بررسی اختلاف قرائات در مجمع‌البیان (براساس شش جزء نخست)- پایان نامه کارشناسی ارشد
استاد راهنما: دکتر محمدعلی لسانی فشارکی
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/5e79dcb360d24547b73ad5c4450866cd
بررسی اختلاف قرائات در مجمع‌البیان (براساس شش جزء نخست)
پارسای داخل کشور
کارشناسی ارشد
1390
موضوع: معارف اسلامی
رشته: الهیات و معارف اسلامی - علوم قرآن و حدیث
پدیدآور: فاطمه حاجی‌اکبری استاد راهنما: محمدعلی لسانی فشارکی استاد مشاور: محمدعلی مهدوی‌راد
دانشکده علوم حدیث
https://ganj.irandoc.ac.ir/viewer/5e79dcb360d24547b73ad5c4450866cd?sample=1
از همان نخستین قرون اسلامی، اهل لغت، نحویان، مفسران و فقها هر یک بر اساس ذائقه‌ی خود به بحث قرائات پرداخته‌اند و ما شاهد کتب فراوانی هستیم که این بحث را منعکس کرده‌اند. علمای اسلام در مسئله‌ی تواتر قرائات به دو گروه موافق و مخالف تقسیم می‌شوند. از مهم ترین دلایل نقد نظریه‌ی انحصار انطباق روایت حفص از عاصم بر قرائت پیامبر اکرم، قابل جمع دانستن تواتر نداشتن قرائات مختلف با جواز قرائت به هر یک از آنهاست.بررسی نسخه‌های اصلی برخی از تفاسیر نشان می دهد که، قرائتی غیر از روایت حفص را محور تفسیر خود قرار داده‌اند، چنانکه در کشاف زمخشری و تفسیر جلالین قرائت ابوعمرو بصری و در منهج الصادقین روایت ابوبکر شعبه بن عیّاش از عاصم محور تفسیر قرار گرفته است. در میان تفاسیر جامع شیعی مجمع البیان لعلوم القرآن از جهت پرداختن به قرائات و منابع گسترده‌ی آن بی‌نظیر است. طبرسی در برخی موارد روایت ابوبکر شعبه بن عیّاش را در تفسیر خود متن قرار داده و بر محور آن، موارد اختلافات حفص را با روایت شعبه متذکر شده است. بررسی اختلاف قرائات در مجمع البیان از چهارده روایت مشهور قرائات سبع فراتر رفته و تا قرائات شاذّ گسترش یافته است. با این همه پرداختن به اختلاف قرائات در مجمع البیان، بیشتر رویکرد علوم قرآنی دارد تا تفسیر و عملاً چندان مدخلیتی در تفسیر نداشته است. این پژوهش به تحقیق موارد یاد شده در تفسیر مزبور پرداخته است و نظر به اینکه مفسران در تفاسیر ترتیبی غالباً مباحث مورد نظرشان را در اجزاء نخستین تفسیر می آورند، در این پژوهش، تفسیر شش جزء آغازین قرآن کریم در مجمع البیان مورد بررسی قرار گرفته است.
تجوید / Art of Reciting the Quran
مجمع‌البیان طبرسی (کتاب) / Majma Al-bayan Tabarsi (Book)
تلاوت قرآن / Reading of the Quran
علوم قرآنی / Quranic Knowledge
حفص‌بن سلیمان / Hafs ibn Sulayman
همرسانی
1. فصل اول؛کلیات و مفاهیم 15
1.1. کلیات 15
1.1.1. بیان مسئله 15
1.1.2. اهمیت وضرورت 15
1.1.3. سوالات تحقیق 16
1.1.4. فرضیات تحقیق 16
1.1.5.پیشینه تحقیق 16
1.1.6. روش تحقیق 17
1.2. مفاهیم 17
1.2.1. قرائت 17
1.2.1.1. معنای لغوی 17
1.2.1.2. معنای اصطلاحی 18
1.2.1.3. موضوع علم قرائات 20
1.2.1.4 فایدهی علم قرائات 21
1.2.1.5. هدف علم قرائات 21
1.2.1.6. اقسام قرائات 21
1.2.1.6.1. قرائات متواتر 21
1.2.1.6.2. قرائات آحاد 22
1.2.1.6.3. قرائات شاذ 22
1.2.1.7. انواع اختلاف قرائات 22
1.2.1.8. مصطلحات در علم قرائات 23
1.2.1.8.1. قرائت 23
1.2.1.8.2. روایت 24
1.2.1.8.3. طریق 24
1.2.1.8.4. وجه 24
1.2.1.8.5. اختیار 24
1.2.1.8.6. اصول قرائت 24
1.2.1.8.7. فرش الحروف 25
1.2.2. تعریف تفسیر 25
1.2.2.1معنای لغوی تفسیر 25
1.2.2.2. معنای اصطلاحی تفسیر 26
1.3. طبرسی و مجمع البیان 29
1.3.1. معرفی اجمالی مفسر 29
1.3.2. تألیفات طبرسی 31
1.3.3. انگیزۀ نگارش مجمع‌البیان 32
1.3.4. وجه تسمیه 32
1.3.5. رویکرد تفسیری 33
1.3.6. اجزاء تفسیر 33
1.3.7. ساختار و تقسیم‌بندی کتاب 36
1.3.8. قرائات و مجمع‌البیان 37
1.3.9. قرائات و تفاسیر 37
1.3.10. فن دوم: قرائات 38
1.3.11. طبرسی و قاریان 38
1.3.12. کثرت گزارش اختلاف قرائات در مجمع البیان 39
1.3.13. منابع و رجال مجمع البیان: 39
1.3.14. چاپ‌های مختلف مجمع البیان 39
1.4. سیری گذرا بر «قرائات قرآنی»؛ از پیدایش تا تدوین 41
1.4.1. گسترش اختلاف قرائات 43
1.4.2. تابعین و اختلافات قرائات 43
1.4.3. عوامل پیدایش و گسترش اختلاف قرائات 44
1.4.3.1. لغات یا لهجه‌های مختلف عربی 45
1.4.3.2. ابتدایی بودن خط عربی 46
1.4.3.3. مصاحف الامصار 48
1.4.3.4. استثناء جویی تغیییر عنوان 49
1.4.3.5. اعمال نظرهای علمی و فنی و ادبی 50
1.4.3.6. اغراض شخصی 51
1.4.3.7. خطای سامعه یا حافظه 52
1.4.4. ارزیابی قرائات 52
1.4.4.1. انگیزۀ تألیف السبعه 53
1.4.4.2. معیارهای ابن مجاهد در انتخاب قاریان: 54
1.4.4.3. ابن مجاهد در ترازوی نقد 55
1.4.4.3.1. مخالفان 55
1.4.4.3.2. موافقان 55
1.4.5. معرفی قاریان هفتگانه 56
1.4.6. تحدید طرق ـ تثبیت قرائات 63
1.4.6. بررسی تواتر یا عدم تواتر قرائات سبع 64
1.4.6.1. تواتر قرائات سبع 64
1.4.6.2. عدم تواتر قرائات سبع 68
1.4.6.3. عدول از دیدگاه در باب تواتر قرائات 70
1.4.6.4. دیدگاه اهل بیت^ مبنی بر قرآن واحد و تواتر آن 71
1.4.7. گزیده‌ی سخن 71
1.4.8. تأملی در تطابق قرائت حفص با قراءه العامه 72
2. طبرسی و قرائات 77
2.1. پیشگفتار 77
2.2. ذکر اسامی قراء مشهور و راویان ایشان 79
2.3. سبعه احرف 82
2.3. میزان انعکاس قرائات در مجمع البیان 84
2.4. ساختار بیان قرائات در مجمع البیان 84
2.5. کیفیت تغییر کلمه در قرائات 85
2.6. چگونگی یادکرد راوی 87
2.6.1. دقت در نقل از راوی 88
2.7. کثرت نقل قرائات 89
2.8. نقل اقوال بدون اظهار نظر 91
2.9. محدوده‌ی گزارش قرائات 91
2.10. قرائت مبنا در مجمع البیان 92
2.11. حجه القرائات 95
2.11.1. ایجاد توازن میان قرائات 97
2.12. ارزش گزاری قرائات 98
2.12.1. تقویت قرائت عاصم 98
2.12.2. تقویت قرائت غیر عاصم 104
2.12.3. تقویت هر دو قرائت 110
فصل سوم 114
3. پژوهش موردی 117
3.1. دستهبند‌‌ی الحجه 117
3.1.2. قواعد صرفی 119
3.1.3. قواعد نحوی 124
3.1.4. سیاق کلام 130
3.1.5. اختلاف لهجه های عربی 133
3.1.6. نظام آوایی زبان عربی 135
3.1.7. دخل و تصرف عرب در واژگان دخیل 139
3.1.8. علوم بلاغی 140
3.1.9. اختلاف مصاحف 142
3.1.10. آیات دیگر 144
3.1.11. معنای آیه 146
4. اثر گزاری قرائات در تفسیر 153
4.1. میزان اثرگزاری اختلاف قرائات در تفسیر 153
4.2. رابطهی «قرائات» با «تفسیر» 154
4.3. طبری و معیارهای گزینش قرائت 155
4.3.1. براساس معنا 155
4.3.2. بر اساس عربیت واجماع علماء 155
4.3.3. سنجش قرائت براساس مخالفت با قرآن 156
4.3.4. رای صحابه 156
4.3.5. تایید دو قرائت 157
4.3.6. اختلاف قرائات و نقش آن در مجمع البیان 157
دستاوردها و پیشنهادات 168
الف)دستاورها 168
ب)پیشنهادات 170
فهرست منابع 173
همرسانی
1. ـــــــــــ ، علوم القرآن عند المفسرین، مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، مکتب الاعلام السلامی، قم الحوزه السلامیه، مرکز النشر،1416ق.
2. ابن الجزری، ابو الخیر محمدبن محمد، النشر فی القراءات العشر، مکتبه الحلبی، قاهره، بی‌تا.
3. ابن الجزری، ابو الخیرمحمدبن‌محمد ، منجد المقرئین و مرشد الطالبین، مکه مکرمه، دار عالم الفوائد، 1419 ق.
4. ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، لبنان، دار الاحیاء التراث،1413ق.
5. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء الزمان، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی،1417ق.
6. ابن درید، محمد، جمهره اللغه، بیروت، دارالعلم للملایین،1987م.
7. ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر، بیروت، موسسه‌ی العربیه التاریخ،1420ق.
8. ابن عطیه ،عبد الحق بن غالب، فهرس ابن عطیه، بیروت، لبنان، دار الغرب السلامی،1403ق.
9. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
10. ابن قتیبه، ابو محمد عبدالله بن مسلم، تاویل مشکل القرآن، قاهره، مصر، دار التراث، 1393ق.
11. ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، لبنان، دار الاحیاء، 1388ق.
12. ابو على الفارسی، الحسن بن عبد الغفار ، الحجه للقراء السبعه، دمشق / بیروت، دارالمامون للتراث، 1413 دوم.
13. ابوزهره، محمد، المعجزه الکبرى القرآن ، قاهره، دارالفکر العربى، 1418 .
14. الابیاری، ابراهیم، تاریخ القرآن، القاهره، بیروت، دار الکتاب المصرى، دار الکتاب اللبنانى،1411،سوم.
15. احسان امین، منهج النقد فی التفسیر، بیروت، دارالهادی، 1428.
16. ازهری، محمدبن احمد، تهذیب اللغه، قاهره، الدار المصریه لتالیف والترجمه، بی تا.
17. افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء، بیروت، مموسسه التاریخ العربی1431ق.
18. اندلسی، محمدبن یوسف، البحر المحیط، دار الفکر، بیروت، 1412.
19. بحرانی، یوسف، حدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، موسسه النشر السلامی،1405ق.
20. الجارحی، مجدی‌بن عوض، منهج الشیعه الامامیه الاثنی عشریه فی التفسیر القرآن الکریم، بی جا، 1430ه.
21. جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، لبنان، دارالفکر، 1419ق.
22. الجوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه،تحقیق مهدی المخزومی وابراهیم السامرائی، انتشارات اسوه،1414.
23. جین دامن، مک اولیف، دایره المعارف قرآن، لیدن، 2002 م.
24. حسینی عاملی، محمد جواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بی جا، بی نا.
25. حسینی تفرشی، سیدمصطفی، نقدالرجال، تهران، 1318ق.
26. حلبی، علی‌بن برهان،السیره الحلبیه من انسان العیون فی سیره الامین المأمون، بیروت، المکتبه الاسلامیه،بی تا.
27. حموده، عبدالوهاب، القراءات و اللهجات، مکتبه النهضه المصریه، 1948م.
28. خوانساری، محمد بن زین العابدین، روضات الجنات فی الحوال العلماء و السادات،قم، اسماعیلیان، 1390ق.
29. خوری‌الشرتونی، سعید، اقرب الموارد، قم ،منشورات مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، 1403ه.
30. دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید، التیسیر فی القرائات السبع، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1426 / 2005، دوم.
31. دمیاطی، احمد بن محمد، اتحاف فضلاء النشر فی القرائات الاربعه عشر، تحقیق انس مهره، لبنان، دارالنشر، اول، 1419 هـ، ص
32. دینوری، ابن قتیبه، تاویل مشکل القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ابراهیم شمس الدین،2002م ،چاپ سوم.
33. ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان، التفسیر والمفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربى،2ج، بی تا.
34. ذهبى، محمد بن احمد بن عثمان ، معرفه القراء الکبار على الطبقات و الأعصار، استانبول، مرکز البحوث الاسلامیه، 4ج، 1416.
35. الراجحی، عبده، اللهجات العربیه فی القراءات القرآنیه، عمان، دار المسیره للنشر والتوزیع،1430ق، چاپ دوم.
36. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تهران، مکتبه المرتضویه، بی تا.
37. راغب اصفهانی، حسین‌بن احمد، مفردات الفاظ قران، دمشق، دارالقلم،1412ق.
38. رافعی، مصطفی صادق ، تاریخ آداب العرب، بیروت، المکتبه العصریه، 1421ق.
39. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس االعروس من جواهر القاموس، مصر، المطعبه الخیریه، 1306ه.
40. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، دارلاحیاء الکتب العربیه، قاهره، 1362 هـ .
41. زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف مرعشی و دیگران، بیروت، دارالمعرفه، دوم، 1415 ق.
42. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین،1986م. ج5، ص322.
43. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیه و المعربّه، قم، مکتبه آیه العظمی المرعشی النجفی، 1410ق..
44. سعد محمد، احمد، التوجیه البلاغی للقراءات القرآنیه، قاهره، مکتبه الآداب، 1418ه.
45. سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربى، 1421،چاپ دوم.
46. شاطبی، محمد تمیم زعبی، حرزالامانی ووجه التهانی،مدینه، دارالمطبوعات الحدیثیه.
47. صابونی، محمدعلی، التبیان فی علوم القرآن، بیروت، عالم الکتب، 1405ه.
48. صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، قم، منشورات الرضى، 1372.
49. صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ترجمه المهدی، چاپ اعلمی، بی تا.
50. صفاقسی، على النورى بن محمد ، غیث النفع فی القراءات السبع، بیروت، دار الکتب العلمیه،1425ه.
51. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1393
52. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، با تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه،1382ق، 5ج.
53. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، بیروت، مکتبه الهلال، 1985.
54. طوسی، محمد بن حسن ، التبیان فی التفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بی تا.
55. طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی التفسیر القرآن،تهران، اسلام،1374.
56. عاشور، امانی بنت محمد، الاصول النیرات فی القراءات، عربستان، مدار الوطن للنشر،1386.
57. عسگری، سید مرتضی، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران، مجمع العلمى الاسلامى،1416 / 1996.
58. علی حسن عیسی، محمد مسعود، اثر القراءات القرآنیه فی الفهم الغوی، قاهره، دارالسلام، 2008م.
59. فارسی، ابو على الحسن بن عبد الغفار الفارسى، الحجه للقراء السبعه، دمشق/بیروت، دارالمامون للتراث، 1413 / 1993، چاپ دوم، 7جلد.
60. فراهیدی، خلیل‌بن احمد، العین، بیروت، اعلمی، 1408ق.
61. الفضلى، عبد الهادى، القراءات القرآنیه، بیروت دارالقلم1405 / 1985، سوم.
62. فیروز‌آبادی، مجدالدین، القاموس المحیط، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
63. فیومی، احمد‌بن محمد، المصباح المنیر، قم، دارالهجره،1405ق.
64. القاضی، عبدالفتاح عبد الغنى ، الوافی فی شرح شاطبیه، مکتبه الدار، مدینه، 1983 م.
65. قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364.
66. قسطلانی، شهاب الدین، لطایف الاشارات لفنون القرائات، تحقیق و تعلیق: عامر عثمان و عبدالصبور شاهین، قاهره، 1392 هـ .
67. قمی، عباس، هدیه الاحباب فی ذکر المعروفین بالکنی والالقاب، قم، نشر الفقاهه،1420.
68. القیسی، مکی بن ابی طالب،الابانه عن معانى القراءات، محقق، محیى الدین رمضان، دمشق ـ بیروت، دارالمأمون، اول، ۱۳۹۹ هـ / ۱۹۷۹م.
69. کردی مکی، محمد طاهر بن عبدالقادر، تاریخ القرآن و غرائب رسم و حکمه، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، بی تا..
70. کلبی، محمد بن احمد جزی، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت دارالکتب العلمیه،1415 ه.
71. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه،1365ش.
72. گلدتسیهر، ایگناس، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمه‌ی عبدالحلیم نجار، لبنان، دار اقرا لطباعه والنشر والتوزیع،2006م.
73. لویس معلوف، المنجد فی اللغه و الاعلام، بیروت، دار المشرق، 2007م.
74. محیسن، محمد سالم، الاشارات الجلیه فی القراءات السبع، قاهره، مکتبه الکلیات الازهریه، بى تا.
75. مساعد مسلم، عبدلله آل جعفر، اثرالتطورالفکری فی التفسیر، بیروت، موسسه الرساله، ، 1364.
76. المشهدانی، محمد اسماعیل محمد، القیمه الدلالیه لقراءه عاصم بروایه حفص، بغداد، دیوان الوقف السنی ، 2009م.
77. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 1385.
78. مطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمد، ویژگی های بلاغی بیان قرانی، مترجم، حسین سیدی، تهران ، انتشارات سخن، 1388.
79. مقدسی، ابوشامه، مرشد الوجیز إلى علوم تتعلق بالکتاب العزیز، بیروت، دار الکتب العلمیه،1424ه.
80. منتجب الدین، فهرست اسماء الشیعه و مصنفیهم، قم، مجمع الذخائر السلامیه، 1404ق.
81. الموسوی الدارابی، علی، نصوص فی علوم القرآن، به اشراف محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1386.
82. نولدکه، تئودور، تاریخ القرآن، نقله الی العربیه جورج تامر: تعدیل فریدریش شفالی، عراق، منشورات الجمل، 2008مجمل .
83. ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، مقدمه ابن خلدون، مترجم، محمد پروین گنابادی، تهران، شرکت انتشارات علمی وفرهنگی، 1375.
84. ابوالفتوح رازی، حسین بن على، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، محمد جعفر یاحقى-ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1408 ق،
85. خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، مترجم: جعفرحسینی، قم، دارالثقلین، چاپ اول 1382.
86. دینوری، ابن قتیبه، ترجمه‌ی تاویل مشکل القرآن، مترجم، محمد حسن بینا باج، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی،1384.
87. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ هفتم، 1385.
88. رمضان، عبدالتواب، مباحثی در فقه اللغه و زبان شناسی عربی، مترجم، حمید رضا شیخی، آستان قدس رضوی، 1367.
89. سزگین، فواد، تاریخ نگارش های عربی، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی: سازمان چاپ وانتشارات، 1380.
90. صفی پور، عبدالرحیم، منتهی الارب، انتشارات کتابخانه سنایی، بی تا.
91. طباطبائی، محمد حسین، قرآن در اسلام، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1353، دوم.
92. طبرسی، ابوعلی الفضل بن حسن، ترجمه تفسیر مجمع البیان، مترجمین، نوری، حسین، دکتر محمد مفتح و دیگران، تهران، انتشارات فراهانی، بی تا، 30ج.
93. عاملی، جعفر مرتضی، حقایق مهم پیرامون قران کریم ، مترجم، حسن اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1371.
94. العموش، خلود، گفتمان قرآن بررسی زبان شناختی پیوند متن و بافت قرآن، ترجمه، حسین سیدی، تهران، سخن، 1388.
95. فخاری، سعید، محکم و متشابه و نسخ و قرائات از دیدگاه آیت الله معرفت، تهران، هستی نما، 1389.
96. فضلی، عبدالهادی، مقدمه‌ای بر تاریخ قرائات قرآن کریم، ترجمه محمد باقر حجتی، تهران، اسوه، 1378،چاپ سوم
97. قمی گیلانی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، تهران، بی جا، بی تا.
98. کریمان، حسین، طبرسی و مجمع البیان، موسسه‌ی انتشارات چاپ دانشگاه تهران، 1361، 2جلد.
99. کریمی‌نیا، مرتضی، شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در تبیان، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران،1385.
100. لسانی فشارکی مدخل ابوعمردانی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 69ـ72.
101. مدیرشانه چی،کاظم، درایه الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1386، چاپ ششم.
102. مشکور، محمد‌‌‌‌‌‌‌‌‌جواد، فرهنگ تطبیقی عربی زبان های سامی و ایرانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران،1375.
103. مصباح یزدی، محمد تقی، تعدد قرائت‌ها، تحقیق غلامعلی عزیزی‌کیا، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم،1382،
104. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، التمهید .
105. معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، قم، موسسه فرهنگی تمهید، کتاب امین 1، مترجم علی خیاط، بی تا، دو جلد.
106. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم، موسسه فرهنگی تمهید، 1380.
107. موسوی بجنوردی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول 1373.
108. مهدوی راد، محمد علی، آفاق التفسیر، چاپ اول، هستی نما، 1382، ص 121.
109. نجارزادگان( محمدى)،فتح الله ، تحریف ناپذیرى قرآن، تهران، مشعر، 1384، اوّل.
110. نواب، حسین، کاوشی در زندگی علامه طبرسی، تهران، انتشارات علامه طبرسی، 1381.
111. هاشمی، احمد، ترجمه و شرح جواهر البلاغه، مترجم، حسن عرفان، قم، بلاغت، 1383، چاپ هفتم.2ج.
112. هاشمی، فاطمه، منشأ اختلاف قرائات در قرآن کریم، تهران، سیرنگ، 1388.
پایان نامه ، مقالات
113. پارسا، فروغ، «مولفه های سیاسی ـ اجتماعی در رسمیت یافتن قرائات هفتگانه»، تحقیقات علوم قرآن وحدیث،1، 1385.
114. جواد علی،« لهجه‌ی قرآن کریم»، مجله‌ی تخصصی الهیات و حقوق، حسین علینقیان، زمستان 82، شماره 14.
115. راغبی، محمد علی، «قراءات»، صحیفه مبین، زمستان 83 ، ش 36ـ35.
116. ستوده نیا، محمد رضا،«نگرشی بر قرائت عاصم به روایت شعبه و تأثیر آن برتفسیر شیعی در عهد صفویه»، مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان ، 1381.
117. ستوده نیا، محمدرضا،« تأثیر قرائات بر تفسیر»، پایان نامه دکتری دکتری دانشگاه قم1381ـ82.
118. لسانی فشارکی، محمد علی، «قراء سبعه وگزارش وبررسی قرائات ایشان»، رساله‌ی‌دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، به راهنمایی استاد دکتر سید محمد باقر حجتی، خرداد 1372.
119. واعظی، رضا، «اندیشه سیاسی ابوعلی طبرسی»، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، موسسه آموزش عالی باقرالعلوم،1382.
همرسانی
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/5e79dcb360d24547b73ad5c4450866cd
