اصفهان امروز:  اگر بخواهید هر سال در روزهای عزاداری امام حسین(ع) شکل متفاوتی از عزاداری را ببینید، شهرستان‌های اطراف اصفهان مکان‌های خوبی برای این منظور هستند. اصفهان در چهارراه عبوری کشور قرارگرفته و به همین دلیل قومیت‌های متنوعی از گرجی‌های فریدونشهر، ترک‌های زرین‌شهر تا لرهای بختیاری روستاهای غرب را در خود جا داده است. تنوع جغرافیایی این استان، موجب شده قومیت‌های مختلف با سبک زندگی‌های گوناگون، گوشه‌ای از آن را برای زندگی مناسب بیایند. تاسوعا و عاشورای امسال برای کسب تجربه‌ای جدید از عزاداری به روستای فشارک از توابع کوهپایه در شرق اصفهان و روستای دلیگان از توابع برخوار در شمال آن رفتیم.

تعزیه‌ای واقع‌گرا در روستایی کوهستانی

اگر به شرق اصفهان بروی، می‌توانی از نائین، خور و بیابانک و کویر پهناور مصر لذت ببری. شهرستان‌های اغلب خشک این ناحیه با خشک شدن زاینده‌رود با مشکلات کشاورزی زیادی روبرو شدند. شهرستان کمتر مشهور کوهپایه اما برخلاف جغرافیای کویری شهرستان‌های اطرافش، کوهستانی است. جایی در دل کوه‌های کنار جاده کوهپایه به نائین، اگر از جاده‌های خاکی بالا بروی، می‌توانی روستای کم‌جمعیت کوهستانی زیبایی ببینی. فشارک با بافت معماری خاصش هر مخاطبی را جذب می‌کند.
امروز تاسوعا است و اهالی روستا از شهرهای محل زندگی‌شان به روستای آبای و اجدادی خود آمده‌اند تا برای عزاداری در کنار اقوام خود باشند. اکثر ساکنان این روستا کمتر از 50 سال ندارند، به‌طوری‌که روستا مدرسه‌ای ندارد و تعداد ساکنان فعلی‌اش به‌زحمت به بیش از 20 نفر می‌رسد. گرچه به گفته اهالی تا چند روز پیش از تاسوعا به علت بی‌آبی منطقه، آبی در لوله‌های آب این روستا نبوده، اما فضای سبز پارک مانند زیبایی پایین قبرستان خودنمایی می‌کند که با پایین رفتن از چند پله می‌توان در سرسبزی درختان کاج مطبق، نظم بوته‌های شمشاد و سرخی زالزالک‌های تزیینی آن غرق شد. اهالی جوان‌تر این روستا به علت کم‌آبی و نبود شغل در آن زندگی نمی‌کنند، ولی برای برگزاری آیین‌های عزاداری و مراسم نوروز به آن می‌آیند. امروز هم اهالی ساکن و غیر ساکن روستا در زیر خیمه‌ای در
حسینیه جمع شده‌اند و تعزیه قاسم را تماشا می‌کنند. اجراکنندگان این تعزیه، جوان‌هایی هستند که در شهرهای بزرگی چون اصفهان و تهران ساکن‌اند. تأثیر زندگی در این شهرها را به‌خوبی می‌توان بر جنس تعزیه‌ای که در این روستا اجرا می‌شود، دید. درواقع برخلاف تعزیه سنتی نقاط تعزیه خیز اصفهان چون خمینی‌شهر و دولت‌آباد که در آن‌ها تعزیه‌خوان در فاصله شبیه‌خوانی شخصیت‌های تعزیه در کربلا نوحه‌خوانی می‌کند و با مخاطب حرف می‌زند، در تعزیه این روستا تلاش زیادی شده تا اتفاقات صحرای کربلا به شکل واقع‌گرایانه اجرا شود، به‌طوری‌که نبردهای تن‌به‌تن با خشونت زیادی اجراشده و حتی گاه شمشیر بازیگران در حین اجرا می‌شکند. ضمن این‌که از کیسه خون هم برای واقع‌گراتر شدن زخم شخصیت‌ها سود برده شد. تعزیه که تمام می‌شود، اهالی برای نماز جماعت و صرف ناهار به تنها مسجد روستا که در نزدیکی برجی نظامی قرار دارد، می‌روند. پس از کمی استراحت، آیین نخل گردانی اجرا می‌شود. برای اجرای این آیین، نخل چوبی عظیم عزاداری را به فضای میدانی حسینیه فشارک می‌برند و تعداد زیادی از اهالی آن را حمل می‌کنند. سپس نخل در کوچه‌پس‌کوچه‌های باریک اطراف حسینیه گردانده و دوباره به میدان میان حسینیه برگردانده می‌شود. در این حین البته این سازه چوبی پر از پارچه‌های رنگی می‌شود که اهالی برای حاجت‌روا شدن به آن دخیل بسته‌اند.

تعزیه‌ای سنتی در تکیه‌ای قاجاری

اگر به شمال اصفهان بروی، از یک‌ سو با اردستان و هوای کویری‌اش و از سوی دیگر با قمصر و نیاسر کاشان با آبشارهای زیبا، کوهستان‌های پر از گل و گلاب‌های خوش عطر و برزک با شاه‌توت‌های پرآب و ترش مواجه می‌شوی. این شهرها در فاصله‌ای دور از اصفهان قرار دارند، اما اگر فرصت سفر به نقاط دوردست را نداشته باشیم، برخوار گزینه مناسبی برای تماشای عزاداری متفاوت است. این شهرستان شامل شهرهای گز، دولت‌آباد، خورزوق، دستگرد، سین، شاپورآباد، حبیب‌آباد و کمشجه است. در دلیگان یکی از توابع خورزوق تکیه‌ای تاریخی واقع‌شده که هرسال در آن تعزیه برگزار می‌شود. اگر از دنبال کننده‌های تعزیه استان اصفهان باشید، می‌دانید که در کنار خمینی‌شهر، دولت‌آباد و دیگر شهرهای برخوار هم سابقه قابل‌توجهی در تعزیه‌دارند. تکیه تاریخی دلیگان هرسال مکانی مناسب برای برگزاری تعزیه است.
این حسینیه که مربوط به اواخر دوره قاجار است، در گوشه‌ای از میدان اصلی دلیگان و نزدیکی مسجد آن قرار دارد. وقتی از در اصلی وارد این حسینیه می‌شویم، با فضایی مربع شکل روبرو می‌شویم. این حسینیه مانند تکیه‌های قدیمی دوران قاجار دوطبقه است که طبقه پایین ویژه تماشاگران مرد و طبقه بالا مخصوص تماشاگران زن است. فضای میانی این تکیه یک سکو در میان و یک محدوده خاکی دایره‌ای شکل در دور آن دارد. این سکو، درواقع سن اجرای تعزیه است که شبیه‌خوان‌ها بر روی آن اجرا می‌کنند. محدوده خاکی اطراف آن‌هم مکانی برای تاخت‌وتاز اسب‌های تعزیه است. اسب‌هایی که گاه براثر صدای طبل و سنج تعزیه رم می‌کنند و به سمت تماشاگران متمایل می‌شوند. هرکدام از چهار ضلع این تکیه در هر طبقه چهار صفه دارد که هر کدام از صفه ها با سقف طاق و چشمه ویژه خود از صفه های کناری جداشده‌اند. برای ورود به صفه های طبقه بالا باید از یکی از درهای چهارگوشه تکیه وارد شوی و بعدازآن که از پله‌های پهن آن به طبقه بالا رسیدی، وارد اولین صفه می‌شوی. به دلیل طاق و چشمه بودن سقف صفه ها، برای ورود به صفه بعدی مجبوری سرت را خم کنی. بر روی پیشانی هرکدام از صفه ها هم کاشی‌کاری زیبایی با کاشی‌های اغلب آبی‌رنگ دیده می‌شود، در بالاترین نقطه بیرونی هرکدام از صفه ها عبارتی درج شده در وصف لب تشنگی امام حسین(ع) و یارانش. در روز عاشورا در این تکیه ابتدا مجلس حر، سپس مجلس حضرت ابوالفضل و بعد از نماز جماعت و صرف ناهار مجلس امام حسین(ع) اجرا می‌شود. گروه موسیقی برای پیچیدن بیشتر صدای موسیقی در تکیه به یکی از صفه های طبقه بالا رفته‌اند. تعزیه این شهر برخلاف تعزیه‌ای که در روز تاسوعا در فشارک اجرا شد، کاملا منطبق با قواعد اجرای تعزیه سنتی است، به این معنا که برای شبیه‌سازی جنگ‌های تن‌به‌تن صحرای کربلا، دو شبیه‌خوان نقش‌های دو حریف، با اسب‌هایشان دور فضای دایره‌ای اطراف سکو با سرعت می‌تازند.سکوی وسط میدان هم تنها برای حضور ساکن شبیه‌خوان‌ها و خواندن از روی نسخه‌های تعزیه استفاده می‌شود و فضای کوچک آن برای اجرای نبردهای تن‌به‌تن کافی نیست. از طرف دیگر تعزیه‌خوان‌ها در میان اجرای تعزیه از نقش خود جدا می‌شوند و به مداحی برای امام حسین می‌پردازند. همان عنصر فاصله‌گذاری که ویژگی بارز تعزیه سنتی است.