف شهید شیخ فضل الله نوری و پاسخهااز طرف میرزای شیرازی است .
این کتاب در سال 1305ق . در تهران به چاپ رسیده است . 42
7. رساله سئوال و جواب یا شصت مساله .
سئوالها توسط حاج شیخ فضل الله نوری طرح شده و مرحوم میرزا به آنها پاسخ گفته است .
این رساله به سال 1306ق . در 93 صفحه به قطع جیبی در تهران به چاپ رسیده است . درباره این رساله شیخ شهید در یادداشتی چنین می نویسد:
.... سطور دراین اوراق مسائل متفرقه نافعه است که این حقیر فضل الله نوری دراین مجموعه جمع نمودم و تمام آن مستنسخ از خط شریف جناب مستطاب حجه الاسلام والمسلین سیدناالاستادادام الله ظلاله علی روس العباد که در جواب مسائلی که از نواحی مختلفه می آوردم مرقوم فرموده اند واگر چه جمله ای ازاین مسائل در رسائل عملیه ایشان بالفارسیه والعربیه مذکوراست لکن چون عین عبارت ایشان نافع است للمقلدین بل المجتهدین زحمت نقل را متحمل شدم به امیداجر و ثواب ان شاءالله 43 .
8. رساله سئوال و جواب :
این رساله از کتاب : شصت مساله گسترده تر بوده و در تبریز به چاپ رسیده است . 44
9. صراط النجاه .
رساله ای است عملیه که از فتاوی شیخ مرتضی انصاری توسط حاج محمدعلی یزدی برگفته شده است .
براین رساله حواشی زیادی از مراجع تقلید درج شده است .
بارها به زبان فارسی چاپ و نشر گردیده است .
نسخه خطی این کتاب به زبان عربی با حواشی حضرات آیات عظام :
1. حاج میزرا محمدحسن شیرازی م 1312ق .
2. حاج میرزا حبیب الله رشتی م 1312ق .
3. حاج شیخ محمد طه نجف م 1323.
در کتابخانه امیرالمومنین ( ع ) در نجف موجوداست . 45
10. مجموعه ای از فتاوی میرزای شیرازی این مجموعه به وسیله مرحوم حاج فاضل شیرازی از شاگردان میرز گردآوری شده است . 46
شایداین همان رساله ای باشد که نسخه خطی از آن نزد مرحوم آیه الله سید محسن امین بوده است . 47
11. سراج العباد. به زبان فارسی
این رساله از فتاوی شیخ مرتضی انصاری گردآوری شده که همراه با حواشی مرحوم میرز مکرر به چاپ رسیده است
از جمله چاپهای آن چاپ سال 1302ق . در بمبئی است . 48
12. سراج العباد. عربی .
این رسال تعریب کتاب فوق است . بر آن سه تن از آیات بزرگوار حاشیه دارند:
1. میرزا محمدحسن حسینی شیرازی .
2. میرزا حبیب الله رشتی .
3. شیخ محمد طه نجف .
علامه تهرانی نسخه خطی آن را در 1322ق . مشاهده کرده است . 49
13. سرورالعباد
این کتاب رساله ای است فارسی و جمع آوری شده از فتاوی شیخ انصاری .
این رساله توسط حاج محمدعلی یزدی گرد آمده واز جمله در سال 1302 در بمبئی همراه با حواشی و تعلیقات میرزا به چاپ رسیده است . 50
14. طریق النجاه
این رساله ر که رساله ای است فتوائی و به عنوان سئوال و جواب سید مهدی یزدی از فتاوی میرزا گردآوری کرده است .
این رساله برای بار دوم در لاهور به سال 1302ق . به چاپ رسیده است . 51
15. طریق النجاه فی بیان مرادات (نجاه العباد)
این کتاب از تالیفات سید زیین العابدین بن ابوالقاسم طباطبایی تهرانی است . ب رآن حواشب شیخ مرتضی انصاری و جناب میرزای شیرازی دیده می شود.
نسخه خطی آن در کتابخانه میرزا محمد تهرانی در سامراء موجود بوده است . 52
16. مجمع المسائل
این کتاب را سیداسدالله قزوینی به دستور میرزای شیرازی از حواشی کتابهای : سرورالعباد سراج العباد نجاه العباد صراط النجاه طریق النجاه سئوال و جواب والنخبه مطابق با فتاوی میرزا تا آخر بحث تیمم گرد آروده است . 53
17. حاشیه برالنخیه
این کتاب تالیف حاج محمدابرهیم کلباسی م 1261ق . و خلاصه کتاب : ارشادالمسترشدین در عبادات ( غیراز حج ) بوده است .
نخبه همراه با حاشیه جناب میرز درسال 1289ق . به چاپ رسیده است . 54
18. مجمع المسائل
کتابی است فارسی که توسط میرزا محمد حسن بن محمدابراهیم جزی اصفهانی مطابق با فتاوی حضرت میرزای شیرازی تدوین شده و در 372 صفحه با قطع وزیری به سال 1310ق . به تصحیح میرزای مهدی خراسانی به چاپ رسیده است .
این کتاب با ترتیبی زیبا و و مشتمل ب رتمام ابواب فقه از تقلید تا دیات و مسائل متفرقه است . براین کتاب چند تن از آیات حاشیه دارند:
1. آخوند مولی محمدکاظم خراسانی م 1329ق .
2. میرزا محمد تقی شیرازی م 1337ق .
3. سید محمد کاظم یزدی م 1337ق .
4. سیداسماعیل صدر م 1337ق . 55
نسخه ای ازاین کتاب در کتابخانه آیه الله العظمی گلپایگانی با حاشیه های آیه الله سیداسماعیل صدر (با رمز صدر. تا صفحه 176 بحث نمازاحتیاط) و آیه الله سید محمد کاظم یزدی (با رمز محمد کاظم ) ظاهر به خط خودشان است .
پاورقی :
1.ازاین کتاب دو ترجمه موجوداست : 1از حمید تیموری .انتشارات میقات . 2 محمد دزفولی ارشاداسلامی .
2. هدیه الرازی آقا بزرگ تهرانی اعیان الشیعه ج 5.308.
3. هدیه الرازی بخش پایانی .
مرحوم علامه تهرانی می نویسد:
آقا سید محمد تقی اصفهانی از یکی از شاگردان میرزا نقل نمود که : زمانی استاد در بحث خارج فقه کتاب شرایع فرمودند:
من این مباحث علمی را در کتابی که درباره طهارت و صلوه نگاشته ام به تفصیل آورده ام.
4. اعیان الشیعه ج 5.308.
5. همان مدرک ج 5.308.
6.این کتاب رساله علمیه مرحوم جواهر و شامل ابواب : طهاره صلوه احکام امو ات صوم زکاه خمس حج به نام هدایه الناکسین رساله فرائض و مواریث بوده است . الذریعه ج 24.60.
مرحوم میرزای شیرازی برای آسان نمودن امور مقلدین خویش براین کتاب حاشیه ای نگاشته اند که به چاپ رسیده است . ( هدیه الرازی فصل آخر اعیان الشیعه ج 5.308.
( 7. این کتاب به زبان فارسی بوده و به چاپ رسیده است . ( اعیان الشیعه ج 5.308.
( 8. سید حسن صدر می نویسد:
میرزا دراوان تحصیل در شیراز هماره قبل از حضور در درس روضه را مطالعه کرده و شرح عبارات مشکل و نظراتش را می نویسد و پس از آن در درس حاضر می شود. مدتی که بدین صورت سپری شد نوشته ها و یادداشتهایی را خدمت استاد آورد.
و پس از بررسی و دقت در نوشته ه بدو گفت :
شیراز دیگر کسی را ندارد که توازاواستفاده ببری . لازم است به اصفهان که امروز دارالعلم است مهاجرت کنی . (میرزای شیرازی .31 شرح زندگانی میرزای شیرازی 5150.
( 9. هدیه الرازی اعیان الشیعه ج 3085.
10. اعیان الشیعه ج 5.308.
11. مرحوم سید حسن صدر برای علامه تهرانی نقل کرده است :
نوشته هایی را نزدامیر مشاهده کردم که آراء و مبانی خود را ذیل تحققات شیخ یادداشت کرده و شیخ نیز در زیر آن نظرات پاسخهای خویش را به خط خود نوشته بود. سپس میرچ به طرح پرسش دیگری پرداخته و باز شیخ به پاسخ گویی پرداخته بود. تمام نوشته ها به همین گونه ادامه داشت .
هنگامی که میرزاین جزوات را به من نشان داد فرمود:
جناب شیخ مرتضی در لحظه های آخر عمراز من تقاضا کرد تا در کتاب رسائل تجدیدنظر کنم و آن را تنقیح نمایم . با وجود آن که ایشان چندی بار تکرار فرمودنداما من به دلیل احترام به استاد از قبول این امر سرباز زدم. ( میرزای شیرازی .37! شرح زندگانی میرزای شیرازی) .53.
استاد عزالدین زنجانی مدظله فرموده اند:
روزی پدرم در نجف به منزل نواده شیخ انصاری وارد می شوند آقای سبط می گویند:
مایلید که رسائل به خط خود شیخ را مشاهده کنید.
ایشان اظهار خوشوقتی می کنند.
آقای سبط کتاب را می آورند.
مرحوم پدرم می بیند که مطالب کتاب ازاصاله الطهاره به بعد به گونه ای عوض شده که گوی بازنویسی شده است . وقتی علت را جویا می شود ایشان می گوید:این تغییرات به خواسته شیخ توسط میرزا محمدحسن شیرازی صورت گرفته است.
12. الذریعه ج 368 367.4 کرام البرره ج 1.54.
13. همان مدرک ج 4.368 شماره 1604 نقباءالبشر ج 1.22.
14. الذریعه ج 371 370.4نقباءالبشر ج 1.140.
ناگفته نماند که علامه تهرانی معین ننموده که تقریرات از بحث میرزااستفاده شده و یااز مجلس درس علامه فشارکی .امت از آن جا که مرحوم فشارکی ازاعاظم شاگردان میرزا بوده و به احتمال نزدیک به یقین در زمان میرز همان گفتاراستادش را تقریر می نموده لذااین تقریرات را می توان مسفاداز بیانات میرزا دانست.
15. نقباءالبشر ج 1871.
16. اعیان الشیعه ج 5.308.
17. الذریعه ج 4.376 شماره 1639 نقباءالبشر 1.383.
18. شرح زندگی میرازی شیرازی 41.
19. الذریعه ج 4.376 شماره1643 نقباءالبشر ج 1.455 هدیه الرازی شماره 109 اعیان الشیعه ج 5.308.
20. الذریعه ج 4.203 شماره 1011 نقباءالبشر ج 2.621.
21. الذریعه ج 377376.4 نقباءالبشر ج 2.778 هدیه الرازی شماره 155.
22. الذریعه ج 203.4 نقباءالبشر ج 3.994.
23. نقباءالبشر ج 3.1192.
24. الذریعه ج 4.203 شماره 1013 مجله آئینه پژوهش شماره 1.35.
25. نقباءالبشر ج 4.1512.
26. همان مدرک .1449.
27. خاطرات مستر همفر ترجمه شیخ حسین لنکرانی مقدمه .
28. الذریعه ج 4.372.
29. اعیان الشیعه ج 5.308.
30. الذریعه ج 386 385.4 اعیان الشیعه ج 10.85.
31. هدیه الرازی شماره 329.
32. همان مدرک شماره 328.
33. لعیان الشیعه ج 10.143.
34. هدیه الرازی شماره 340.
35. رجال سید بحرالعلوم مقدمه .115.
36. هدیه الرازی شماره 363.
37. اعیان الشیعه ج 5.308.
38. همان مدرک .
.39 الذریعه ج 22.273.
40. همان مدرک .
41. همان مدرک ج 23.199 شماره 8623.
42. مولفین کتب چاپی ج 4.862.
43. الذریعه ج 12.248 شماره 1632.
44. همان مدرک
45. همان مدرک ج 15.3938.
46. هدیه الرازی شماره 272.
47. اعیان الشیعه ج 5.308.
48. الذریعه ج 12.158 شماره 1065.
49. همان مدرک شماره 1059.
50. همان مدرک .175 شماره 1167.
51. همان مدرک ج 15.165 شماره 1113.
52. همان مدرک ج .169 شماره 1117.
53. همان مدرک ج 20.43 شماره 1844.
54. همان مدرک ج 24.9190.
55. همان مدرک ج 20.43 44.
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4518/4541/32709/آثار-و-تالیفات-میرزای-شیرازی/?SearchText=فشارکی
