ضرورت مصاحبه روانشناسان خبره در فرایند استخدام قضات و کارکنان قوه قضائیه

نوشته : محمد آقاجانی فشارکی ( محمد فشارکی )

فهرست مطالب

1. مقدمه 

2. ضرورت سلامت روان در دستگاه قضایی  

   - 2-1. جایگاه قوه قضائیه در نظام اجتماعی 

   - 2-2. نقش سلامت روان در تحقق عدالت 

   - 2-3. فشارهای روانی مشاغل قضایی 

3. کاستی‌های نظام گزینش فعلی 

   - 3-1. تمرکز بر معیارهای ظاهری و شکلی 

   - 3-2. غفلت از ابعاد روان‌شناختی 

   - 3-3. پیامدهای بی‌توجهی به سلامت روان 

4. پیامدهای استخدام افراد نامناسب 

   - 4-1. آزار و اذیت ارباب رجوع 

   - 4-2. سوءاستفاده از قدرت و موقعیت 

   - 4-3. اخلال در روند اداری و قضایی 

   - 4-4. کاهش اعتماد عمومی به عدالت 

5. نقش روانشناسان خبره در فرایند گزینش 

   - 5-1. مصاحبه‌های بالینی عمیق 

   - 5-2. آزمون‌های روان‌سنجی استاندارد 

   - 5-3. شناسایی اختلالات پنهان 

   - 5-4. پیشنهاد جایگزینی شغلی 

6. تجارب بین‌المللی در گزینش قضات و کارکنان قضایی 

   - 6-1. آلمان 

   - 6-2. ژاپن 

   - 6-3. ایالات متحده 

   - 6-4. مقایسه تطبیقی با ایران 

7. پیشنهادات اجرایی برای قوه قضائیه ایران 

   - 7-1. ایجاد واحد روانشناسی قضایی 

   - 7-2. الزام مصاحبه روانشناسان خبره 

   - 7-3. طراحی بانک اطلاعات روانشناختی 

   - 7-4. آموزش و بازآموزی روانی مستمر 

   - 7-5. نظارت و پایش سلامت روان در طول خدمت 

8. نتیجه‌گیری 

9. منابع و مآخذ 

 

1. مقدمه

قوه قضائیه به عنوان رکن سوم حاکمیت، وظیفه‌ خطیر اجرای عدالت و صیانت از حقوق مردم را بر عهده دارد. در چنین نهادی، انتخاب افراد شایسته نه تنها بر اساس دانش حقوقی، بلکه بر پایه‌ سلامت روانی و تعادل شخصیتی اهمیت حیاتی دارد. 

مطالعات روانشناسی سازمانی نشان داده‌اند که بیش از ۴۰٪ مشکلات اداری و قضایی ناشی از ضعف مهارت‌های روانی و رفتاری کارکنان است (کاپلان و سادوک، ۲۰۱۸). در ایران نیز گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس (۱۳۹۹) نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از شکایات مردمی از دستگاه قضایی مربوط به رفتار نامناسب کارکنان و قضات است، نه صرفاً تصمیمات حقوقی. 

 

2. ضرورت سلامت روان در دستگاه قضایی

2-1. جایگاه قوه قضائیه در نظام اجتماعی

قوه قضائیه نماد عدالت اجتماعی است. هرگونه ضعف در عملکرد آن، به‌طور مستقیم اعتماد عمومی را خدشه‌دار می‌کند. 

2-2. نقش سلامت روان در تحقق عدالت

قاضی یا کارمند قضایی باید توانایی کنترل هیجانات، تصمیم‌گیری منطقی و بی‌طرفی کامل داشته باشد. اختلالات روانی مانند اضطراب، افسردگی یا پرخاشگری می‌تواند این بی‌طرفی را مخدوش کند. 

2-3. فشارهای روانی مشاغل قضایی

شغل قضاوت از نظر روانشناسی در ردیف پنج شغل پرتنش جهان قرار دارد (APA، ۲۰۲۰). در ایران نیز پژوهش دانشگاه تهران (۱۳۹۸) نشان داد که ۳۵٪ قضات دچار علائم فرسودگی شغلی هستند. 

 

3. کاستی‌های نظام گزینش فعلی

- تمرکز بر ظاهر مذهبی و انضباط اداری 

- اتکا به آزمون‌های علمی بدون توجه به شخصیت 

- فقدان ابزارهای روان‌سنجی استاندارد 

- بی‌توجهی به تجارب خانوادگی و محیط رشد 

مثال: در یک گزارش رسمی (قوه قضائیه، ۱۳۹۷) آمده است که برخی قضات جوان به دلیل مشکلات خانوادگی و فشارهای روانی، در همان سال‌های ابتدایی خدمت دچار مشکلات رفتاری شده‌اند. 

 

4. پیامدهای استخدام افراد نامناسب

4-1. آزار و اذیت ارباب رجوع

نمونه: در سال ۱۳۹۶، سازمان بازرسی کل کشور گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد بیش از ۲۵٪ شکایات مردمی از دادگاه‌ها مربوط به رفتار نامناسب کارکنان اداری بوده است. 

4-2. سوءاستفاده از قدرت

افرادی که از نظر روانی تعادل ندارند، ممکن است برای جبران کمبودهای شخصی، از موقعیت خود سوءاستفاده کنند. 

4-3. اخلال در روند اداری

کارکنانی که دچار اضطراب یا افسردگی هستند، معمولاً در تصمیم‌گیری کند عمل می‌کنند و این باعث تأخیر در رسیدگی به پرونده‌ها می‌شود. 

4-4. کاهش اعتماد عمومی

اعتماد عمومی به عدالت، سرمایه‌ی اجتماعی هر نظام است. رفتار نامناسب یک قاضی یا کارمند می‌تواند این سرمایه را نابود کند. 

5. نقش روانشناسان خبره در فرایند گزینش

5-1. مصاحبه‌های بالینی عمیق

روانشناسان می‌توانند با مصاحبه‌های تخصصی، ویژگی‌های شخصیتی و انگیزه‌های پنهان داوطلب را شناسایی کنند. 

5-2. آزمون‌های روان‌سنجی استاندارد

- MMPI: برای شناسایی اختلالات شخصیتی 

- 16PF: برای ارزیابی ویژگی‌های شخصیتی 

- تست هوش هیجانی: برای سنجش توانایی کنترل احساسات

 

پیشنهادات اجرایی برای قوه قضائیه ایران

• الف) ایجاد واحد روانشناسی قضایی:  تأسیس "اداره کل روانشناسی و سلامت روان قضایی" مستقل در ساختار قوه، با مسئولیت طراحی، اجرا و نظارت بر تمامی فرایندهای روان‌سنجی.
• ب) الزام مصاحبه روانشناسان خبره:  تصویب آیین‌نامه‌ای که حضور و رأی مشورتی حداقل دو روانشناس خبره با تخصص روانشناسی قانونی یا سازمانی را در کلیه کمیسیون‌های گزینش قضات و کارکنان الزامی کند.
• ج) طراحی بانک اطلاعات روانشناختی:  ایجاد یک سامانه جامع برای ثبت و پیگیری پروفایل روانشناختی داوطلبان و کارکنان، با رعایت کامل اصول محرمانگی، به منظور بررسی روند تغییرات شخصیتی آنان در طول خدمت.
• د) آموزش و بازآموزی روانی مستمر:  برگزاری اجباری دوره‌های "مدیریت خشم"، "مقابله با فرسودگی شغلی (Burnout)"، "اخلاق حرفه‌ای" و "هوش هیجانی" برای کلیه قضات و کارکنان در بازه‌های زمانی منظم.
• ه)  تدوین شاخص‌های بومی روانشناختی:  تشکیل کارگروهی متشکل از روانشناسان، قضات و حقوقدانان برای تدوین و استانداردسازی آزمون‌های روان‌سنجی منطبق با فرهنگ و ارزش‌های بومی-اسلامی ایران.

 

قوهٔ قضائیهٔ جمهوری اسلامی ایران، قوه‌ای مستقل است که پشتیبان حقوق فردی و اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت در ایران است.^[۱][۲] 

رئیس قوهٔ قضائیه توسط رهبر جمهوری اسلامی ایران به مدت ۵ سال به این سمت منصوب می‌شود که باید عادل و آگاه به امور قضایی و مدیر و مدبّر و مجتهد باشد. ریاست قوهٔ قضائیه را از ۱۴۰۰ غلامحسین محسنی اژه‌ای بر عهده دارد.

 

پس از انقلاب اسلامی در سال  ۱۳۵۷، اارتقا و بر پایه موازین اسلامی قرار گرفت . و اکنون قانون حقوقی بر اساس قوانین اسلامی یا شرع تنظیم شده است، اگرچه بسیاری از جنبه‌های قانون مدنی حفظ شده و در یک سیستم حقوقی قانون مدنی ادغام شده است. طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی، قوه قضاییه در ایران «یک قدرت مستقل است». کل سیستم حقوقی - «از دیوان عالی کشور گرفته تا دادگاه‌های منطقه ای، تا دادگاه‌های محلی و انقلابی» - تحت اختیار وزارت دادگستری است، اما علاوه بر وزیر دادگستری و رئیس دیوان عالی کشور، همچنین یک رئیس قوه قضاییه منصوب جداگانه وجود دارد. لوایح مجلس مربوط به قانون اساسی توسط شورای نگهبان بررسی می‌شود.