شهر سامرا - نقشه و..... 10 و 11

حرم مطهر امامین عسکریین علیهما السلام

حرم مطهر امامین عسکریین علیهما السلام در گذر تاریخ

آستانه سامراء ، این آستانه مطهر مدفن مقدس حضرت امام علی الهادی علیه السلام و مدفن حضرت امام حسن عسکری علیه السلام  است . همچنین مقبره نرجس و حکیمه ، همسر و خواهر امام حسن عسکری علیه السلام و حسین فرزند علی الهادی علیه السلام  و جعفر کذاب و ابوهاشم جعفری  در این آستانه قرار دارد . در ضلع غربی آستانه سرداب معروف به غیبةالمهدی محل غیبت کبری حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امام دوازدهم شیعیان جهان واقع است.

عمارت اول آستانه سامرا : اتفاق نظر کاملی است بین علمای فریقین که حضرت امام علی الهادی علیه السلام  پس از مرگ خود در خانه خویش دفن گشت و حضرت این خانه را از دلیل ، فرزند یعقوب نصرانی خریداری فرموده بودند و چنانچه از متن روایات کافی و ارشاد و نیز کتب عامه استفاده می گردد ، این خانه بسیاروسیع بوده و ظاهرا تمامی صحن شریف امروزی ، خانه آن حضرت را در بر می گیرد

در متون تاریخ چنین تصریح گشته که پیکر مقدس حضرت امام علی الهادی علیه السلام را در وسط حیاط خانه خود دفن نمودند و پس از فوت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام جسد مطهر او را نیز در جنب قبر شریف پدرش به خاک سپردند. ولی چون در اطراف آن پادگان نظامی بود شیعیان و محبین خاندان عصمت و نبوت مخفیانه به زیارت می شتافتند و پنجره ای به سمت خیابان باز نموده بودند که زائرین از آن پنجره زیارت می کردند و داخل خانه نمی شدند .البته تولیت آن به دست شیعیان بود . حضرت امام حسن عسگری علیه السلام دارای خادمی بود که ساکن این خانه بود و هر قسمت از این خانه که خراب می گشت آن را مرمت می کرد و این حالت تا سال 328 قمری که پایان عصر غیبت صغری است ادامه داشت .

عمارت دوم آستانه سامرا : عمارت دوم آستانه سامرا در سال 333 قمری ابو محمد الحسن مشهور به ناصر الدوله فرزند ابی الهیجاء عبد الله آل حمدان انجام شد . وی اولین فرمانروای شیعه بود که حرم و گنبد بر مزار امام دهم و امام یازدهم علیه السلام بنا کرد و بر شهر سامره حصار نهاد و منازلی در اطراف آستانه بنا نمود و شیعیان را تشویق به سکونت در آن سامان کرد و کوشش فراوانی درآبادانی شهر سامرا کرد ، ولی بر اثر جنگ هایی که بین وی و معزالدوله بویهی رخ داد اکثر برنامه های عمرانی او ناتمام باقی ماند .

    عمارت سوم آستانه سامرا: در سال 377 قمری ابی الحسین احمد بن بویه مشهور به معز الدوله آل بویه ، پس از پیروزی بر ناصر الدوله آل حمدان و وقوع صلح بین او و ناصر الدوله وارد شهر سامرا شد و اموال زیادی در عمران شهر صرف نمود و گنبد بزرگی بر مزار امام علی الهادی علیه السلام  و امام حسن عسگری علیه السلام  برآورد و حرم مجللی اطراف قبر مطهر تاسیس نمود و صحنی بر آستانه احدا کرد . به دستور او ضریحی از چوب ساج ساختند و بر قبر مطهر نهادند و سرداب غیبة المهدی را که حوز آب جاری در آن بود با خاک پر نموند و حقوق ماهانه از برای خدمه آستانه تعیین نمود و تمام تاسیات ناصر الدوله آل حمدان را به اتمام رساند.

    عمارت چهارم آستانه سامرا: عمارت چهارم آستانه عسکریین به دست عضد الدوله بویهی انجام گشت . عضد الدوله پس از ورود به بغداد و زیارت از عتبات مقدسه دستور داد تا تمام عمارت آنها را خراب کرده و طبق یک نقشه سنجیده ، آستانه کربلا و نجف و کاظمیه و سامرا را بنا نمایند . تجدید بنای آستانه سامرا از سال 367 تا 372 قمری – که سال وفات عضد الدوله بویهی است – در نهایت شکوه و جلال و عظمت به اتمام رسید و این عظیم ترین عمارتی بود که بر مزار عسکریین بنا گشت و تا عصر حاضر پا برجا می باشد. وی همچنین حصار محکمی جهت امنیت شهر سامرا بنا کرد و خانه هایی در اطراف آستانه تاسیس نمود و حقوق مستمری جهت خدمه آستانه تعیین کرد و کوشش فراوانی در آبادانی شهر سامرا به خرج داد و این همه باعث شد شیعیان از اطراف و اکناف به این شهر هجرت کنند.

    آستانه سامرا در قرن پنجم هجری : ابوالحرث ارسلان فرزند عبد الله بساسیری در سال 450 قمری بغداد را به تصرف خویش در آورد و دستور داد که در اذان مساجد بغداد « حی علی خیر العمل » را که در نزاع بین شیعه و سنی حذف شده بود بگویند . به گفته قاضی نور الله شوشتری : « وی عمارتی عالی بر قبر منور امامین همامین ، علی الهادی و امام حسن بن علی علیهم السلام  در سامرا بنا نهاد و هدایایی به آستانه تقدیم نمود » ، در سال495 قمری سلطان برکیاق سلجوقی توسط وزیر خویش مجدالدوله درهای آستانه را تجدید نمود و تعمیراتی توسط ناصربالله خلیفه عباسی درآستانه انجام گرفت که ازآنجمله درسرداب غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد که تا عصر حاضر باقی است و تاریخ 606 قمری و بعضی از آیات و نقشهای دیگر بر آن نمایان است.

    آستانه سامرا در قرن هفتم هجری : در سال 640 قمری بر اثر سقوط شمع بزرگی که حرم شریف را روشن می کرد آتش سوزی در حرم رخ داده و ضریحی که بساسیرس در سال 450 قمری به آستانه عسکریین اهدا نموده بود دچار حریق گشت . سپس خلیفه عباسی المستنصربالله جبران خسارت وارده به عمارت آستانه مقدس و دو ضریح شریف نموده و آنها را به زیبا ترین شکل خود بازگرداند.

    آستانه سامرا در قرن هشتم هجری : پس از تاسیس دولت جلایریان در ایران به دست شیخ حسن ایلکانی در سال 740 قمری ، همو تعمیرات وسیعی در آستانه عسکریین به سال 750 قمری انجام داد که شامل گنبد و گلدسته ها و حرم و رواقهای مطهر آستانه می شد و همچنین ضریح مطهر را تزیین کرد و در خارج از شهر ، محلی را جهت دفن اموات اختصاص داد و دستور داد تا دیگر در صحن مطهر کسی را دفن نکنند.

    آستانه سامرا در عصر صفویه : پس از به قدرت رسیدن سلسله صفویه در ایران ، شاه اسماعیل صفوی در روز 25 جمادی الثانی سال 914 قمری بعنوان فاتح بغداد وارد این شهر گشت و شیعیان عراق از وی استقبال نمودند . سپس راهی کربلا و نجف شد و بعد به سمت کاظمیه و سامرا شتافت و هدایای ارزنده ای به عتبات مقدسه اهدا کرد ، و در سامرا تمام حرم و رواقهای این آستانه را با فرشهای ابریشمی مفروش ساخت . قندیلهای طلا و نقره به حرم آستانه اهدا کرد و دستور تعمیرات این آستانه را صادر نمود و پس ازمراجعت اززیارت عتبات به بغداد ، حقوق مستمری جهت خدمه آستانه عتبات مقدسه تعیین نمود و دستور داد که درود گران و مهندسان و معماران را از اطراف و اکناف بلاد جمع کنند تا شش عدد صندوق خاتم ، دارای نقشهای خطایی و اسلیمی ،در نهایت ابداع و استواری بسازند و آنها را در حرم آستانه های مشرف بگذارند.

    آتش سوزی دوم آستانه سامرا : در سال1106 قمری فتنه بزرگی در سامره از طرف سلاطین عثمانی براه افتاد و اکثر شیعیان را قتل عام نمودند ، چنانچه شهرت دارد دیگر یک نفر از شیعیان در شهر سامرا باقی نماند و سهوا ویا عمدا آستانه مقدس سامرا را آتش زدند .موقعی که این خبر موحش به اصفهان رسید شاه سلطان حسین صفوی دخالت نمود و جمعی از علما و اعیان اصفهان را به سامرا گسیل داشت که تمامی خرابی ها را ترمیم نمودند و تزیین و تعمیرات وسیعی را در آستانه انجام دادند. وی  ضریحی از فولاد به حرم مطهر اهدا نمود و صندوق مطهر را تعمیر کرد و کف حرم شریف و صحن را با سنگ مرمر مفروش داشت.

    آستانه سامرا در عصر نادر شاه : در سال 1156 قمری هنگامی که نادر شاه افشار به زیارت عتبات مقدسه عراق شتافت ، تعمیراتی در آستانه سامرا انجام داد و همچنین همسر وی رضیه بیگم دختر شاه سلطان حسین صفوی کاشیکاریهای صحن و گنبد مطهر را ترمیم نمود.

    آستانه سامرا در قرن سیزدهم هجری : در مطلع قرن سیزدهم هجری تعمیرات آستانه سامرا توسط احمد خان برمکی آل دنبلی ، از امرای آذربایجان شروع شد . او احمد خان میرزا محمد رفیع فرزند میرزا محمد شفیع مستوفی الممالک را با مبالغی عظیم از وجوه نقدی به سامرا گسیل داشت. در سال 1200 قمری به مباشرت وکیل وی شیخ محمد آل سلماسی و فرزند او شیخ زین العابدین کاظمی آل سلماسی و فرزند او شیخ زین العابدین کاظمی آل سلماسی ، تعمیرات وسیعی را در صحن و حرم و سرداب غیبت انجام دادند ولی اجل به احمد خان مهلت نداد.

سپس فرزند وی حسین خان برمکی آل دنبلی این کار عظیم را به انجام رساند . پس از به شهادت رسیدن صدر اعظم ایران میرزا محمد تقی خان امیر کبیر در سال 1268 قمری ، شیخ عبد الحسین شیخ العراقین که وصی وی بر ثلث ماترک بود ، اموال مذکور را صرف تعمیرات عتبات مقدسه نمود. ازجمله در آستانه سامرا صحن شریف را توسعه داد. و پس از تعمیراتی در حرم ، ضریح نقره ای بر مزار مقدس نهاد و به همت او گنبد آستانه سامرا طلا پوشی شد و صحن وگلدسته ها و سرداب غیبت کاشیکاری گردید . کف حرم و صحن با سنگ مرمر مفروش شد . شروع این تعمیرات در سال 1286 قمری بود . بعضی از مورخان به اشتباه این تعمیرات را به ناصر الدین شاه قاجار نسبت داده اند.

    آستانه سامرا در قرن چهاردهم هجری : در مطلع قرن چهاردهم هجری در عصر میرزای اول شیرازی مجدد حرم و رواق ها آیینه کاری گشت و سنگهای  کف صحن حرم شریف ترمیم شد و ساعت بزرگی بر در قبله نصب نمودند و دراواخر سال 1355 قمری جمعی هنگام شب به آستانه سامرا حمله ور شده و مقداری ازطلا های گنبد را به سرقت بردند و در ماه صفر سنه 1356 قمری در شب ، قفل در آستانه را شکستند و شمعدان های آستانه را  که از نقره خالص بود و هر یک هشتاد کیلو وزن داشت ربودند و در سال 1380 قمری تعمیرات وسیعی توسط حاج علی اصفهانی آل کهربایی ، از تجار معروف کربلا در آستانه عسکریین شروع گشت که اولین آن ضریح نقره و طلای مزار مطهر است که فعلا بر مزار شریف نصب می باشد. بر سردر ضریح مقدس ذکر شده که یک چهارم هزینه آن توسط حاج علی اصفهانی کهربایی تامین شده است ، سپس در سال 1387 قمری هر دو گلدسته آستانه به هزینه شخصی وی تذهیب گشت و همچنین خانه های قسمت شمال و شرق صحن شریف را خریداری نمود و صحن آستانه عسکریین را توسعه داد .

    آستانه عسکریین در عصر حاضر : شهر سامرا در یکصد و بیست کیلو متری شمال بغداد و در شرق نهر دجله واقع است و اساس آن را المعتصم بالله در سال 221 قمری نهاد. در قلب این شهر آستانه عظیم عسکریین واقع است این آستانه یکی از مهمترین زیارت گاههای شیعیان اثنی عشریه جهان محسوب می گردد. حرم آستانه سامرا که در وسط صحن شریف قرار دارد ، از آثار عضد الدوله بویه است و صحن شریف در قرون گذشته تغییراتی یافته که در آن از آثار صفویه و قاجاریه تا دوران معاصر به هم آمیخته گشته است. قبر مقدس در وسط حرم آستانه واقع است .

 بر روی مزار مطهر صندوق نفیس خاتم کاری نصب شده که ساخته دست هنرمندان ایرانی است . ضریح نقره و طلا  را در بر دارد که در سال 1380 قمری به دست هنرمندان اصفهانی در اصفهان ساخته شده است . حرم مطهر دارای گنبد طلای عظیمی است ، که از بزرگترین گنبد های جهان محسوب می گردد ، همچنین دارای رواقهای متقارن و متحد الشکلی است و تمامی سقف و دیوارهای حرم و رواقها در ربع قرن اخیر به دست هنر مندان ایرانی و با هزینه حاج علی نقی کاشانی آیینه کاری شده است. در مقابل در جنوب حرم مطهر ایوان مستطیل شکل سرتاسری واقع است که دیوارهای ان کاشیکاری شده و دو طرف شرق و غرب ایوان کفش کن ، جهت ورود به ایوان و بعد به حرم مطهر ، قرار دارد .

همچنین در منتهی الیه غرب و شرق ایوان دو گلدسته بنا شده که در سال 1387 قمری توسط حاج علی اصفهانی کهربایی طلا پوشی شده است. در ضلع شمال غربی صحن شریف سرداب غیبت واقع است که دارای گنبد کاشی کاری می باشد. آستانه غیبت و یا سرداب غیبت تا سال 1202 قمری داخل خانه ای قدیمی بود و در آن از پشت آستانه عسکریین باز می شد. سپس احمد خان برمکی آل دنبلی در آن را تغییر داد و از طرف شمال غربی صحن مطهر باز کرد و در اول را بست و گنبدی برای سرداب بنا کرد و آن را کاشی کاری نمود . در عصر حاضر پس از ورود به حرم به یک در قدیمی برخورد می کنیم که از آثار ناصرالدین خلیفه عباسی است که در سال 606 قمری ساخته شده واین تاریخ برروی آن با نقش های زیبا ذکر گردیده است ، سپس ازپلکان به سرداب غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می رویم که تمامی سقف و دیوارهای آن آیینه کاری و کاشی کاری است.

 

منبع : دایرة المعارف تشیع جلد یک (آب - احیاء) زیر نظر؛ احمد صدر حاج سید جوادی ، بهاالدین خرمشاهی ، کامران فانی 1383 چاپ پنجم نشر شهید سعید محبی ، صفحات 92 الی 94

http://fa.atabat.org/view/3338/حرم-مطهر-امامین-عسکریین-علیهما-السلام-