سید حسن قمشه ای افسه ای، مشهور به شهید مدرّس، مبلّغ مجاهد
. مدرّس از جلسه درس آیات عظام: سید محمد فشارکی و .... بهره برد
دیباچه
سید حسن قمشه ای افسه ای، مشهور به «مدرّس» از علما، مبلّغان و نمایندگان برجسته و مبارز ضد استبدادی مجلس شورای ملی ایران در قرن چهاردهم هجری بود که یاد مبارزات و پایمردیهای او در مقابل استبداد و استعمار خصوصا رضاخان پهلوی جاودان مانده است.
زادگاه این عالم مجاهد و خستگی ناپذیر، یعنی روستای «سرابه» در 10 کیلومتری شرق اردستان واقع شده است. این روستا در منطقه ای کوهستانی است که در آن همه اهالی به وجود شهید مدرّس افتخار می کنند. شهید آیة اللّه سید حسن مدرّس در سال 1278 ه . ق در این روستا به دنیا آمد و با الهام از مکتب اسلام به ویژه سید الشهداء علیه السلام به سیاستمداری مبارز تبدیل شد. وی سرسخت ترین مخالف جدایی دین از سیاست بود و بر همین اصل، در دوران مبارزه خود در مجلس با افکار و اندیشه های رضاخانی به مخالفت پرداخت.
شهید مدرّس که چندین بار از ترور مخالفان جان سالم بدر برد، با خصومت رضاخان دستگیر و پس از چندین سال تبعید، در دهم آذر سال 1316 ه . ش به دست دژخیمان رژیم منفور پهلوی به شهادت رسید. پیکر پاک او در کاشمر از توابع خراسان محل تبعیدگاه وی به خاک سپرده شد.
مجلس شورای اسلامی در تاریخ 23 تیر ماه 1372 ه . ش با تصویب ماده واحده ای، دهم آذر ماه، سالروز شهادت مبلّغ وارسته، مجتهد مجاهد و سیاستمدار متعهد آیة اللّه سید حسن مدرّس را به عنوان روز مجلس نامگذاری کرد.
این نوشتار، اشاره ای کوتاه به زندگی ابرمردی است که بیرق مبارزه را به تنهایی در شرایطی بسیار سخت به دوش کشید و شجاعت تحسین برانگیزش بیگانگان را به تحیر واداشت. اگر ما به ذکر نامش می پردازیم و خاطره اش را ارج می نهیم، بدان علت است که وی مبلّغی پایدار و مجاهدی ثابت قدم بود که با تأسی به شریفه «فَضَّلَ اللّه ُ الْمُجاهِدینَ عَلَی الْقاعِدینَ اَجْرا عَظیما»؛ «خداوند، مجاهدان را بر قاعدان، با پاداش عظیمی برتری بخشیده است.» لحظه ای با استبداد و استعمار سازش نکرد و قیام را بر قعود رجحان داد تا تفضّل الهی شامل حالش گردد. ایشان، در تمامی مدت عمرش ساده زیستی، تواضع، قناعت و به دور بودن از هرگونه رفاه طلبی را شیوه زندگی خویش ساخت و از طریق عبادت و دعا و راز و نیاز با خدا، کمالات معنوی را کسب کرد و به همگان شیوه راستین تبلیغ عملی دین را آموخت.
مدرّس در میدان تحصیل
شهید سید حسن مدرّس رحمه الله پس از فراگرفتن علوم مقدماتی در زادگاه خویش، در سال 1298 ه . ق به منظور ادامه تحصیل در زمینه علوم دینی، رهسپار اصفهان گردید و به مدت سیزده سال در حوزه علمیه این شهر، محضر بیش از سی استاد را درک کرد. مقدمات ادبیات عرب و منطق و بیان را نزد اساتیدی چون میرزا عبدالعلی هرندی آموخت. در محضر آخوند ملا محمد کاشی کتاب شرح لمعه در فقه و پس از آن قوانین و فصول را در علم اصول تحصیل نمود. یکی از اساتید بزرگواری که حکمت، فلسفه و عرفان به وی آموخت، حکیم نامدار میرزا جهانگیرخان قشقایی بود.
مدرّس در طول این مدت، در حضور آیات عظام: سید محمد باقر درچه ای و شیخ مرتضی ریزی و دیگر اساتید به درجه اجتهاد رسید و تقریرات مرحوم ریزی را که حاوی ده هزار سطر بود، به نگارش در آورد.
شهید مدرّس، پس از اتمام تحصیلات در اصفهان، در شعبان 1311 ه . ق وارد نجف اشرف شد و پس از زیارت بارگاه مقدس نخستین فروغ امامت و تشرف به حضور آیة اللّه میرزای شیرازی، در مدرسه منسوب به صدر سکونت اختیار نمود و با عارف نامدار حاج شیخ حسینعلی اصفهانی هم حجره گردید. مدرّس در این شهر از جلسه درس آیات عظام: سید محمد فشارکی و شریعت اصفهانی بهره برد و با سید ابوالحسن اصفهانی، سید محمد صادق طباطبایی، شیخ عبدالکریم حائری، سید هبة الدین شهرستانی و سید مصطفی کاشانی ارتباط داشت و مباحثه های دروس خارج را با آیة اللّه حاج سید ابوالحسن اصفهانی و آیة اللّه حاج سید علی کازرونی انجام می داد.
وی پس از هفت سال اقامت در نجف و تایید مقام اجتهاد او از سوی علمای این شهر، در سال 1318 ه . ق در چهل سالگی از راه ناصریه به اهواز و از آنجا به منطقه چهارمحال و بختیاری رفت و سپس راهی اصفهان گردید.
مدرّس در عرصه تدریس
شهید مدرّس در اصفهان، صبحها در مدرسه جده کوچک (شهید مدرّس فعلی) درس فقه و اصول و عصرها در مدرسه جده بزرگ درس منطق و شرح منظومه می گفت و در روزهای پنجشنبه طلاب را با چشمه های زلال حکمت نهج البلاغة آشنا می نمود. تسلط وی به هنگام تدریس در حدی بود که از این زمان به «مدرّس» مشهور گشت. وی همراه با تدریس، با منطق و استدلال به مقابله با عوامل ظلم به مردم برخاست و با اعمال و رفتار زورمداران مخالفت کرد و بدین نحو وظیفه خویش را در تبلیغ عملی دین آغاز نمود.
شهید سید حسن مدرّس که در سنین جوانی به مقام رفیع اجتهاد رسید، از لحاظ علمی و فقهی مجتهدی جامع الشرائط، صاحب فتوا و شایسته تقلید بود و هر چند حاضر به چاپ رساله عملیه نشد؛ ولی در فقه و اصول و سایر علوم دینی آثاری مفصل و عمیق از خود به یادگار نهاد. در عظمت آثار قلمی ایشان همین بس که آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله تألیفات فقهی او را ستوده است.
چندی بعد، مدرّس با ورود به تهران در اولین فرصت، درس خود را در ایوان زیر ساعت در مدرسه سپهسالار (شهید مطهری کنونی) آغاز نمود. وی در 27 تیر ماه 1304 ه . ش که عهده دار تولیت این مدرسه گشت، برای اینکه طلاب علوم دینی از اوقات خود استفاده بیش تری ببرند و با جدیت افزون تری به کار درس و مباحثه بپردازند، برای اولین بار طرح امتحان طلاب را به مرحله اجرا درآورد و به منظور حسن اداره این مدرسه، نظام نامه ای تدوین کرد و امور تحصیلی طلاب را مورد رسیدگی قرار داد. شخصیتهایی چون: آیة اللّه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، آیة اللّه سید مرتضی پسندیده (برادر بزرگ تر حضرت امام) و شیخ محمدعلی لواسانی در این مدرسه تربیت شدند.
شهید مدرّس، اولین کسی بود که تدریس نهج البلاغه را در حوزه های علمیه رسمی کرد و نخستین مجتهدی بود که این کتاب را جزء متون درسی طلاب قرار داد. افرادی نظیر آیة اللّه العظمی بروجردی و حاج میرزا آقا علی شیرازی (استاد شهید مطهری)، نهج البلاغه را نزد او آموختند.
از کارهای مهم و درخور توجه این فقیه فرزانه، تلاش برای تدوین تفسیری جامع برای قرآن کریم بود که علاوه بر جمع آوری تفاسیر خطی و چاپی، عده ای از دانشمندان را برای نیل بدین مقصود به همکاری دعوت کرد و در صورتی که این طرح تفصیلی جامع به اجرا در می آمد، روشی بسیار عالی و سبکی تازه و عمیق بود. مدرّس مدتها فلسفه تدریس می کرد و در عرفان مهارت داشت. وی در زندان خواف برای عده ای از مأموران قلعه ای که در آن به سر می برد، مثنوی را تفسیر می کرد.
مدرّس و سیاست
در اصل دوم متمم قانون اساسی آن زمان ایران پیش بینی شده بود که قوانین مصوبه مجلس شورای ملی باید زیر نظر هیئتی از علما و مجتهدان طراز اول باشد. به موجب این اصل، در هر دوره می بایست حداقل پنج نفر از مجتهدان در مجلس حضور داشته و بر قوانین مجلس ناظر باشند و مفاد آن را از نظر شرعی به تأیید برسانند و امضا نمایند.
در دوره دوم مجلس از سوی فقها و مراجع تقلید، شهید مدرّس به عنوان مجتهد طراز اول برگزیده شد تا به همراه چهار نفر از مجتهدان دیگر به مجلس رفته، بر قوانین مصوب آن نظارت داشته باشد. در دوره سوم مجلس شورای ملی، وی علاوه بر وظیفه نظارتی، سمت نمایندگی مردم تهران را نیز عهده دار شد. و در دوره چهارم، مدرّس به عنوان نایب رئیس انتخاب شد و در همین دوره بود که رویاروی حریف قلدری چون رضاخان قرار گرفت و با او به مخالفت برخاست و تا لحظه شهادت، ذره ای عقب نشینی نکرد.
البته شایان ذکر است مخالفتهایی را که شهید مدرّس در مقابل نیرنگهای رضاخان از خود نشان می داد، حاصل بینشی عمیق بود که تذکرات استاد برجسته اخلاق و عرفان، حضرت آیة اللّه میرزا محمد علی شاه آبادی در آن بی تأثیر نبود. ایشان بارها به شهید مدرّس فرموده بود: «این مردک الآن که به قدرت نرسیده است، این چنین به دست بوس علما و مراجع می رود و تظاهر به دینداری می کند و از محبت اهل بیت علیهم السلام دم می زند؛ لکن به محض آنکه به قدرت رسید، به همه علما پشت می کند و اول کسی را هم که لگد می زند، خود شما هستید.»
به راستی وقتی که مدرّس قدم به ساحت مجلس گذاشت، بعضی فکر می کردند که او یک روحانی معمولی است و باور نمی کردند که به زودی تمام امور را به دست گیرد و در بحث و استدلال، کسی حریفش نشود. او با رهبری مبارزات در مجلس، بزرگ ترین قدرت استعماری زمان خود، یعنی انگلستان را به زانو درآورد؛ ولی با نهایت تواضع چنین افتخاری را به ملت ایران نسبت داد.
مدرّس و تبلیغ عملی
یکی از مجاهدتهای شهید مدرّس در عرصه تبلیغ عملی، زحمات طاقت فرسایی بود که برای احیا و آبادانی روستاها و مغازه های موقوفه و ... تحمل کرد. ایشان، عصرهای پنجشنبه اغلب در گرمای شدید تابستان به روستاهای اطراف ورامین می رفت و قنات روستاهای این منطقه را مورد بازدید قرار می داد و گاه به داخل چاهها می رفت و در تعمیر آنها همکاری می کرد تا بدین نحو به شاگردان خویش بیاموزد که تحصیل و تدریس علوم دینی باید همراه با مجاهدت و کار و توجه به زندگی اطرافیان باشد.
یکی از ویژگیهای بارز شهید مدرّس، ساده زیستی بود. ایشان همواره بیش تر از آنکه به ظاهر توجه نماید، مشغول باطن و توجه به پروردگار عالمیان می گشت.
نقل می کنند در آن هنگام که ایشان به عنوان مجتهد طراز اول، برای نظارت بر قوانین دومین دوره مجلس شورای ملی عازم تهران بود، در قم توقف کوتاهی داشت و به منزل آقا سید عبدالله برقعی مجتهد ـ که تولیت آستان مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام را بر عهده داشت و در ایام تحصیلات در نجف با مدرّس آشنا شده بود ـ رفت و چند روزی را در آنجا اقامت داشت. در طول این مدت کوتاه، جمعی از علما و اساتید حوزه علمیه قم به دیدن مدرّس می رفتند. آیة اللّه حاج سید محمد بهبهانی (فرزند آیة اللّه سید عبداللّه بهبهانی و شاگرد حکیم میرزا ابوالحسن جلوه زواره ای) از جمله شخصیتهایی بود که به دیدار مدرّس رفت و او را با همان لباس ساده کرباس ملاقات نمود. مرحوم بهبهانی در حالی که لبخندی بر لب داشت، به شوخی خطاب به مدرّس گفت: آقا! شما نماینده طراز اول در مجلس شورا می باشید؛ صلاح نمی دانید که لباسها را عوض کنید؟ مدرّس در جواب وی گفت: «شخصیت انسان به لباس و ظاهر آدمی نیست، به فهم و درک و اندیشه اوست.»
شهید سید حسن مدرّس، در تمام لحظات زندگی پربارش بر آن بود که وظیفه خویش را در قبال مردم به انجام برساند و در مقابل این انجام وظیفه هیچ چشم داشتی نداشته باشد. برای همین، تمام مشکلات و مصائب را با آغوش باز پذیرا بود. وی در یکی از سفرهای خود، یک شب به همراه دوستانش ناگزیر شد که شب را در بیابان بگذراند. آنها برای خوابیدن رختخواب نداشتند و ناچار بودند بر روی زمین بخوابند. به هنگام خوابیدن، یکی از دوستان مدرّس در حال شکوه به او گفت: الآن مردم ایران در رختخوابهای گرم و نرم خوابیده اند و نمی دانند که ما به خاطر آنها چه می کشیم. مدرّس با شنیدن این حرف برافروخته شد و با پرخاش خطاب به دوستش گفت: «شما چه انتظار داشتید؟ مگر ما به خاطر آنها این کارها را می کنیم؟ ما وظیفه خودمان را انجام می دهیم.»
مدرّس از زبان امام خمینی رحمه الله
آنچه عزت، عظمت و شخصیت والای شهید مدرّس را بیش از پیش یکی از ویژگیهای بارز شهید مدرّس، ساده زیستی بود. ایشان همواره بیش تر از آنکه به ظاهر توجه نماید، مشغول باطن و توجه به پروردگار عالمیان می گشت
نمایان می سازد، کلامی است که حضرت امام خمینی رحمه الله در مورد ایشان فرمودند. ایشان طی پیامی به آقای واعظ طبسی، برای تعمیر و بازسازی آرامگاه شهید مدرّس بیان داشتند: «در عصر شکوفایی انقلاب اسلامی، بزرگداشت مجاهدی عظیم الشأن و متعهدی برومند و عالم بزرگواری که در دوران سیاه اختناق رضاخانی می زیست، لازم می باشد؛ زیرا در زمانی که قلمها شکسته و زبانها بسته و گلوها فشرده شده بود، او از اظهار حق و ابطال باطل دریغ نمی کرد. در آن روزگار، در حقیقت حیات از ملت مظلوم ایران سلب شده بود و میدان تاخت و تاز قلدری هتاک در سطح کشور باز، و دست مزدوران پلیدش در سراسر ایران تا مرفق به خون عزیزان آزاده وطن و علمای اعلام و طبقات مختلف آغشته بود.
این عالم ضعیف الجثه، با جسمی نحیف و روحی بزرگ و شاداب از ایمان وصفا و حقیقت و زبانی چون شمشیر حیدر کرّار، رویارویشان ایستاد و فریاد کشید و حق را گفت و جنایت را آشکار کرد و مجال را بر رضاخان کذایی تنگ و روزگارشان را سیاه کرد و عاقبت جان طاهر خود را در راه اسلام عزیز و ملت شریف نثار کرد و به دست دژخیمان ستمشاهی در غربت به شهادت رسید و به اجداد طاهرینش پیوست. ... تا کسی آن زمان را درک نکرده باشد، ارزش این شخصیت عالی مقام را نمی تواند درک کند. ملت ما مرهون خدمات و فداکاریهای اوست. و اینک که با سربلندی از بین ما رفته است، بر ماست که ابعاد روحی و بینش سیاسی و اعتقادی او را هر چه بیش تر بشناسیم و بشناسانیم... .»
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/2689/6593/76888/شهید-مدرّس،-مبلّغ-مجاهد/?SearchText=فشارکی
