***...سوابق تاریخی مهندسی رزمی درجهان...*** یادداشت منتشر شده

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

ایثار پرس : گروه : صفحه اول / ویژه / شناسه : 10855 /04 تیر 1401 - 7:21

http://www.isarpress.ir/?p=10855

سوابق تاریخی مهندسی رزمی درجهان

در این نوشتار مهندسی رزمی در عهد عتیق ، سد دفاعی ذوالقرنین ،دیوار چین و مهندسی رزمی در قرون وسطی و اوایل دوران مدرن ومهندسی رزمی در قرن نوزدهم و جنگ های جهانی اول و دوم بیان شده است . سپس سوابق تاریخی مهندسی رزمی در صدر اسلام ؛ شامل برخی اقدامات مهندسی توسط پیامبر(ص) ، اقدامات مهندسی امام علی (ع) و برخی اقدامات مهندسی توسط امام حسین(ع) تبیین شده است . آنگاه برخی از سوابق مهندسی رزمی در ایران و نیزمهندسی رزمی در دوران دفاع مقدس تشریح شده است .

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

«مهندسی جنگ از قدیمی‌ترین مهندسی‌ها است که بشر از زمان‌های دور برای مقابله با دشمن از آن استفاده می‌کرده‌است.فکر مهندسی رزمی در ارتش های ایران باستان  و پادشاهان و فرماندهان نظامی دوره هخامنشی ، اشکانی و ساسانی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. مهندسی رزمی در زمین بیشتر توسط ایرانیان و با ابتکارات آن ها پی ریزی گردید. در این فصل به طور اجمال نقش مهندسی در جنگ های عهد عتیق، قرون وسطی و اوایل دوران مدرن(رنسانس)، قرن نوزدهم و دوران معاصر (جنگ های جهانی اول و دوم) بیان شده و سپس به این نقش در جنگ های صدر اسلام و ایران اشاره شده.

 

مهندسی رزمی در عهد عتیق

تاریخچه مهندسی نظامی به ادوار باستان برمی گردد. در ارتش کشورهای عهد عتیق که در حوزه ی مدیترانه قرار داشتند، گروه های ویژه ای قرار داشتند که برای انجام وظایف مربوط به ساختن استحکامات، محاصره و پل سازی تحت فرماندهی مهندسان نظامی قرار داشتند. شهر فلسطینی اریحا، قدیمی ترین مکان استحکام یافته در تاریخ به شمار می رود؛ دیوارهای آن که در سطح فنی بسیار بالایی ساخته شده است وحدود 8000 سال پیش از میلاد بنا شد. در قرن پنجم پیش از میلاد، یونانیان از منجنیق و دژکوب استفاده می کردند. در سال 514 پیش از میلاد، داریوش امپراتور ایران، یک پل شناور به طول 700 متر بر روی رودخانه بسفور بنا کرد.

اسکندر در جریان جنگ های خود در هند(سال 327 پیش از میلاد) توسط افرادی همراهی می شد که قطعات ساخت پل را حمل می کردند. این اولین مورد از این نوع بود که در تاریخ ثبت شده است.

مهمترین کارهای مهندسی نظامی در ادوار باستان متعلق به رومی ها بود. آنان با در خدمت داشتن علم به فن آوری نظامی جنبه ی کاربردی دادند. آنان که سازمان دهندگانی پراستعداد بودند، در ارتش خود یک سپاه مهندسی بسیار پیشرفته به وجود آوردند. در سال 230 پیش از میلاد، کلیه ی افسران مهندسی، برای آموزش پیرامون ساخت و به کارگیری ماشین های ویژه ی دفاع و محاصره، راه سازی، پل سازی و ساختن موانع و استحکامات به مدرسه ی فنی فرستاده شدند.

این کارها به وسیله ی واحدهای ویژه به نام  ساخت [1] صورت می گرفت که در سرتاسر امپراتوری رم به ویژه در ایالت گالیا، ژرمینا و بریتانیا در شمال آلپ به کار گرفته شده بودند. وظایف اصلی آنان شامل ساخت اردوگاه های استحکام یافته، ساخت راه و پل و مستحکم ساختن خطوط مرزی می گردید. (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. ص40-41)

 

سد دفاعی ذوالقرنین

یکی از موضوعات مهم تاریخی، احداث سد دفاعی ذوالقرنین است که همزمان با زندگی قوم یأجوج و مأجوج بوده و قرآن کریم در دو سوره مبارکه انبیاء و کهف، از این دو قوم نام برده است. ذوالقرنین سه جنگ و لشکرکشی بزرگ را انجام داده است. در لشکرکشی سوم به تنگه ی کوهستانی رسید که مردم نواحی آن وحشی بودند. چون ذوالقرنین به سرزمین آنها رسید، به او گفتند، ای ذوالقرنین بدان که قومی به نام یأجوج و مأجوج در پشت این کوه فساد و خونریزی و وحشیگری بسیار می کنند. چنانچه ما خرج آن را به عهده بگیریم آیا سدی میان ما و آنها می بندی که ما از شر آنها آسوده شویم؟

گفت: قطعات آهن بیاورید. قوم مقدار بسیاری آهن و چوب و ذغال فراهم آوردند و الواح آهن را در میان دو کوه قرار دادند و چوب و ذغال اطراف آن ریختند و آن گاه آتش افروختند و مس های گداخته را در منافذ آن فرو ریختند تا به صورت سدی نیرومند درآمد که قوم یأجوج و مأجوج قدرت نفوذ در آن را نداشتند. (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. ص59-60)

 

دیوار چین

دیوار چین که هزار و پانصد مایل(2415 کیلومتر) طول دارد و در نقاط مختلف آن دروازه های بزرگی به سبک آشوری تعبیه شده، عظیم ترین ساختمانی است که بشر تاکنون برپا داشته است. ولتر در عظمت آن می گوید: " اهرام مصر در برابر آن، چیزی جز توده های سست و بی اعتبار نیست. در طی سالیان دراز، مردمان بی شماری در راه ساختن آن جان دادند و چینی ها در این خصوص می گویند این دیوار، مایه ی الهام یک نسل و نجات نسل های بسیار شده است. (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. 60)

در ساخت این دیوار، سکوهای دیواری یا برج های آتش در فواصل معینی به منظور خبررسانی ساخته شده بود. سکوی دیواری،  برای ذخیره سلاح ها و غلات و استراحت سربازان بوده و در جنگ(زمان نبرد)، مخفیگاه بوده است. هنگامی که دشمن دست به حمله می زد، برج های آتش را روشن و سراسر کشور را از حمله آگاه می کردند. (جلالی فراهانی & شمسایی زفرقندی, بی تا, ص. ص46-47)

 

مهندسی رزمی در قرون وسطی و اوایل دوران مدرن

«سنت مهندسی رومی به وسیله ی اعراب مسلمانی ادامه یافت که در قرن هفتم شمال آفریقا و اسپانیا را فتح کردند. در سیستم نظامی، قرون وسطی در اروپا که از هرج و مرج قرون وسطی برخاسته بود، جایی برای مهندسی نظامی نبود. ساختن استحکامات شهرها در حوزه ی مسئولیت اصناف و کارگران دست اندرکار تجارت ساختمان قرار داشت.در جریان جنگ 30 ساله (1648-1618) عملیات پل سازی نظامی در جنگ های بزرگ، اهمیت ویژه ای کسب کرد.

در سال 1632 پس از آنکه نیروهای سواره نظام از رودخانه لچ گذشتند و در جریان نبرد لچ بک، پل بوجود آوردند، پادشاه سوئد دستور ساخت یک پل 100 متری را بر روی رودخانه در نزدیکی دهکده رین صادر کرد. آن گاه ارتش با آتش پشتیبانی، 72 توپ که بوسیله ی دود پوشش دهنده و بوسیله ی نی های مرطوب سوخته، مخفی سازی شده بودند، از رودخانه عبور کردند.

به دنبال پیشرفت در فن آوری، تخصصی شدن هم شدت گرفت. بار دیگر فرانسه سرمشق قرار گرفت. جدا از پیاده نظام و سواره نظام، توپخانه نیز از تشکیلاتی که حول محور اصناف، سازمان داده شده بود، به یک رسته جداگانه تبدیل شد. واحدهای ویژه ای نیز برای مهندسی نظامی تأسیس شدند. واحدهای نقب زنی، مین گذاری و پل سازی. در همان زمان بود که سپاه افسران مهندسی شکل گرفت. «نقب زن» از روی نقب (راه های ورودی به سنگرها) نام گذاری شده است. نقب ها از مواضع نیروهای خودی به سمت مواضع نیروهای دشمن(در جریان عملیات محاصره) حفر می شدند. از این راه های ورود به سنگرها، دو یا سه سنگر موازی با فاصله های نزدیک تر به استحکامات دشمن ساخته می شد که در آن، محل های استقرار ویژه برای توپ ها تعبیه شده بود. آن سنگر موازی که آخر از همه حفر می شد، به عنوان یک سکوی پرش برای نیروهای تهاجمی عمل می کرد.

تجهیزات (نقب زنی) عمدتاً شامل تبر، بیل و کلنگ می شد که از آنها برای ساختن راه ها نیز استفاده می گردید. مأموریت مین گذاران، عبارت از حفر تونل در زیر دیوارهای مکان های استحکام یافته و قرار دادن مین های قدرتمند(با خرج انهدامی) برای ایجاد رخنه و شکاف که امکان نفوذ نیروهای تهاجمی به استحکامات را فراهم می ساخت، بود. به عنوان یک قاعده، نقب زنان و مین گذاران به توپخانه ملحق می شدند؛ چون کار آنها می بایست با آتش توپ ها هماهنگ می شد.

سازندگان پل های شناور، با استفاده از قطعات از پیش ساخته شده(سازه های شناور شبیه به قایق های کوچک) و با الوارهایی که روی آن، قطعات سوار می شد، به ساختن پل مبادرت می کردند تا عملیات عبور، امکان پذیر شود. سوار کردن پل های شناور قایقی به این صورت بود که کار در نزدیکی ساحل، آغاز می شد و در عرض رودخانه ادامه می یافت و قطعات قایقی شکل، یکی پس از دیگری به هم متصل شده و به یک کابل که در بالا قرار می گرفت و حکم تکیه گاه را داشت، وصل می شدند. این کابل در عرض رودخانه امتداد می یافت تا قطعات قایقی شکل را در زاویه ای صحیح نسبت به جریان آب نگه دارد. ظرفیت حمل بار این پل های شناور، به گونه ای محاسبه می شد که اطمینان حاصل شود که حتی بتوانند قطعات سنگین توپخانه را تحمل کنند.

افسران مهندسی از همان مهندسان نظامی ارتش های مزدور برخاستند. در ابتدا آنان غیرنظامیانی بودند که در رشته ساختمان تخصص داشتند، اما بعداً به عنوان افسر، از همان آغاز استخدام شدند. سپس آموزش ویژه در زمینه ی مهندسی نظامی و راه و ساختمان به هزینه ی حاکمان به آنان داده شد. وظایف افسران مهندسی، شامل احداث قلعه ها به عنوان بخشی از سیستم های استحکامات و نیز احداث ساختمان های مهم می گردید.

برجسته ترین آنها«یوهان بالتازنیومان»(1753-1687) یک افسر مهندسی بود که در خدمت شاهزاده اسقف ورزبورگ بود وی نه تنها بازرس قلعه ها بود و در خدمت چند حاکم آلمانی انجام وظیف می کرد، بلکه بوجود آورنده ی اقامتگاه ورزبورگ و کلیسای زیارتی ویرزهنهایلیگن در رودخانه ماین نیز بود.

بطور خلاصه، مهندسی نظامی از سازمان های غیرنظامی ای بوجود آمد که در ارتش ها القاء می گردیدند. هر واحد فنی که در جریان این فرایند شکل گرفت، یا از توپخانه ناشی می شد و یا به این منظور تأسیس شده بود که همراه با توپخانه عمل کند. آنها بعدها به واحدهای جداگانه ای تبدیل شدند و وظایف شان بیش از پیش از یکدیگر متفاوت گردید. تنها ارتش آمریکا این واحدها را در یک رسته تحت یک فرماندهی واحد گرد آورد. در مورد ارزش مهندسی جای هیچ شکی وجود نداشت. با این حال غالباً آن را حرفه ای پست تلقی می کردند. در ارتش های ثابت قرن 18، سنت های شکوهمند هنگ های پیاده نظام و سواره نظام، بسیار قدرتمند بودند.

تنها در ایالت متحده، کشوری جوان بدون هیچ سنت خاص بوده در حوزه ی مسئولیت یک رسته جداگانه قرار گرفت. مدرسه ی مهندسی نیز در همین راستا شکل گرفت. در حالی ک مدارس مهندسی به استانداردهای بالایی دست یافتند و آموزشهایی در زمینه ی معماری، نقشه برداری، مساحی و .... ارائه می دادند، دستاوردهای آنان چنانکه شایسته ی آنها بود، پذیرفته نشد.» (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. ص41-45)

مهندسی رزمی در قرن نوزدهم

«انقلاب فرانسه در سال 1789 میلادی پایان بخش عصر ارتش های ثابت بود.

ارتش های مردمی که مبتنی بر خدمت نظام اجباری بودند، جایگزین آنها شدند و بنابراین پرسنل بیشتری در اختیار داشتند. کنوانسیون ملی فرانسه در سال 1790 میلادی سپاه مهندسی را به عنوان رسته ی جداگانه ای از ارتش تشکیل داد.

در سال 1793 میلادی به هر لشکر، یک گروهان مهندسی اختصاص داده شد و در سال 1800 میلادی هنگامی که پست ژنرال مهندسی به وجود آمد، مهندسان فرمان فنی خاص خود را دریافت کردند.

پروس نیز مسیر مشابهی را طی کرد. در سال 1809 میلادی در نتیجه ی برنامه ی سازماندهی مجدد ارتش، در طی یک فرمان سلطنتی شاه، افسران مهندسی، سازندگان پل های شناور قایقی، نقب زنان و مین گذاران در یک رسته قرار گرفتند و آنها را تحت فرماندهی مستقیم ستاد کل قرار داد.

در امریکا ، پس از یک دوره ی کوتاه، تشکیل رسته مشترک توپخانه در سال 1794 میلادی، سپاه مهندسی ارتش آمریکا در سال 1802 تأسیس شد. علاوه بر ساختن استحکامات و انجام خدمات مهندسی در میدان نبرد، این سپاه وظایف مهندسی راه و ساختمان از جمله مساحی راه ها و کانال های ملی و طراحی پل ها، فانوس های دریایی و تعداد از ساختمان های نظامی و دولتی (برای مثال آکادمی نظامی آمریکا در وست پوینت و گندب کاچیتول در واشنگتن دی سی) را نیز به عهده گرفت. هنگامی که خدمات توپوگرافی در سال 1813 در سپاه مهندسی ادغام گردید، وظیفه ی تهیه ی نقشه های سرزمین ایالات متحده نیز به مهندسان این سپاه واگذار شد. در سال 1819 سپاه مهندسی در نخستین اردوکشی ها برای کشف غرب شرکت کرد.

بدین ترتیب پس از ورود 300 سال تحول تاریخی، مهندسی نظامی به مأموریتی تبدیل شد که به یک رسته ی خاص در کلیه ی ارتش ها واگذار گردید. رسته ای که همچنان با طرح ریزی استحکامات و در جریان جنگ های قرن 19 به تحول خود ادامه داد. از آن زمان به بعد، مهندسی نظامی شامل وظایف زیر گردید:

تحرک، تحرک متقابل و وظایف ویژه

با این حال، به این دلیل که هیچ دکترو مهندسی، این وظایف را تعریف نمی کرد. سازمان نیروها هنوز فاقد یک مفهوم یگانه بود. وظایفی در زمان جنگ و نیز وظایفی در زمان صلح می بایست انجام می شدند و این ها بر قابل دسترس بودن نیروهای مهندسی تأثیر می گذاشتند. وظایف زمان صلح، شامل طراحی و ساخت قلعه ها، شرکت در طرح ریزی تأسیسات حمل و نقل و پشتیبانی توپوگرافی می شد.

وظایف جنگ به دو حوزه تقسیم می شد: نخست مهندسان در صحنه ی عملیات، امکانات پشتیبانی را فراهم می ساختند؛ یعنی خدمات مهندسی در میدان نبرد (قرار دادن موانع و انجام تخریب ها) و نیز نقب زنی و مین گذاری در جریان محاصره. (هنگامی که توپخانه موثرتر گردید، از اهمیت مین گذاری کاسته شد.)

دوم، مهندسان در جریان تحرکات نیروها و در مناطق عقبه، امکانات پشتیبانی را فراهم می ساختند؛ یعنی به ساختن پل های شناور و موقتی، احداث و تعمیر جاده ها و خطوط راه آهن و راه اندازی خطوط آهن می پرداختند. گردان های مهندسی و جنگ های مهندسی، شامل گروه های نقب زن، مین گذار و سازنده ی پل های شناور قایقی برای انجام این وظایف ساخته شدند و مأمور خدمت در لشکرها درصورت لزوم می گردیدند. از آنجا که تحرکات بدون مانع در طول مراحل اولیه ی استقرار نیروها و جنگ های بعدی، دارای اهمیت فراوان بود، انبارهای تجهیزات پل سازی بیشتری ایجاد شد. چون نیاز به ساختن پل سازی، پل «بیراگو» (1841) بود که از روی نام مخترع خود نامگذاری شده بود و در کلیه ی ارتش های آلمانی زبان، عرضه گردید و تا جنگ جهانی دوم طراحی کلیه ی تجهیزات پل سازی نظامی از روی آن انجام می گرفت. این سیستم شامل دو نیم قطعه قایقی شکل بود که می توانست با دو کامیون همراه مواد لازم برای روبنای پل و دیگر ملزومات، حمل شده و برای سوار کردن پل هایی با ظرفیت های گوناگون تحمل بار، مورد استفاده قرار گیرد.» (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. ص45-48)

جنگ های جهانی اول و دوم

«در جنگ جهانی اول (1918-1914) وظایف و تجهیزات نیروهای مهندسی کلیه ی دولت های متخاصم، به نحو قابل توجهی تغییر کرد. استعداد این نیروها در طی دوره ی بسیج نیروها، به طور متوسط حدود 4 برابر افزایش یافت( از 2000 به 80000 نفر در ارتش امپراتوری آلمان). بنابراین، گروه های شعله افکن و مین پرتاب کن و نیز نیروهایی برای جنگ گاز به وجود آمدند. گروه های مین گذار برای انجام عملیات مین گذاری در زیر زمین فعال شدند. به علاوه تعداد زیادی از گردان های ساختمانی در مناطق عقبه مورد نیاز بودند. همکاری نزدیکی بین واحدهای پیاده نظام و مهندسی در عملیات تدافعی و تهاجمی وجود داشت. این امر، به تشکیل گردان های تهاجمی منجر گردید که قرار بود با انجام حملات ناگهانی با پشتیبانی قدرتمند مین پرتاب کن ها یا گرفتن عوارض کلیدی زمین از دست دشمن، در مواضع دشمن رخنه کنند. عملیات ساخت موانع و احداث مواضع استحکام یافته، اهمیت قابل ملاحظه ای یافت. موانع سیمی وسیع و مین های ضدنفر، برای بهبود بخشیدن دفاع، مورد استفاده قرار می گرفت. اما اینها تحرکات نیروهای خودی را نیز محدود می ساختند. در سال 1918 از مین های ضد تانک علیه تانک های بریتانیایی برای نخستین بار استفاده می شد. این مین ها به وسیله ی مهندسان سلطنتی بریتانیا ساخته شده بودند.

در فرانسه، مهندسی نظامی مبتنی بر مفهومی کاملاً تدافعی بود که منجر به ساختن خط ماژینو شد؛ یعنی استحکاماتی در دهه ی 1930 در طول مرز فرانسه و آلمان ساخته شد که شامل یک سیستم موانع انعطاف ناپذیر و پلکانی از سنگرها و موانع سیمانی تقویت شده و موثر در برابر خودروها بود. در جریان ساختمان این خط دفاعی، از نخبگان مهندسان و هنگ های متعدد فرانسه استفاده شد.

ارتش آلمان مسیر متفاوتی را طی کرد. مقررات ارتش(فرماندهی و کنترل نیروها) که در سال 1933 منتشر شد، برای نخستین بار وظایف رسته های مختلف ارتش را در نبرد مشخص کرد.

سازمان مهندسی آلمان با این مفهوم کلی تطبق داده شد. مهندسان، به مهندسان زرهی، کوهستانی، هوابرد، راه آهن و ساختمانی و نیز نیروهای ساختمان تقسیم می گردیدند. بخش های ستاد مهندسی دیگری در سطوح ارتش و گروه ارتش شکل گرفت. با آغاز جنگ جهانی دوم، در سال 1939، گردان مهندسی فعال گردید. سازمان کارگران غیرنظامی با سرویس ملی کارگران در پشتیبانی از واحدهای مهندسی به کار گرفته شدند. در جریان جنگ، قدرت های متفق (ایالات متحده، بریتانیا و اتحاد شوروی) به طور فزاینده ای مفهوم آلمانی مأموریت و سازمان مهندسی را درک کردند. به علاوه، وظایف جدیدی برای نیروهای مهندسی متفقین بوجود آمد: احداث و اصلاح تاسیسات بندری موقت، پس از عملیات فرود در آفریقا، اقیانوس آرام و اروپا برای تضمین جریان تدارکات از ایالات متحده، نصب سیستم خط لوله، ساخت انبارهای نگهداری تانک ها و فرودگاه های رزمی.

در طی سال های پایانی جنگ، مهندسان آلمانی به طور انحصاری برای عملیات ساخت موانع، میادین مین، تخریب و انهدام جاده ها، پل ها و خطوط راه آهن به کار گرفته شدند.

فن آوری نظامی، بیش زا پیش نقش مهمی را در انجام وظایف مهندسی با کلیه ی نیروهای دخیل در جنگ بازی کرد. مهندسان مجهز به نفربرهای زرهی، برای حفاظت از نیروها، وسایل پل زنی زرهی برای حفظ تماس با عناصر پیشرو حمله، تجهیزات پل سازی نظامی، قایق های تهاجمی و ویژه فرود، راه آهن های صحرائی، جرثقیل، بلدوزرهای زنجیردار، مین های ضد تانک و ضد نفر و خرج های دارای شکل خاص و تجهیزات مین یابی و مین روبی گردیدند. به علاوه، انواع بسیار گوناگونی از ماشین آلات ساختمانی برای احداث استحکامات صحرائی و پناهگاه ها برای حفاظت در برابر آتش دشمن وجود داشت.

مهندسی نظامی شوروی شامل موارد زیر بود:

• انجام شناسایی مهندسی نیروهای دشمن و عوارض زمین
• ایجاد شکاف در موانع ساخته شده دست انسان و طبیعت
• بکارگیری تکنیک های مهندسی برای اصلاح عوارض زمین
• آماده سازی، ساخت و نگهداری راه های تردد
• فراهم ساختن موجبات پشتیبانی در جریان عملیات عبور از رودخانه
• ساختن موانع و انجام عملیات تخریب
• فراهم ساختن امکانات استتار
• شرکت در عملیات کنترل خسارت، پس از حمله هسته ای به دشمن

در اصل، فراهم ساختن موجبات پشتیبانی، وظیفه کلیه نیروها می باشد.

نیروهای مهندسی برای انجام وظایف پیچیده به کار گرفته می شوند که نیازمند آموزش ویژه، دانش و تکنیک مهندسی می باشد. این نیروها به تعداد زیاد در کلیه سطوح فرماندهی، از جبهه(گروه ارتش) گرفته تا هنگ را در بر می گیرند.

آنها در واحدهای مهندسی عمومی، شناسایی، احداث راه ها، عملیات فرود/عبور، ساختن پل شناور قایقی، سازه های صحرائی، استتار و تعمیر و نگهداری سازمان می یابند. ویژگی خاص واحدهای مهندسی این است که آنها عموما شامل چندین عنصر هستند. برخلاف ناتو که در آن واحدهای مهندسی صرف، معمولاً در خط مقدم مأمور خدمت می شود، نیروهای دبلیوپی [2]گروه های مأموریت محور را تشکیل می دادند که شامل عناصری است که باید در خط مقدم به کار گرفته شوند.» (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. ص48-52)

 

سوابق تاریخی مهندسی رزمی در اسلام

در این قسمت به سوابق تاریخی مهندسی رزمی مربوط به اسلام، شرق و در ایران اشاره می گردد.

 

برخی اقدامات مهندسی توسط پیامبر(ص)

در رسته تدارکات و پشتیبانی، گروهی وظیفه خاصی را که امروزه به آن مهندسی رزم می گوییم، برعهده داشتند. از وظایف و مأموریت های آنان می توان به حفر خندق در برابر دشمن و در جنگ های دفاعی اشاره کرد که نمونه آن غزوه خندق بود. اعراب در عصر جاهلیت با خندق آشنایی نداشتند و برای نخستین بار توسط رسول خدا(ص) و آن هم به اشاره ی سلمان فارسی چنین کاری انجام شد؛ زیرا جنگ های عصر جاهلیت، مبتنی بر جنگ و گریز و تهاجم بود و آنان با جنگ های دفاعی آشنا نبودند. از دیگر وظایف این رسته، ایجاد موانع بر سر راه دشمن از جمله «حسک الشائک» یا مثلثات بود. حسک الشائک تکه های آهنینی بودند با سرهای برنده و تیز به صورت مثلث که در زمین کاشته می شدند و یک سر آن بیرون بود. بُرندگی آنها باعث می شد تا پاهای سواره نظام و پیاده نظام دچار آسیب شود. پیامبر(ص) در هنگام محاصره طائف از این تله ها استفاده کردند که تا آن هنگام در میان اعراب رواج نداشت. اگر بخواهیم با سلاح های دفاعی امروزین آن را مقایسه کنیم، می توان گفت کاربردی چون مین ضد نفر داشته است.

سایر وظایف این رسته، پر کردن خندق ها، از بین بردن موانع ایذایی دشمن در راه ها و فراهم ساختن امکان عبور سپاه خودی بود. همچنین ایجاد شکاف در حصارها مثل آنچه در غزوه خیبر و طائف انجام شد و نیز برپایی اردوگاه ها و مناطق استقرار و فرود سپاه اسلام، پادگان های مرزی و نظامی در مسیرهای مختلف، ساختن پل ها و راه های مناسب عبور لشکریان و تخریب امکانات طبیعی مورد استفاده دشمن از دیگر وظایف آنان بود. (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. ص52-53)

 

 اقدامات مهندسی امام علی (ع)

در سال 37 هجری در جنگ صفین، به مدت 18 ماه بین امام علی (ع) و معاویه جنگ درگرفت. حضرت علی (ع) از کوفه حرکت کردند و وارد مدائن شدند و از راه موصل به کنار فرات و از آنجا به سوریه و جهت جنگ با معاویه به شهر مرزی عراق به نام «رقه» رفتند. رقه شهر بزرگی در کنار فرات بود.

قبل از ورود حضرت به شهر رقه، اغلب مسیحیان عرب و نه صد نفر از تبهکاران کوفه که از حضرت گریخته بودند، در این شهر سکونت داشتند. این عده به معاویه نامه نوشتند که در این سوی فرات ما آماده هستیم.این سپاه نود و پنج هزار نفری حضرت علی(ع) بزرگترین لشکرکشی اسلام بود و یکصد و بیست هزار نفر نیروی دشمن در آن طرف رودخانه بودند. حضرت به اهالی رقه فرمودند ما باید از این فرات عبور کنیم، کشتی ها را بیاورید تا پل بزنیم و عبور کنیم. و پس از مخالفت آنها، حضرت به مالک فرمودند که آنها را تهدید کند و پس از آن قبول کردند و حضرت با استفاده از کشتی ها، پلی به طول حدود 700 متر زدند و نود و پنج هزار نفر به همراه تدارکات(تغذیه، علوفه مرکب ها و ...) را به آن طرف انتقال دادند. (مقاله شماره 1،, ص. ص280-281)

 

اقدامات مهندسی توسط سپاه امام حسین(ع)

 

برخی اقدامات مهندسی رزمی که توسط امام حسین(ع) وسپاه اسلام در صحنه کربلا صورت داده اند به شرح زیر می باشد : (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. 54 الی 57)

الف- آرایش نظامی

داشته های محوطه پیرامون خیمه گاه چندان متنوع نبود؛ ولی هرچه بود به خوبی به کار گرفته شد. خاک، شیب زمین، جهت گیری جغرافیایی، خیمه ها، چوب و خاشاک و تجهیزات کاروان، عمده عناصری بود که می توانست در شرایط محدود و زمان بسیار محدودتر(یک شب تا صبح) طرح پدافند غیرعامل را یاری کند.

ب- اختفاء بوسیله ی خیمه ها

اختفاء به معنای خارج شدن از افق دید دشمن و استتار به معنای حضور در میدان دید دشمن در حالی که توان شناسایی به گونه ای کاهش یابد، می باشد. اختفاء و استتار دو موهبت مستقل از مقوله پدافند غیرعامل است.

خیمه هایی که تا روز تاسوعاء با پراکنش باز و کم تراکم نصب شده بودند، برچیده شدند و دوباره با آرایشی جدید و با هدف اجرای تمهیدات اختفایی برپا شدند. شکل جدید همجواری خیمه ها، امکان چشم انداز و دیدرس دشمن به محوطه درونی حلقه خیمه ها را به حداقل ممکن کاهش می داد و در این صورت نشانه روی و تیراندازی به محیط با مشکل مواجه می شد.

ج- موانع ریسمان خیمه ها

این شکل از آرایش اختفائی خیمه ها، به تداخل ریسمان های هر خیمه با خیمه مجاور، عبور نیروی انسانی مهاجم را دچار خلل می کرد و در مقیاس محوطه نبرد، یک مانع و عنصر کاهش دهنده حرکت سواره و پیاده دشمن محسوب می شد.

د- موانع خندق

پس از مکان یابی جدید خیمه ها، با فاصله کمی گرداگرد خیمه ها، چاله ای شبیه به خندق و در مقیاس کوچکتر حفر شد. به علت سختی اجرای این خندق و خستگی مفرط عوامل اجرا کننده، با همت جمعی و نوبت بندی فعالیت، این تمهید به اندازه ای شکل گرفت تا عبور مهاجمین سواره و یا پیاده را با مشکل روبرو کند. تعریف کنونی موانع نیز براساس ایجاد مزاحمتی در عبور، استوار است و همین مزاحمت موجب توقف و مکثی کوتاه در تهاجم و همچنین به مانند سنگری برای نشانه روی بهتر تیراندازان مدافع می شد.

ه - موانع اشتعالی

در همان شب، نفراتی برای جمع آوری چوب و خاشاک و نی از زمین های اطراف مأمور شدند. این خاشاک مواد اولیه و هیزم اشتعالی(شعله ور شونده) را در میان خندق فراهم می ساخت. نی و خاشاک قبل از شعله ور شدن موجب دست و پاگیر شدن مهاجم پس از شعله ور شدن و خطر آتش گرفتگی را برای مهاجم فراهم نمود

و- استحکامات خیمه ها

کارایی دیگری نیز برای پوشش خیمه ها به عنوان عنصر استحکاماتی در مقابل پرتاب تیر قابل طرح است. استحکامات در عرف مهندسی رزمی به معنای امروزی به عواملی که در برابر مخربه دشمن دارای مقاومت نسبی باشد، اطلاق می شود.

ضربات مخربه بر اساس فن آوری امروز، عبارتند از گلوله های تانک و موشک و خمپاره و امثال آن. مصادیق استحکامات نیز با میزان قدرت تخریبی موارد فوق الذکر عبارتند از لایه های ضدگلوله و ضد تانک و ضد خمپاره و ضد توپ که متشکل از مواد و مصالح فلزی بتنی و خاکی می باشد. در جریان نبرد عاشوراء، لایه های پارچه ای خیمه ها را می توان در کاهش خطرات مربوط به نیزه و تیر و شمشیر موثر دانست و بر این اساس مجموعه خیمه ها را نوعی از استحکامات در برابر تیرهای کمان داران محسوب کرد.

ز- مسیر دفاعی در میانه خیمه ها

انواع راه های ارتباطی (دسترسی) موجود در محیط بحران از جمله موضوعات طراحی مهندسی پدافند غیرعامل محسوب می شوند. در کربلا، طرح حلقوی خیمه ها به وسیله یک مسیر دسترسی با عرض کم و قابل کنترل، محوطه باز اطراف خیمه ها را از میان حلقه دوم یعنی خندق، عبور می داد و به محوطه میانی خیمه گاه مرتبط می ساخت. این مسیر دستیابی و محدودیت عرضی آن که به وسیله حلقه خندق و خیمه ها شکل می گرفت، در واقع موجب محدودیت جناح یا زاویه درگیری می شد. به این ترتیب مواجهه و رویارویی آنی و امکان غافل گیر کردن دشمن تا حد قابل توجهی سلب می شد.

در این صورت دشمن مجبور می شد عامل طولانی شدن زمان درگیری را تحمل کند و شیوه یورش آنی که با تعداد زیادی مهاجم می توانست کارساز باشد، به شیوه جنگ میدان داری با نظام و زمان بندی قابل کنترل تر تبدیل شود. قابل ذکر است که افزایش عامل زمان در ترکیب با پدیده های دیگری همچون روحیه ی افراد مهاجم و نوع فرهنگ آن ها، از فشارهای عصبی و عذاب وجدان لشکر مهاجم به دست یافته های جدیدی در جهت منافع سپاه حسین(ع) منجر می شد؛ زیرا به هر حال کوفیان می دانستند که خود، دعوت کننده حسین (ع) بوده اند و اکنون با تطمیع و جوزدگی و ارعاب به جنگ با او رفته بودند.

ح- اختفاء در فراز و نشیب زمین

در جابجایی خیمه ها و مکان یابی جدید، حداکثر بهره گیری از شرایط توپوگرافی زمین انجام شد. نواری از تل خاکی منحنی شکل در آن حوالی وجود داشت که از شمال و غرب تا جنوب امتداد داشت و تنها یک سمت آن به طرف مشرق باز بود و در واقع همین قسمت روبروی دشمن قرار داشت. امام حسین (ع) در مکان یابی جدید، خیمه ها در میان تل قرار داد. در میانه نوار تل خاکی، زمین نسبت به سطح عمومی دشت کمی پایین تر بود به طوری که از دور به درستی حرکات داخل تل دیده نمی شد و این تمهدیدی دیگر از سوی امام حسین(ع) در کاهش دیدرس دشمن و اختفای نسبی مجموعه اردوگاه بود. بنابراین حرکت آرام لشکر ابن سعد در نقطه ای برای صدور فرمان قطعی فرمانده شروع شد و ستون ها و دسته های لشکر اهل کوفه رو به طرف مغرب و با فاصله ای از ضلع غربی رودخانه فرات ایستادند.

 

برخی از سوابق مهندسی رزمی در ایران

الف- سد دفاعی خوارزمشاهیان

خوارزمشاهیان هنگام یورش بیگانگان با شکستن سدهایی که بر روی رودخانه جیحون بسته بودند، آب را در زمین رها می کردند و بدی ترتیب زمین های آب گرفته، مانع پیش روی بیگانگان می شد. این ویژگی سبب شد که خوارزمشاهیان برای مدت ها استقلال خود را حفظ نمایند. (پوری رحیم ؛علی اکبر و صادقی, بی تا, ص. 60)

ب- ایجاد معبر به دستور نادرشاه

یکی از ابتکارات جنگی در زمینه معبر در راه جنگ ایران و هندوستان توسط نادرشاه بود. "ملیسون^[3]" در کتاب "تاریخ افغانستان از ابتدا تا آغاز جنگ 1878^[4]" اشاره کرده است در این لشکرکشی نادرشاه برای عبور از قوای 20000 نفری ناصرخان ، حکمران کابل که ماموریت حفاظت از تنگه و دهانه خیبر را داشتند ، تصمیم گرفت از همین گذرگاه صعب العبور، دهانه خیبر را دور بزند و ناگهان از پشت خطوط دفاعی ناصر خان سردرآورد. برای این کار دستور داد یک عده از کارگران یگان های پشتیبانی از قسمت کناره های مسیر به ترمیم آن برای عبور نیروها مشغول شوند تا معبری ایجاد گردد و سپس او توانست قوای خود را از این معبر با تلاش و زحمت زیاد عبور دهد و در سپیده دم خطوط دفاعی ناصر خان را در هم بشکند . به این ترتیب قوای ناصرخان از دو طرف تنگه تحت فشار و تیراندازی قرار گرفتند و سرانجام تنگه خیبر به دست نیرو های نادر شاه افتاد.(ملیسون،2010)

 

مهندسی رزمی در دفاع مقدس

در طول تاریخ جنگ ها از یگان های مهندس به عنوان یک عنصر حساس و کارآمد یاد شده و نتایج به دست آمده ازعملیات های گذشته نشان داده است که کاربرد اصولی مهندسی تا چه حد در موفقیت رزم و انجام مأموریت موثر بوده است. تجارب حاصله از دوران دفاع مقدس و بررسی جنگ های نوین، بار دیگر نقش کارساز یگان های مهندسی را تأیید نموده و حتی بعضی از صاحب نظران بر این باورند که چنانچه از این یگان ها به گونه ای صحیح و عملی بهره برداری گردد قادرند چون بازویی توانمند، رزم را پشتیبانی نمایند.(جزوه شماره 13، ص 1) که در یادداشت دیگری بدان پرداخته شده است .

 

مهندسی رزمی در محور مقاومت

محورمقاومت در برابر تهدیدات دشمنان علیه کشورهای مسلمان مظلوم ، بخصوص در عراق و سوریه در برابر داعش وحشی ویا در یمن در برابر تجاوزات وهابیون عربستان شکل گرفته وسبب مقاومت در برابر تجاوزات و نیز امکان دفاع مناسب را تسهیل و میسر کرده است ، که در یادداشت مجزایی ارایه خواهد شد .

 

سخن پایانی

مهندسی رزمی یکی از اساسی ترین اقدامات در برابر تهدیدات سخت دشمن در جهت حفظ و حراست از جان نیروها و محافظت از تجهیزات می باشد و از دیرباز نقش مهمی را در سرنوشت جنگ ایفا کرده است و طراحان نظامی همیشه سعی کرده اند از نقش مهم آن در جنگ برای پیروزی نیروهایشان استفاده کامل را ببرند و در اکثر جنگ های نظامی پیروزی با طرفی بوده که از توان بالای مهندسی رزمی متناسب با شرایط صحنه رزم برخوردار بوده است. ودر ابتدای دفاع مقدس نیز مهندسی رزمی با دستان خالی و ساده ترین اقدامات استحکاماتی دفاع شکل گرفت ولی به مرور روز به روز ارتقا و تکامل یافته و نقش بی بدیلی برای پیروزی در عملیاتهای دفاع مقدس و تثبیت آن مبدل گشت و به یکی از بی نظیر ترین اقدامات مهندسی دردنیا شکل گشت  واز تجارب آن بایستی برای اینده بهره برد و از امادگی لازم در برابر تهدیدات آتی برخوردار گشت .

 

منابع و مأخذ

• کتب

برهانیان, ع.,  و  نجفی, ح. (1376). جنگ مهندسی، خاطرات، تاریخچه تشکیل و روند تکاملی واحد مهندسی لشکر 31 عاشورا. واحد مهندسی لشکر 31 عاشورا.

پوری رحیم, ع.,  و  صادقی, ی. (بی تا). ایران.

توکلی, ا. (1373). نقش مهندسی در دفاع مقدس.

جلالی فراهانی, غ.,  و  شمسایی زفرقندی, ف. (بی تا). مدیریت مهندسی دفاعی. ایران.

(1375). سرنوشت. تهران: وزارت جهاد سازندگی.

سرداری کرمانی, ج. (بی تا, 9). تجارب مهندسی جنگ. تهران, تهران, ایران.

کاوشی, ح. (1385). جهاد سازندگی و جنگ. انتشارات دفاع.

معین وزیری،نصرت الله (1387) ارتش در عملیات فتح المبین

• مصاحبه

مصاحبه شماره 2، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، جلسه دوم

مصاحبه شماره 5، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، جلسه پنجم

مصاحبه شماره 9، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ،جلسه  نهم

مصاحبه شماره 12، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، امیر جانگداز،

مصاحبه شماره 13 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، امیر جانگداز،

مصاحبه شماره 14، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، امیر جانگداز، مصاحبه شماره 16 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، امیر عمید،جلسه اول

مصاحبه شماره 17 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، امیر عمید،جلسه دوم

مصاحبه شماره 18 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، امیر عمید، مصاحبه شماره 20 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، دکتر وکیلی فرد

مصاحبه شماره 21 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، مهندس عظیمی

مصاحبه شماره 34 ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، شهید پور شریفی

مصاحبه شماره 35، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس ، امیر تفرشی

• جزوات

جزوه شماره 13، مجموعه جزوات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس،عملیات مهندسی ارتش

• مقالات

مقاله شماره 1، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس؛ مقالات مهندسی رزمی سپاه،1376

مقاله شماره 8، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، بررسی توصیفی تحلیلی انواع خاکریزهای دفاعی، نجفی

 

• سایت

انصاری. (1386). کربلای 4. بازیابی از پایگاه حجت الاسلام انصاری راد: تاریخ مراجعه 23/01/1394 10:00

http://www.ansarirad.ir/index.php/2013-12-09-20-23-35/4/82-4

آموزش نظامی،1390 تاریخ مراجعه 24/01/1394 12:00

http://www.amoozeshnezami.blogfa.com/post/922/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس. (1389, 3 15). مهندسی رزمی در صف مقدم نبرد. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس: تاریخ مراجعه 23/01/1394 14:00

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=3394

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس2, پ. ع. (1386, 11 16). خلاقیت های مهندسی در دفاع مقدس. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاریخ مراجعه 27/01/1394 15:00

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=164

دانشنامه. (1394, 4 15). بازیابی از دانشنامه رشد:

تاریخ مراجعه 20/01/1394 10:15

 http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+10 و SSOReturnPage=Check و Rand=0

دانشنامه رشد. (1393). عملیات والفجر مقدماتی. بازیابی از تاریخ مراجعه 20/01/1394 10:25

 http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%A.

دانشنامه رشد، 1383، عملیات والفجر 8، تاریخ مراجعه 19/01/1394 ساعت 17:00

http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+8 و SSOReturnPage=Check و Rand=0

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%DA%A9%D8%B1%D8%A8%D9%84%D8%A7%DB%8C_%DB%B5

• اسناد

سند شماره 2، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، ج1، خاکریز

سند شماره 6، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، ج1:جاده در دفاع مقدس

سند شماره 89، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، ج1، شکل گیری مهندسی رزمی در ارتش

سند شماره 114، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، شهدای مهندسی ارتش

سند شماره 115، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در 8 سال دفاع مقدس، ساختار مصوب ستاد کل

 

 

---

[1] Fbrcari

[2] WP

[3] G.B. Malleson

[4] "History of Afghanistan from the earliest to the outbreak of war of 1878"

 

http://www.isarpress.ir/?p=10855

http://www.isarpress.ir/1401/04/04/%d8%b3%d9%88%d8%a7%d8%a8%d9%82-%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae%db%8c-%d9%85%d9%87%d9%86%d8%af%d8%b3%db%8c-%d8%b1%d8%b2%d9%85%db%8c-%d8%af%d8%b1%d8%ac%d9%87%d8%a7%d9%86/