###########.....اقدامات مهندسی‌رزمی عراق در عملیات والفجر هشت.....###########

دکتر  سیدجواد  هاشمی فشارکی 

منتشر شده در خبرگزاری ایثار پرس :

گروه : آخرین اخبار / تاپ / صفحه اول

پ

• شناسه : 4790
• 29 فروردین 1400 - 7:43

• http://www.isarpress.ir/?p=4790

اقدامات مهندسی‌رزمی عراق در عملیات والفجر هشت

 

ارتش بعث عراق پس از تجاوز به سرزمین ایران اسلامی ؛ برای ثبت مواضع خود، اقدامات مهندسی رزمی گسترده ای انجام داد و بدنبال عملیتهای بزرگ رزمندگان نیز بعلت شکسته شدن مواضع اش ، مهندسی رزمی ، مواضع جدیدی برای تثبیت نیروهای نظامی خود ایجاد کرده ونیز اقدامات مهندسی برای فشار به رزمندگان ایران انجام دادند…. در این مقاله اقدامات مهندسی‌رزمی عراق در طول عملیات والفجر هشت ( ازاد سازی فاو) تبیین شده است .
مهندس عبدالامیر ابراهیمی – دکترسید جواد هاشمی فشارکی

 

ارتش بعث عراق با حمایت وپشتیبانی ها وتجهیز غربیها به انواع امکانات از جمله ماشین آلات و تجهیزات گسترده مهندسی و اموزش وپشتیبانی از عراقی ها به ایران اسلامی حمله ور شدند . و بلافاصه اقدامات مهندسی رزمی را انجام دادند. در طول جنگ نیز بدنبال عملیاتهای پیشروی رزمندگان اسلام ، مهندسی رزمی عراق نیز براساس تغییرات صحنه تماس طرفین درگیر ؛ مواضع جدید خود را ایجاد وتثبیت میکرد ند و شرایط بسیار پیچیده ای را جلوی پیشروی رزمندگان اسلام ایجاد می کردند.

«در منطقه فاو آرایش دفاعی یگان‌های  دشمن نسبت به سایر خطوط دفاعی ارتش عراق استحکام کمتری داشت، زیرا :

الف) دشمن اروندرود را مانعی قوی و غیرقابل عبور برای یگان‌های  ایرانی تصور می‌کرد.

ب) برای دشمن ایجاد استحکامات فراوان و احداث موانع مصنوعی گسترده در جلو خط مقدم خود، همچون خطوط دیگر میسر نبود.

با توجه به نزدیکی سنگرهای دشمن در کنار رودخانه اروند، دشمن بین سنگرهای خود و آب اروند رود را (در وضعیت جزراب رودخانه ) با انواع موانع مصنوعی مانند میلگردهای خورشیدی و سیم خاردار و میادین مین مختلف پوشانده بود تا غواصان و رزمندگان پیاده از آنها نتوانند عبور کنند؛ ولی این موانع نسبت به موانع موجود در سایر خطوط جبهه‌ها، خیلی عمیق و گسترده ارزیابی نمی‌شد.» (دری، ۱۳۸۸، ص ۲۹)در بسیاری از نفاط مین‌های منور تعبیه شده‌بود، به این شکل که با نصب آن بر روی هشت پرهای فلزی(خورشیدی)، به‌صورت تله انفجاری عمل می‌کرد. (پوراحمد،ص۲۶۱) در ضمن با نصب نورافکن‌های قوی هر نوع تحرکی را در شب برروی رودخانه رصد می‌کرد.

 

·                      اول : اقدامات پیش از آغاز عملیات در فاو

دشمن برای جلوگیری از عملیات رزمندگان اسلام که احتمال آن را می­داد، قبل از عملیات موانع متعددی در مسیر پیش روی رزمندگان  ایجاد کرده بود. مساله عمده­ای که در این قضیه وجود داشت مساله آب راه­ها بود که دشمن دهانه تمامی آن­ها را با ایجاد موانع و استحکامات بسته بود.

«عراق بر اساس یک استراتژی پدافندی – که مبتنی بر شکل جدید جنگ (عملیات آبی – خاکی) بود، فعالیت‌های مهندسی خود را به منظور ایجاد پدافند عمق دار و پیش بینی استقرار نیروهای احتیاطِ کمی و کیفی در آن، آغاز کرد.

دشمن در این روند با تکمیل سیل‌بند خط اول سعی داشت خط پدافند اصلی خود را بر روی آن قرار دهد تا بدین وسیله از اثر سوء جزر و مد آب و رخنه آن به خط اول خود جلوگیری کند و در ضمن، از امکان غافلگیر شدن بکاهد. در هر صورت آن چه دشمن در این فاصله انجام داد، عمدتاً حول سه محور کلی دور می‌زند:

۱- تغییر زمین (با احداث و مرمت جاده‌ها، خاکریز و …)

۲- مسدود ساختن نهرها

۳- ایجاد موانع و استحکامات (ساحلی و غیره) (درودیان، ۱۳۹۱، صص ۱۵۹ – ۱۶۳)

 

·                      الف – تغییر زمین

دشمن پس از عملیات خیبر و تلاش‌هایی که به دنبال عملیات انجام نشده «والفجر ۸» در غرب اروند صورت گرفت،  پس از عملیات خیبر و پسش از عملیات بدر متطقه عملیاتی والفجر ۸ برای اجرای عملیات در نظر گرفته شده بود که به‌دلیل ملاحظاتی همچون احتمال هوشیاری و لو رفتن عملیات، اجرای آن لغو شد. اقدام به فعالیت‌های مهندسی در داخل نخلستان کرد. به این ترتیب که در میان نخل‌های و انتهای آن، خاکریزهایی احداث نمود و نیز سنگرهای سواحل اروند را که دارای فاصله از هم بود،  به هم متصل ساخت تا امکان شناسایی از عمق دشمن برای نیروهای خودی فراهم نیاید. علاوه بر این به عمق ۱ کیلومتر در سراسر حاشیه رودخانه اروند نخل‌ها را قطع کردند.

تدبیر دشمن در منطقه غرب اروند، به لحاظ موقعیت زمین منطقه و وجود نخل در طول حاشیه رودخانه اروند و نیز کیفیت رزم نیروهای خودی، چنین بود که با هرگونه حضور نیروهای تک ور در نخلستان، که طبعاً پاکسازی آن از سوی دشمن با مشکلات و معضلات عدیده‌ای رو به رو بود، مقابله اساسی به عمل آید. بر خلاف منطقه خشکی و خصوصاً در دشت باز، که زرهی از قدرت مانور بیشتری برخوردار است، دشمن با تاکتیک‌هائی که اتخاذ می‌کرد، بعضاً مایل به دادن زمین و گرفتن زمان بود تا در این فاصله خود را بازیافته؛ با نیروهای تک ور مقابله‌ای مناسب بنماید؛ لیکن در منطقه غرب اروند به لحاظ ضعف‌های عدیده‌ی دشمن و نیز قوت‌های قابل ملاحظه قوای نظامی خودی، دشمن شدیداً از این تاکتیک احتراز می‌کرد. (درودیان، ۱۳۹۱، صص ۱۵۹ – ۱۶۳)

بر این اساس دشمن بر آن بود که در صورت امکان، هرگونه تحرک و اقدامی را در ساحل خودی (به هنگام آغاز تک) روی آب و یا در ساحل دشمن (به هنگام سرپل گیری)، در هم بکوبد؛ بدین منظور دشمن اقدامات زیر را انجام داد:

۱- قطع نخل‌ها و سوزاندن چولانها (گیاهان حاشیه اروند) به منظور ایجاد دید و تیر بهتر بر روی آب ساحل خودی

۲- ایجاد سنگر به منظور ازدیاد دیدگاه‌های مسلط بر آب و تحت نظر گرفتن هرگونه تحرک نیروهای خودی

۳- ایجاد جاده‌های نسبتاً زیاد و عمود بر خط، جهت تسهیل حرکت یگان‌های پاتک کننده و نیروهای احتیاط

۴- پیش بینی پشتیبانی قوی و احداث موضع توپخانه و سکوی شلیک تانک و ضدهوایی

 

·                      ب – مسدود کردن نهرها

از آن جا که دشمن احتمال تک و ادامه آن را با بهره گیری از نهرهای موجود در منطقه خودی و دشمن محتمل می‌دانست، لذا به منظور ممانعت از تک، تلاشی عمده معطوف مسدود کردن نهرهای ساحل اروند و نیز ثبت تیر بر روی نهرهای مقابل  خودی  کرده بود. در این روند دشمن نهرها را با خاک و تنه درخت مسدود ساخت و به‌طور میانگین درون نهرها را، تا سه ردیف، موانع سیم خاردار و خورشیدی بکار برد. (درودیان، ۱۳۹۱، صص ۱۵۹ – ۱۶۳)

 

·                       ج- ایجاد موانع و استحکامات

دشمن تدابیری مناسب را برای رفعِ تهدیدهای موجود در مناطق مختلف در نظر گرفته بود. فی المثل جهت مقابله با غواص‌ها، سیم خاردار و موانع خورشیدی و برای هاورکرافت و پهلو گرفتن شناورها، موانع سه پایه‌ای در نظر گرفته بود.

دشمن در دهانه نهرها جهت ممانعت از حرکت قایق، نبشی به صورت ضربدری نصب کرده و در ساحل فاو و رأس البیشه به تصور به کارگیری هاورکرافت، موانعی به شکل سه پایه‌ای از تیرآهن و به ارتفاع ۶ متر قرار داده، اطراف آن را با سیم خاردار پوشانیده بود. به مرور و با گذشت زمان، دشمن به موانع و استحکامات خود شکلی جدید داد، چنانچه از تیرماه سال ۶۱ به بعد مبادرت به احداث کانال در جنوب جاده آسفالته ام‌القصر و پایگاه موشکی و نیز نصب موانع خورشیدی در ساحل خور عبدالله مقابل خاک کویت نمود. به گونه‌ای که فعالیت  یک ماهه دشمن بیشتر صرف نصب سه پایه آهنی و کندن کانال شد. (درودیان، ۱۳۹۱، صص ۱۵۹ – ۱۶۳)خط مقدم دشمن به ‌شکل دیواره‌ای در سرتاسر حاشیه‌ اروند در حد تقریبی مد آب قرارداشت و ارتفاع آن بین۲-۱ متر متغیر بود. مواد تشکیل دهنده این خط در نقاط مختلف فرق می‌کرد ولیکن عمدتاً از خاکریز، کیسه گونی خاک، تنه درختان نخل و همچنین سنگرهای بتونی تشکیل شده‌بود. علاوه بر این سنگرهای دیگری وجود داشت که از الوار، پلیت و کیسه گونی پُر از خاک احداث شده‌بود. سنگرهای دشمن به‌گونه‌ای طراحی شده‌بود که تسلط کامل بر روی آب و ترددهای احتمالی آن را فراهم می‌ساخت.(پوراحمد،صص.۲۶۱-۲۶۰)

عمده موانع دشمن از ابتدای ساحل و در میان گل‌و‌لای آغاز و تا سنگرها ادامه داشت. نیروهای دشمن غالباً  در اوقاتی که آب در حالت جزر بود، در ساحل رودخانه کار خود را آغاز می‌کردند. (پوراحمد،ص۲۶۱)

ازجمله دیگر اقدامات مهندسی عراق در منطقه احداث دکل‌های دیده‌بانی به ارتفاع ۴۸ متر بود که در فواصل منظمی از یکدیگر قرار داشت.

 

·                      دوم :  اقدامات پیش از آغاز عملیات در هورالهویزه

از آنجا که اساساً ذهنیت دشمن در مورد عملیات گسترده معطوف به هورالهویزه شده بود، لذا اقداماتی گسترده و شدید در هور به کار بست. آنچه دشمن در زمینه مهندسی انجام داد، به طور کلی موارد زیر را در بر می‌گرفت:

۱- ایجاد میدان دید و تیر بهتر با بریدن و سوزاندن نیزارها و چولان‌های مقابل سیل‌بند خط اول

۲- ایجاد تسهیل در حرکت نیروهای پاتک کننده

۳- خشکاندن بخشی دیگر از هور با احداث سیل‌بند به منظور وسعت دادن به منطقه خشکی و مساعد نمودن آن برای مانور زرهی و ایجاد پدافند مناسب .

۴- ازدیاد کمین‌ها به منظور جلوگیری از غافلگیر شدن و مقابله با شناسایی عناصر خودی» (درودیان، ۱۳۹۱، صص ۱۵۹)

 

·                      سوم :  اقدامات پس از سقوط فاو

تا حوالی ۱۵ اسفند نیروهای عراقی تلاش‌های پی در پی و شدید خود را از محورهای مختلف (ساحلی، جاده فاو – البحار، جاده استراتژیک و جاده ام‌القصر- کارخانه نمک) به معرض آزمایش گذاردند، لیکن جز نفوذ در کمی از مربعی‌های کارخانه نمک، موفقیت دیگری به دست نیاوردند.

از این مقطع به بعد، دشمن تقریباً ناامید شد و به مرور از فشارهای سنگین خود کاست و به جمع بندی و ارزیابی وضعیت پیش آمده پرداخت. تلاش‌های دشمن در این فاصله عمدتاً در سه محور خلاصه می‌شود:

۱- ادامه پاتک در برخی از محورها، خصوصاً کارخانه نمک و جاده ام‌القصر

۲- گسترش عقبه‌ها و احداث جاده و مواضع جدید توپخانه و …

۳- طراحی استراتژی «دفاع متحرک»

بدین ترتیب دشمن که گاه تنها برای تصرف ۳۰۰ متر مربع، ۳ الی ۴ تیپ خود را از دست می‌داد، به منظور اتخاذ تدابیر جدید، تلاش‌های اصلی خود را معطوف کارهای مهندسی (تقویت عقبه‌ها، احداث مواضع توپخانه و تانک) بازسازی یگان‌های آسیب دیده و … کرد. طی مدتی که دشمن در فاو با نیروهای خودی درگیر بود و نیز هنگامی که اقدام به فعالیت‌های مهندسی و یا هرگونه تحرک دیگر کرد، اجرای آتش توپخانه و ادوات بر روی نیروهای عراقی نقشی بازدارنده و مضمحل کننده در بر داشت.» (درودیان، ۱۳۹۱، صص ۲۱۵ و ۲۱۶)

 

·                      – دستاوردهای مهندسی رزمی ما در برابر اقدامات دشمن

تجربیات بدست‌آمده در عملیات‌های خیبر و بدر در خصوص عملیات آبی و عبور، راهگشای اقدامات مهندسی در عملیات والفجر۸ گردید لیکن این‌گونه اقدامات با توجه به وضعیت منطقه در عملیات والفجر ۸ همچون عبور ماشین‌آلات و تجهیزات از رودخانه خروشان اروند با دو عملیات یادشده بسیار متفاوت بود و باتوجه به عدم امکان تهیه و تامین امکانات عبور (شامل پل‌های شناور و شناورهای خودکششی) بروز خلاقیت در ساخت این امکانات مانند طرح شناور خضر و طارق، پل‌های دوبه‌ای و فجری را سبب شد. بالطبع با ورود این امکانات به یگان‌های مهندسی رزمی واحدها و گردان‌های مختلفی در سازمان قرارگاه‌ها، لشکرها و تیپ‌های مهندسی (مانند گردان طارق در لشکر مهندسی ۴۰ صاحب‌الزمان سپاه) بوجود آمد.  عملیات والفجر۸ یک جنگ مهندسی تمام عیار بود که اوج آن در پدافند آبی متجلی شد و باعث شد ضمن کسب تجربه و آمادگی برای عملیات‌های بعدی(کربلای ۴و۵) اهمیت جنگ آب و استفاده از آن برای کاهش نیروهای رزمی در پدافندِ خط مقدم و کارآیی گردان‌های پمپاژ مورد توجه قرارگیرند.

احداث پل عظیم بعثت نیز به استکبار غربی و شرقی و حامیان رژیم بعث عراق نشان داد که بدون حمایت‌های خارجی و با اتکا به توان و استعداد داخلی می‌توان طرح‌های عظیم مهندسی رزمی را به‌اجرا درآورد.

با توجه به توانمندی هایی که ما در عملیات بیت المقدس در زمینه ی عبور از موانع آبی از خودمان بروز دادیم، تقریباً پس از برقراری آرایش جنگی کامل عراق در بسیاری از عملیات‌ها با اتکا به همین توانمندی ها در معابر وصولی به عراق از موانع به‌خصوص موانع آبی عبور می‌کردیم؛ نمونه اش عملیات خیبر، عملیات بدر در شرق رودخانه ی دجله عملیات والفجر ۸  بود. اتکای این عملیات ها و در حقیقت گلوگاه اجرای آن عملیات‌ها عملیات مهندسی بود که یگان‌های مهندسی بتوانند با یک ظرفیتِ قابل ملاحظه‌ای عملیات عبور از رودخانه را انجام بدهند. حتی من شنیدم کارشناسان خارجی که برای بازدید از مناطق جنگی ما در منطقه حضور پیدا کردند یا در محافل نظامی که صحبت شده یا در دانشگاه هایی که نیروهای ما در آنجاها چه به عنوان مدرس و چه به عنوان محصل شرکت کردند سوالات و مسائل همه ی اینها در رابطه با بحث تکنیک های عبور از رودخانه و تکنیک های عبور از موانع آبی در مراحل مختلفی که ما در عملیات های ۸ سال دفاع مقدس انجام دادیم؛ بحث شده است.

می‌توان گفت که یگانهای مهندسی نقطه ی اتکای یگانهای مانوری هستند و برای هر عملیاتی و برای هر مأموریتی، حضور یگانهای مهندسی راهگشا است؛ مخصوصاً اگر یگان‌های مهندسی از خلاقیت ها و توانمندی های ابتکاری هم برخوردار باشند؛ می تواند با استفاده از امکانات بومی و با استفاده از خلاقیت‌ها، کمکِ بسیار موثری به یگان رزمنده باشند.

البته در یک عملیاتی مثل والفجر ۸ موفقیت های برای ما داشت ولی بعد دیدیم که در یک چشم به هم زدن، کل عملیات والفجر ۸ هم زیر سوال رفت و در حقیقت خنثی شد. توصیه‌ی من این است که ما باید بپذیریم؛ نظامی گری، علم است بنابراین با توجه به کتاب و آئین نامه و روش ها، آسیب پذیری ها را باید بتوانیم ببینیم(شناسایی کنیم). عملیات عبور از رودخانه و عبور از مانع یک عملیات ویژه است؛ این عملیات ویژه، باید از هدف به‌سمتِ خودی طراحی بشود. اگر جواب داد ما اجرایش کنیم و اگر جواب نداد اجرایش نکنیم. ما نباید در ساحل دجله مستقر بشویم و بعد فکر کنیم که خط سرپل مان کجا باید باشد، این ما را آسیب پذیر می‌کند.[۱] آن زحمت و تلاش رزمندگان و اعتمادی که به سیستم فرماندهی وجود داشته را نمی شود نادیده گرفت؛ کسانی که  در سطح عملیاتی کار می کنند از رزمنده، فرمانده گروهان، فرمانده گردان و سلسله مراتب فرماندهی تا سطح عملیاتی، اینها هیچ نقصی درکارشان نداشتند ولی اعتقاد من بر این است که نمی توانیم مدعی باشیم که همه‌ی کارهایمان را در طرح ریزی ها و در محاسبات نظامی‌ و در علم نظامی‌گری و آئین نامه ی عبور از رودخانه رعایت کردیم. عراق هم در عملیاتی که منجر به عملیات ثامن الائمه(ع) شد؛ محاسبات نظامی را رعایت نکرد. ما هم در عملیات خیبر و در عملیات بدر و عملیات والفجر ۸ اصول را رعایت نکردیم؛ روی این حساب آسیب دیدیم.

در عملیات والفجر ۸ ، سرنوشت ما را برای طرح ریزی عملیات در قرارگاه خاتم(ص) قرارداده بود. به آقای رحیم صفوی همین را گفته بودیم که خط سرپلی را که در امتداد دریاچه ی نمک می‌خواهیم تصرف می‌کنیم کوتاه و آسیب پذیر است و باید حداقل تا جنوب بصره برویم؛ البته ایشان دلایلی داشتند که این توان و این ظرفیت نیرویی را نداشتیم و دقیقاً همان عملیات ثامن‌الائمه‌ای را که ما اجرا کردیم عراق هم برای فاو اجرا کرد… عراق در ابتدا اشتباه داشت؛ در دفاع از مرزهای خودش موفق بود ولی در جنگ داخل کشور ما بسیار آسیب‌پذیر بود.

 

• سخن پایانی
• ضرورت دارد تحقیق ومستندی جامع و همه‌جانبه از تاریخ شفاهی مهندسی رزمی ایران و عراق صورت گرفته و منتشرشود.
• بخش مهندسی رزمی دفاع مقدس ، با توجه به اهمیتش ، طی قریب چهاردهه پس از جنگ تحمیلی از سوی یگانهای مهندسی ، از ارتقای خوبی برخوردار شده است ولی دروزارتخانه ها و شهرداریها مورد توجه کافی قرارنگرفته است ؛ تا در صورت پیش امد حوادث مشابه ؛ از آمادگی لازم برخوردار بوده و بتوانند ثمر بخش باشند.
• دشمنان برای نتیجه بخش بودن اقداماتشان ، توان خود را در همه زمینه ها ارتقا داده وبکار میگیرد و ضرورت دارد ما نیز در زمینه تجهیزات و اموزش و …. ، توانایی های خود را نیز ارتقا داده و امادگی لازم در برابر اقدامات احتمالی دشمن را بوجود آوریم .

 

منابع و مآخذ

• کتب
• احمدی، اسدالله (۱۳۸۶)، عملیات والفجر ۸ (تلاش برای تثبیت)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ویرایش دوم

بدیعی، ربیع (۱۳۶۷)، جغرافیای مفصل ایران، انتشارات اقبال، تهران، جلد نخست، چاپ دوم

• جباری، مجتبی (۱۳۹۱)، اطلس نبردهای ماندگار: شرح عملیات نیروهای زمینی در ۸ سال دفاع مقدس، شهریور ماه ۱۳۵۹ – مردادماه ۱۳۶۷، موسسه سوره سبز
• درودیان، محمد (۱۳۷۸)، فاو تا شلمچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
• درودیان، محمد (۱۳۸۹)، فاو تا شلمچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، چاپ هفتم
• درودیان، محمد (۱۳۹۱)، خرمشهر تا فاو (بررسی نظامی – سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادسازی مهران؛ تیر ۱۳۶۱ تا مرداد ۱۳۶۵)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران، چاپ یازدهم
• دری، حسن (۱۳۸۸)، عملیات والفجر ۸ (مجموعه مقالات)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، چاپ نخست
• زنگنه، محمد ناصر (۱۳۷۳) ، طرح های پدافندی فاو ۲- کانالهای انتقال آب شهید پوست فروش و شهید وظیفه دوست، مرکز حفظ و نشر آثار دفاع مقدس وزارت جهاد سازندگی
• سرداری کرمانی، جمشید (۱۳۸۸)، تدوین تجارب مهندسی جنگ، کارفرما: معاونت دانش و پژوهش سپاه، مجری: دانشگاه امام حسین (ع)، مرکز مطالعات و پژوهش های مهندسی
• سلمانی لطف آبادی، عیسی، سعید زرینی و محمد جلالی شم آبادی (۱۳۸۵)، جهاد سازندگی خراسان در دفاع مقدس، انتشارات سلمان، جلد ششم، چاپ نخست
• مختاری، مجید (۱۳۸۶)، گزارش عملیات قرارگاه کربلا در عملیات والفجر ۸ ،ج۱زمینه­سازی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
• مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (۱۳۹۰)، نبرد فاو، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
• مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (۱۳۹۱)، عملیات والفجر ۸ فتح فاو(طراحی، اجرا، نتایج، بازتاب­ها)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران، چاپ سوم
• نداف، مجید (۱۳۸۷)، نبرد فاو (گزارشی از عملیات والفجر ۸)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران، چاپ ششم

 

• مقالات
• مقاله شماره ۱، مجموعه مقالات ارائه شده در اولین همایش مهندسی‌رزمی، ۱۳۷۶
• مقاله شماره ۲۳، لشکر ۸ نجف در عملیات والفجر۸- پیشروی در عمق، گروه پژوهش فصلنامه­، نشریه نگین، شماره ۱۶، سال پنجم، بهار ۱۳۸۵
• مقاله شماره ۲۴، تصرف شهر فاو، داوود رنجبر ، نشریه نگین، شماره ۱۵، سال چهارم، زمستان ۱۳۸۴
• هاشمی فشارکی ؛ سیدجواد، تحول در مهندسی قرن ، مجله پرسمان  اسفند و فروردین ۱۳۹۲ شماره ۱۳۵

هاشمی فشارکی ؛ سیدجواد ، نقش مهندسی در دفاع مقدس ، مقاله ، ایثار پرس ، ۱۳۹۹

[۱] آیین‌نامه عبور از رودخانه به عمق و وسعت بخشیدن به سرپل تاکید نموده و تصریح می‌کند در صورت عدم توفیق در رسیدن به هدف نهایی در منطقه‌ عملیاتی که که یگان‌های تک‌ور، مانور خویش را با عبور از رودخانه انجام داده‌اند باید به مواضع قبلی بازگردند؛ زیرا دارای عقبه مطمئنی برای پشتیبانی نمی‌باشند و با بمباران یا تصرف پل توسط دشمن پیروزی درعملیات به شکست مبدل می‌شود

 

http://www.isarpress.ir/?p=4790

 

 

http://www.isarpress.ir/1400/01/29/%d8%a7%d9%82%d8%af%d8%a7%d9%85%d8%a7%d8%aa-%d9%85%d9%87%d9%86%d8%af%d8%b3%db%8c%e2%80%8c%d8%b1%d8%b2%d9%85%db%8c-%d8%b9%d8%b1%d8%a7%d9%82-%d8%af%d8%b1-%d8%b9%d9%85%d9%84%db%8c%d8%a7%d8%aa-%d9%88%d8%a7/