شهید آیت الله سید حسن مدرس
درسنین عدیده در جلسه درس مرحومین آیات عظام...و آقا سید محمد فشارکی، تحصیل خود را به پایان رسانیدند و
شهید آیت الله سید حسن مدرس در سال 1278 ه . ق در زواره چشم به جهان گشود . پدرش غالبا در «سرابه » به امور شرعی و فقهی مردم مشغول بود . سیدعبدالباقی، جد شهید مدرس، بیشترین نقش را در تعلیم سید حسن ایفا نمود و او را در مسیر علم و تقوا رهنمون شد . سید حسن در سال 1298 ه . ق بنابر وصیت جد خویش و به منظور ادامه تحصیل علوم دینی رهسپار اصفهان گردید و به مدت 13 سال از اساتید معظم این شهر بهره جست .
در زندگی نامه ایشان در مورد شروع تحصیلات و نحوه آن آمده است:
«جدم در سن 6 سالگی مرا به جبهه تربیت هجرت داده و به قمشه نزد خود بردند، سن صباوت را خدمت آن بزرگوار به سر برده، 14 سال از عمرم می گذشت که جدم مرحوم شد، حسب الوصیه مرحوم تقریبا در سن 16 سالگی به جهت تحصیل به اصفهان آمدم، 13 سال در اصفهان مشغول تحصیل بودم که در سن 21 سالگی پدرم مرحوم شد ... . تقریبا 30 نفر استاد در این مدت در علوم عربیه و فقه و اصول و معقول درک کردم که تقریبا برجسته ترین آن ها در علوم عربیه، مرحوم آقا میرزا عبدالعلی هرندی نحوی بوده که تقریبا 80 سال عمر داشته و صاحب تصانیف زیاد، ولی از بی اقبالی دنیا مهجور ماندند و در علم معقول، مرحومین جهانگیرخان قشقائی و آخوند ملاکاشانی، که هر دو عمر خود را در مدرسه صدر اصفهان به آخر رسانیده به وضع زهد دنیا را وداع فرمودند، بودم ... . بعد از واقعه دخانیات به عتبات عالیات مشرف شدم، بعد از مشرف [شدن به] حضور آیت الله حاجی میرزا حسن شیرازی (ره) به جهت تحصیل، توقف در نجف اشرف اختیار کردم . علماء و بزرگان آن زمان را تیمنا و تبرکا کلا درک کرده و از اغلب استفاده نمودم ولی عمده تحصیلات من خدمت مرحومین مغفورین حجتین کاظمین خراسانی و یزدی بود . تشرف من در عتبات تقریبا هفت سال شد بعد مراجعت به اصفهان نمودم و در مدرسه حده کوچک مشغول تدریس فقه و اصول شدم » . (1)
این عالم مجاهد و فقیه پرهیزگار یکی از چهره های علمی و سیاسی درخشان تاریخ شیعه و خصوصا تاریخ ایران به شمار می رود . زندگی، اخلاق، شیوه و رفتار علمی - سیاسی ایشان برای پویندگان راه حق و حقیقت همواره اسوه و نمونه می باشد . مرحوم آیت الله نجفی مرعشی درباره ایشان می نویسد:
«مرحوم آیت الله آقای میر سید حسن مدرس قمشه ای، از اجلای علمای عصر و از رجال نامی ادوار اخیره بوده اند . معظم له پس از پایان تحصیل سطوح عالیه و شطری از خارج در اصفهان، به عتبات مشرف شده، سنین عدیده در جلسه درس مرحومین آیات عظام آقای آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و آقا سید محمد فشارکی، و آقا سید محمد کاظم یزدی و آقای شریعت تحصیل خود را به پایان رسانیدند و هم مباحثه های ایشان مرحومین آیت الله آقای آقا سید ابوالحسن اصفهانی و آقای آقا سید علی کازرونی متولی قوام شیرازی بوده اند» . (2)
شهید مدرس آن چنان در منطق و فقه و اصول پیش رفت که سرآمد زمان خود شد، چنان که زعیم بزرگ شیعه، میرزای شیرازی درباره او می گوید: «این اولاد رسول الله پاکدامنی اجدادش را داراست و در هوش و ذکاوت گاهی من را به تعجب می افکند، در مدتی بسیار کوتاه از تمام همدرس هایش در منطق و فقه و اصول جلو افتاد» . (3)
آیت الله سید محمدرضا بهاء الدینی او را یک رجل علمی دینی و سیاسی معرفی کرده و معتقد است: این چنین فردی مهم تر از رجل علمی و دینی است چرا که او مظهر ولایت است که در روایت می فرماید: بنی الاسلام علی خمس ... اگر ولایت و سیاست مسلمین نباشد دیگر فروع اسلامی تحقق کامل نمی یابند .
مهم ترین اساتید شهید مدرس
1 - مرحوم میرعبدالباقی طباطبایی: بدون تردید، اولین استاد سید حسن مدرس، جد نامی و عارف او مرحوم «میر عبد الباقی طباطبایی » است که همان طور که گفتیم در قمشه سکونت و به وعظ و ارشاد مردم اشتغال داشتند .
2 - آیت الله شیخ عبدالعلی هرندی (مشهور به عبدالعلی نحوی): همان طور که پیش از این آمد، شهید مدرس علم و تقوای او را ستود و او را صاحب تصانیف عدیده ای معرفی نمود .
3 - آیت الله حاج سید محمد باقر درچه ای: ایشان یکی از مجتهدین بنام و از جمله مراجع تقلید زمان خویش به شمار می رفت، از دیگر شاگردان برجسته ایشان می توان به آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی اشاره کرد .
4 - حکیم متاله میرزا جهانگیر خان قشقایی: ایشان مهم ترین استاد حکمت و فلسفه شهید مدرس بودند .
5، 6و 7 - حضرات آیات عظام آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (مؤلف گرانقدر «کفایة الاصول » و رهبر بزرگ مشروطه) میرزا محمد حسن شیرازی (صاحب فتوای تحریم تنباکو) و سید محمد کاظم یزدی (صاحب کتاب ارزشمند عروة الوثقی)
آثار مدرس:
مدرس در اصفهان و در سنین جوانی کتابی تحقیقی در فقه و اصول نگاشت که مقام فقهی او را به ثبوت می رساند . از ایشان رساله ای در فقه استدلالی به جای مانده است . آثار قلمی مدرس به شرح ذیل است: (4)
1 - تعلیقه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی
2 - رسائل الفقهیه
3 - رساله ای در ترتب: در علم اصول فقه
4 - رساله ای در شرط متاخر: در علم اصول فقه
5 - رساله ای در عقود و ایقاعات
6 - کتاب حجیة الظن
7 - شرح رسائل شیخ مرتضی انصاری
8 - حاشیه بر کتاب النکاح مرحوم آیت الله شیخ محمد رضا نجفی مسجد شاهی
9 - دوره تقریرات اصول میرزای شیرازی
10 - کتابی در باب استصحاب
11 - کتاب احوال الظن فی اصول الدین
و ...
سیاست در پرتو دیانت
بنابر اصل دوم متمم قانون اساسی، قوانین مصوب مجلس شورای ملی، می بایست از نظر هیاتی از علما و مجتهدان طراز اول می گذشت و بنابراین، مجلس شورا ملزم بود در هر بار حداقل 5 نفر از مجتهدان را در خود داشته باشد تا قوانین مجلس از نظر شرعی به تایید و امضای آن ها برسد . در دوره دوم مجلس، شهید مدرس به عنوان مجتهد طراز اول برگزیده و روانه مجلس گردید و طولی نکشید که به دلیل قوت استدلال، کسی را یارای مقابله با او نبود .
بی کفایتی زمامداران وقت، موجب نفوذ بیش از پیش بیگانگان بر ایران گردیده و در این میان استقامت و پایداری شهید مدرس موجب خنثی شدن برخی توطئه های قدرتمندان گردید . ایشان از طرفی دست روسیه و انگلستان را از اموال ایران کوتاه کرد و از طرف دیگر به منظور اعتراض به حمله این دو ابرقدرت زورگو به ایران در جریان جنگ جهانی اول، ناچار به هجرت به خاک عثمانی گردید .
وی در مقابل قراداد ننگین وثوق الدوله (نخست وزیر وقت) با انگلیس، سکوت نکرد و بدین وسیله استعمار انگلستان را به زانو درآورد .
این استاد علم و سیاست، بارها مورد تهاجم دژخیمان قرار گرفت، اما به یاری خداوند و نیز تیزهوشی فوق العاده از مرگ حتمی نجات یافت .
«روزی صبح خیلی زود، موقعی که مدرس سحرخیز برای درس گفتن به طرف مجلس سپهسالار می رفت، در کوچه معروف به کوچه سرداری، چند نفر به او غفلتا حمله کرده و با هفت تیر به او شلیک می کنند . مدرس هیچ مجالی برای دفاع از خود نداشت ... دری باز نبود که پشت آن برود ... . مع ذلک دست و پای خود را گم نکرد و به جای التماس و تضرع در صدد چاره برآمد ... فوری رو به دیوار کرد و عبا را با دو دستش به طرف سر خود بلند نمود و زانوان خود را خم کرد ... و آن جایی را که قاتلین از پشت عبا محل قلب و سینه تصور می کردند جز دو بازوی مدرس و عبای خالی چیز دیگری نبود ...» (5)
و ایشان در جواب تلگراف احوالپرسی شاه فرمودند: به کوری چشم دشمنان، مدرس نمرده است .
زندگی سراسر علم و مبارزه ایشان، تجلی این شعار بود که: در عین دیانت می توان سیاستمدار قابلی بود و در عین سیاست می توان دین دار باقی ماند .
غروبی دیگر
سرانجام بیگانگان و بیگانه پرستان، که تحمل روشنگری های او را نداشتند، او را به خواف (مرز افغانستان) تبعید و زندانی کردند و پس از 11 سال به کاشمر منتقل کردند . دژخیمان بی رحم، پس از سال ها شکنجه های روحی و جسمی ایشان، کام روزه دارش را در غروب 27 رمضان 1356 ه . ق با چای سمی، گشودند و در هنگامی که بر سجاده عشق راز و نیاز می کرد، عمامه او را به گردنش انداخته و آن فقیه فرزانه را به شهادت رساندند .
پرتو نگاهش، استدلال کلامش و نورانیت هدفش، رهگشای رهروان راهش باد .
پی نوشت ها:
1) شهدای روحانیت، ص 180 .
2) سیره صالحان، ص 170 .
3) همان، ص 172 .
4) ر . ک سیره صالحان، ص 195; شهدای روحانیت، ص 186 .
5) شهدای روحانیت، ص 188 .
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3674/3695/20559/خاطره-های-ماندگار/?SearchText=فشارکی
