چهره شهر اسلامی

ارزش‌های انسان از دیدگاه جهان‌بینی اسلامی

اختیار
انسان دارای ظرفیت های خدادادی فراوانی است و لازمه استفاده از ظرفیت های انسانی مختار بودن آدمی است. بین استعدادهای خاص انسان، استعداد عقلانی اهمیت ویژه‏ای دارد. در انسان‏شناسی اسلامی بر این وجه از ویژگی انسان تأکید بسیاری شده است به گونه‏ای که آن را پیامبر باطنی انسان شمرده و اصول دین را جز با تحقیق عقلانی نپذیرفته و در فروع دین نیز عقل را یکی از منابع اجتهاد معرفی کرده است. عقل در مقام ابزاری آن، نیرو و قوه تجزیه و تحلیل است که با آن می‏توان خیر را از شر تمیز داد.

در واقع، منظور از عقل، در جایگاه منبعی از منابع تعلیم و تربیت اسلامی، استعداد یا نیرویی است که انسان با آن، حقیقت را از خطا، حق را از باطل یا درست را از نادرست تشخیص می‏دهد و به شناخت و معرفت کلی می رسد. به بیان دیگر، توانایی درک و تمیز، تشخیص، مقایسه و پیش‏بینی، منوط به جنبه عقلانی انسان می‏ شود.
کمال گرایی

یکی از اصول ثابت طبیعت انسان، کمال جوئی است که ریشه در درون آدمی دارد. انسان ذاتاً مایل است تا به سوی کمال سیرکند، بنابراین از دوران کودکی گرفته تا پیری می کوشد تا به سوی موقعیتی بالاتر از موقعیت موجود خود گام بردارد. کمالاتی را که افراد انسانی انتخاب می کنند یکسان نیست بستگی به وضع روحی، طرزفکر، شرایط اجتماعی و عوامل دیگردارد، بعضی کسب علم را کمال می دانند. بعضی ثروت و.... در برخی از آیات قرآن هم به کمال جوئی انسان اشاره شده است.[1] قرآن حاوی آموزه های بسیار با اهمیتی در ارتباط با سرشت انسان و سیر تکامل اوست. آیات الهی به خلقت انسان که بر سرشتی نیکو و آماده برای سیر در آیین الهی برای رسیدن به هدفی متعالی که همان خلافت الهی است، تأکید نموده اند. به بیان دیگر، مبدأ و مقصد راه کمال را به بهترین شکل نشان داده اند؛ اما بر این نکته نیز تأکید شده است که رفتن این راه به آسانی ممکن نیست و انسان در این مسیر با موانعی جدّی روبرو خواهد بود. هم چنین باتوجه به آیات قرآن، دست یابی به کمال و مراتب آن، ویژه فرد یا افراد خاصی نیست.
آسایش طلبی و امنیت

از منظر قرآن بسیاری از عوامل که در ایجاد امنیت روحی و روانی در زندگی توأم با آرامش نقش حیاتی و اساسی دارد عملکرد انسان است. امنیت موضوعی است که با حیات انسان همراه بوده و از نیاز های اساسی او محسوب می‏شود، همچنین قرآن رفاه و آسایش را حق طبیعی انسان می داند و آن را ارزشمند معرفی می کند، ولی ارزشمندی آن را به داشتن ایمان و عمل صالح مشروط می کند و به انسان هشدار می دهد که مبادا داشتن رفاه مادی موجبات هلاک و نابودی وی را فراهم کند.
آزادی طلبی

آزادی، لازمه ماهیت انسان و ضرورتی برای شکوفایی استعدادهای اوست و مهم ترین عامل فراگیر برای به فعلیت درآمد نقابلیت ها و استعدادهای انسان ورشد و تکامل و تعالی او در تمام زمینه ها به شمارمی رود.
اجتماعی

انسان بعد از تولّد در محیط های مختلف قرارمی گیرد. هر محیطی به گونه ای در رشد و شکوفایی استعدادهای انسان مؤثر است . اجتماع یکی از این محیط ها به شمار می آید. اجتماعی بودن انسان ریشه در زمانی بسیار دور از حیات او دارد. تا آن جا که تاریخ نشان می دهد انسان همواره به صورت اجتماعی می زیسته است . بنابراین ، می توان گفت جز افراد استثنایی که در هر زمان نمونه های اندکی از آن ها به چشم می خورد، در هیچ دورانی بشر به صورت انفرادی زندگی نکرده است . پس می توان گفت انسان موجودی است اجتماعی ؛ موجودی که دوستی با دیگران از ضرورت های سازمان وجودی او به شمار می آید. احساس نیاز به معاشرت صمیمانه و همدلی و همراهی با دیگران ، علاوه بر این که یکی از جلوه های زندگی اجتماعی به شمارمی رود، ندایی برخاسته از اعماق وجود انسان است . هیچ انسانی با قطع پیوندهای دوستانه و گوشه گیری احساس آرامش نمی کند. انزواطلبی نوعی بیماری است که اسلام پیروانش را از آن بازداشته است .
حفظ تن و حرمت اضرار به نفس

انسان که آفریده خدا و خلیفه و امانت دار اوست، برای زندگی و حیاتی آفرید شده است که بر اساس آیه 24 سوره انفال[2] در پیوندهای گوناگون خود، خدامحور است و در این زندگی و بندگی، به بدن سالم نیاز دارد و بهره مندی همه جانبه او از سلامتی، اساس فعالیت های وی در زندگی مادی و معنوی است که در زبان پیامبر گرامی(ص) از آن به «نعمت پنهان و ناشناخته» یاد شده است، زیرا یکی از عوامل آرامش زندگی و بندگی خدا، برخورداری از جسم و جان سالم است، از این رو، عقل ونقل، حفظ تندرستی و حفظ نفس را لازم و واجب شمرده اند و روا نمی دارند که انسان حتی هنگام سخت ترین مصیبت و اندوه به عمد به جسم و جان خود آسیب برساند و اضرار به آن را حرام می شمارند(جوادی آملی ،93).
نظافت و بهداشت

آموزه های اسلامی در سه محور اعتقاد، اخلاق و احکام به بشر ارائه شده اند؛ در محور نخست، عقیده توحیدی آدمی را از آلودگی شرک و الحاد و کفر پاک می کند و در بعد اخلاق، او را از پلیدی ظلم، کینه و حسد و هر زشتی دیگر پاکیزه می کنند، چنان که احکام فقه آدمی را از رفتار زشت و بیگانه صفتی باز می دارند، پس شایسته چنین دین الهی این است که متدینان به آن، از هر پلیدی پاک و از هر آلودگی طاهر باشند(اسلام و محیط زیست، 269).[3]

- استراحت بدن

افزون بر لزوم رعایت سلامتی جسم وجان، باید به استراحت و آرامش اعضای بدن نیز توجه شود و در به کارگیری آن ها اعتدال رعایت شود[4]( جوادی آملی، 98).

- مکان خواب

از آنجایی که مکان خواب تأثیر فوق العاده ای بر کمیت و کیفیت خواب می گذارد، اسلام توجه ویژه به این نکته داشته و نکات ظریفی در این مورد بیان کرده است.[5]همچنین توجه به نظافت مکان خواب، اثر مطلوبى بر حفظ سلامتى خواهد داشت.

صله رحم 
پیوند با خویشاوندان و نیکی به آنان به ویژه پدر و مادر، از راه های مهم رشد و تعالی[در همه زمینه ها][6] و تقرب به خدای سبحان است[7] که پس از ایمان به خدا از با فضیلت ترین اعمال دینی به شمار می آید و اجر و پاداش مادی و معنوی فراوانی دارد.[8]

حسن خلق
حسن خلق محبوب ترین و ارزشمندترین عمل نزد خدا پس از واجبات الهی است. خوشخویی، بر اساس روایات، نه تنها سبب نشاط زندگی فردی و اجتماعی و موجب آبادانی دیار و فزونی روزی و محبوبیت است، بلکه موجب نجات آدمی و آمرزش گناهان او و زمینه ساز قرب به پیامبر(ص) در روز قیامت و بهره مندی از شفاعت آن بزرگوار است.حسن خلق در فرهنگ اسلام از رحمت الهی ریشه می گیرد و خدای مهربان پیامبر اکرم(ص) را به عنوان الگوی برتر حسن خلق معرفی می فرماید[9](همان، 333). 
زینت و آراستگی

زینت و آراستگی متناسب با شئون انسانی از گزینه های مورد تأکید آموزه های دینی است (همان، ص333).از آن جاییکه انسان به طور طبیعی به کمال گرایش دارد و زیبایی ها در جرگه کمالات مورد توجه ایشان قرار می گیرد، انسان به طور فطری به زینت و آراستگی باطنی و ظاهری به جهت ابعاد زیبا شناختی و کمالی گرایش شدید دارد. به سخنی دیگر،هدف موًمن در زندگی خویش آراستگی به کمالات و زیبایی هاست که به اشکال گوناگون خود را در دنیا و آخرت نشان می دهد و انسان موًمن خواهان دست یابی به همه زیبایی ها و آراستن به آن هاست.
همسایگان

اسلام به عنوان یک دین کامل و اجتماع ساز و تأمین کننده سعادت دنیوی و اخروی انسان، دستورات و توصیه های اخلاقی و حقوقی را برای همسایه داری در نظر گرفته است که با مراعات آن انسان ها می توانند در کنار هم به راحتی و آسایش زندگی کنند. حق همسایگی، از جمله حقوقی است که در اسلام از اهمیت به سزایی برخوردار است. رعایت حقوق همزیستی، امری است که جوامع پیشرفته باید از مسلمین الهام می گرفتند.[10] 

چهره شهر اسلامی

در باره شهرسازی اسلامی باید به دو نکته سودمند توجه شود:

1. اهداف ساختن بناها: در جامعه اسلامی با اهداف مختلف، بناهایی گوناگون ساخته می شوند: بناهای شخصی و اماکن عمومی که به طور کلی برای آسایش و آرامش افراد است.[11]
2. شکل بناها: در نگاه اسلام برای همه زمان ها و مکان ها شکل یکسان و خاصی برای تأسیس بناها معین نشده است، بلکه مناسب است بر اساس شرایط زمانی و مکانی و تأمین اهداف مورد نظر اسلام، بناها تأسیس شوند[12](همان، 533-534).

تعامل انسان با خلقت زیست محیطی

محیط زندگی آدمی و هر موجود زنده دیگر از فضای خانه گرفته تا فضای کوچه ها، خیابان ها، پارک ها و فضای سبز،مراکز فرهنگی، خدماتی و... محیط زیست به شمار می آیند. سالم نگه داشتن محیط زیست یعنی رعایت حق زمین، هوا، آب، خاک، دریا، گیاهان و سایر موجودات و عرصه های زیست محیطی که با حیاط فرد و جامعه پیوند دارند(اسلام و محیط زیست،38).

---

[1] «یا ایها الانسانُ اِنَک کادِحٌ الی ربّک کَدحا ًفملاقیه» «ای انسان تو در حرکت به سوی پروردگارت هستی و او را ملاقات خواهی کرد(سورهانشقاق،آیه 6).

[2].استجیبو لله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم

[3].پیامبر اکرم (ص) می فرماید: با هر ابزار که می شود، از نظافت و پاکیزگی کنید، زیرا بنیان اسلام بر نظافت و بهشت برای فرد نظیف آماده شده است (الجامع الصغیر، ج1، ص517).

[4].امیر موًمنان (ع) می فرماید: با فشار بر قلبت جلوی فهمت را مگیر، چرا که هر عضوی از بدن به استراحت نیاز دارد (غررالحکم، ص60).

[5].رسول خدا می فرماید: بر بام و جایی که محفوظ نیست نخوابید (الجامع الصغیر، ج2، ص707).

[6].الکافی، ج2، ص157؛ مشکاة الانوار، ص165.

[7].کتاب الخصال، ص156.

[8].امام باقر(ع) فرمود: صله رحم موجب پاکی اعمال و رشد دارایی و دفع بلا و آسانی حساب و تأخیر اجل می شود (الکافی، ج2، ص150).

[9]. امام صادق(ع) می فرماید: نیکی و خوشخویی سرزمین را آباد می کنند و بر عمر آدمی می افزایند ( الکافی، ج2، ص100).

[10]. امام سجاد(ع) می فرماید: ازجمله حقوق همسایه این است که در پی عیوب و زشتی های او نباشد و اگر از زشتی و بدی او آگاه شدی آن را بپوشانی (الفقیه، ج2، ص623).

[11]. سوره نحل،آیات 80-81.

[12]. پیامبر(ص) فرموده اند: شهرهایتان را به لحاظ مکان و نمای زیبا به گونه ای بسازید که چشم نواز بوده و چشم انداز داشته باشد (النهایة، ابن اثیر، ج2، ص461

http://nosazi.tehran.ir/Default.aspx?tabid=567