|
تاریخچه آستان مطهر امامین جوادین (علیهما السلام)
( آستانه کاظمیه = آستانه جوادین) ، مدفن مقدس حضرت امام موسی کاظم امام هفتم و حضرت امام جواد امام نهم علیهما السلام میباشد.
عمارت اول آستانه کاظمین : اگر چه دقیقا از کیفیت بنای عمارت اول مقابر قریش و یا آستانه کاظمین امروزه اطلاعی در دست نداریم ولی از منابع قدیمی برمی آید که پس از پایان یافتن بنای شهر بغداد در سال 149 قمری ، منصور خلیفه عباسی باغ های شونیزیه صغیر را به مقبره خانوادگی خویش اختصاص داد و نام آن را مقابر قریش نهاد و در آن عمارت هایی بنا کرد . خطیب بغدادی در کتاب خود تاریخ بغداد می نویسد : اولین شخصی که در مقابر قریش به خاک سپرده شد جعفر الاکبر فرزند منصور در سال 150 قمری بود . بعضی از مورخین شیعه از آن جمله شیخ جمال الدین یوسف فرزند حاتم عاملی ، از شاگردان محقق حلی و دارای اجازه ای از سید ابن طاوس حلی ، در کتاب خودالدرالنظیم تاکید می نماید، حضرت امام موسی کاظم علیه السلام بقعه ای را که بعد ها در آن مدفون شدند قبل از فوت خود جهت خویش خریداری فرموده بودند که در مقابر قریش در باغ شونیزیه صغیر واقع بود . سپس که در رجب سال 183 قمری سندی فرزند شاهک ، آن حضرت را در زندان هارون الرشید مسموم نمود پیکر طاهر وی را به مقابر قریش حمل نمودند ودر بقعه اختصاصی به خاک سپردند و بعد حفید وی حضرت امام محمد جواد علیه السلام در کنار جدش در مقبره اختصاصی او که جَدا از مقابر عباسیین بود به خاک سپرده شد . سپس بر این دو قبر مطهر عمارت بنا نمودند و به نام بقعه کاظمین شهرت یافت . در نزدیکی این بقعه مسجد باب التین واقع بود که شیعیان به رعایت تقیه ، از مسجد مذکور مزار این دو بزرگوار را زیارت می کردند. لذا بقعه کاظمین به مشهد باب التین شهرت یافت.
خطیب بغدادی به نقل از حفید سندی بن جعفر در زندان فوت نمود جماعتی از عدول کرخ را حاضر کردیم و نزد جسد وی بردیم و پس از اینکه شهادت دادند بر فوت او جسد وی را در مقابر قریش عمارت کوچک اختصاصی شامل حرم و گنبد و چند حجره در کنار عمارت آستانه جهت سکونت خادم و انبار و اثاث ، از وسایل روشنایی گرفته تا اشیاء دیگر بنا شده بود. شیعیان از اطراف و اکناف جهت زیارت آستانه کاظمین به سوی مقابر قریش سرازیر می گشتند. علی رغم مشکلات و خفقان حاکم می توان کثرت زائران را از نوشته خطیب بغدادی حدس زد که می نویسد :« به نقل از قاضی ابو محمد حسن بن حسین استرابادی به نقل از احمد ابن جعفر بن حمدان قطیفی که شنیده است از حسن ابن ابراهیم ابا علی خلال که می فرمودند هرگاه حاجتی داشتم قصد زیارت قبر موسی بن جعفر را می کردم و به وی متوسل می گشتم و از خدای تبارک و تعالی مطلب خود را می خواسته ام برآورده می شد ».
کیفیت اداره آستانه توسط شیعیان به این صورت بود که در نزدیکی آستانه ، باغ سیده زبیده دختر جعفر و همسر هارون الرشید واقع بود که جماعتی از شیعیان در آن ساکن و جمعی دیگر از شیعیان نیر در اطراف آن به کشاورزی مشغول بودند ، همچنین گروهی از شیعیان در لباس ماموران کفن و دفن و کارهایی از این قبیل در اطراف آستانه کاظمین جمع شده بودند و آنان وسایل راحتی زوار آستانه امامین را تامین و فراهم می کردند ، تا آنکه با گذشت مدت کوتاهی اطراف آستانه کاظمین مبدل به یک قریه کوچک گشت.
عمارت دوم آستانه کاظمین : در مطلع قرن چهارم هجری کاظمین رفته رفته قریه بزرگی شده بود و شیعیان از گوشه و کنار به سکونت در اطراف آستانه می کوچیدند و این ناحیه رو به آبادی گذاشته بود ، لذا پس از خراب کردن امارت اول آستانه ، شیعیان عمارت بزرگتری بنا نمودند و دو ضریح منفصل از یکدیگر بر روی هر یک از دو قبر نصب نمودند تا اینکه بغداد به دست آل بویه سقوط کرد.
عمارت سوم آستانه کاظمین : پس از سقوط بغداد به دست آل بویه و به قدرت رسیدن شیعیان در عراق و پایان عصر خفقان و تقیه ، شیعیان از اطراف و اکناف برای زیارت یا اقامت به سوی آستانه کاظمین سرازیر گشتند. در سال 336 قمری به امر سلطان ابوالحسین احمد فرزند بویه ملقب به معزالدوله بویهی تمام عمارت آستانه را تخریب کردند و به جای آن عمارت عظیم و با شکوهی بنا نمودند و بر روی هر یک از دو قبر ضریح جداگانه از چوب ساج به شکل زیبا که از نظر هنری با ارزش بود نصب کردند و دو گنبد بزرگ بر آوردند . همچنین در مقابل عمارت آستانه ، صحن وسیع تاسیس کردند . سپس داخل عمارت آستانه را تزیین کرده ، قندیل های طلا و نقره آویختند و جهت تامین امنیت آستانه و تشریفات ، سه گردان سرباز در مقابل آستانه مستقر داشتند .
این سلطان برای خود کاخ باشکوهی در کنار آستانه بنا کرد و پنجشنبه ها با وزرا و اعیان و اشراف و فرماندهان خویش به زیارت کاظمین مشرف می شد و صبح شنبه به مقر حکومت خود در بغداد باز می گشت. وی در سال 352 قمری دستور عزاداری سید الشهدا علیه السلام را در ماه محرم صادر نمود . در ده محرم تمام بازارها تعطیل می شد و موکب عزا از بغداد به سمت کاظمین روان می گردید. سپس در سال 369 قمری عضدالدوله تعمیرات وسیعی در آستانه انجام داد و به وسعت آستانه افزود و تزیینات زیادی به آن اضافه کرد . اینک کاظمین مبدل به یک شهر شده بود و هم در عهد عضد الدوله حصار محکمی برای این شهر بنا شد و بیمارستان معظمی در سال 371 قمری در غرب بغداد بین کاظمین و کرخ تاسیس گردید.
حریق آستانه کاظمین : در سال 441 قمری اختلافات سنی وشیعه در بغداد شروع گشت و در سال 443 قمری کشتاری بین فریقین سنی و شیعه در کرخ به راه افتاد و دامنه این فتنه از کرخ به کاظمین کشانده شد و آستانه کاظمین قربانی این فتنه واقع گردید و دچار حریق مهیبی شد. سپس ابو الحرث ارسلان فرزند عبدالله بساسیری با کمک ابو نصر فیروز فرزند ابی کالیجار مرزبان بویهی معروف به الملک الرحیم آل بویه تمامی خرابی ها را ترمیم نمودند و به بهترین وجه آستانه و دو گلدسته را تجدید بنا نموده و داخل آستانه را تزیین کردند. همچنین ابونصر فیروز بویهی امر به نصب دو صندوق از چوب ساج بر روی قبر مطهر نمود و صحن شریف را تجدید بنا کرد که در سال 445 قمری به پایان رسید .
در سال 490 قمری مجدالملک ابوالفضل الاسعد فرزند موسی قمی یکی از وزرای برکیاق فرزند ملکشاه سلجوقی تعمیرات وسیعی در آستانه کاظمین انجام داد و تمام دیوارهای آستانه را با کاشی تزیین نمود و دو صندوق از چوب ساج بر روی دو قبر مطهر نصب کرد و در شمال آستانه مسجد بزرگی احداث نمود و دو گلدسته زیبا و خانه بسیار بزرگی که دارای حجره های متعدد بود جهت سکونت زوار آستانه کاظمین بنا کرد . در سال 569 قمری بر اثر طغیان شط دجله و جاری شدن سیل عظیم ، صحن شریف و حرم مطهر آستانه را آب فرا گرفت که خسارتهائی به عمارت آستانه زد .
در سال 575 قمری توسط خلیفه عباسی الناصرالدین الله که از دوستداران ائمه معصومین (ع) بود و شیعیان را گرامی می داشت و به همت وزیرش مویدالدین محمد بن محمد قمی تعمیرات وسیعی در آستانه کاظمین انجام گردید و صندوق شریف تزیین شد و صحن مطهر توسعه یافت و حجره هایی در اطراف صحن اضافه گردید. در سال 604 قمری الناصرالدین الله خانه هایی جهت زائرین و فقرا در اطراف آستانه بنا کرد و این خانه ها به« دور الضیافه » شهرت یافت و دستور داد فقرا را در این خانه ها همه روزه اطعام نمایند . همچنین در سال 608 قمری حجره های اطراف صحن آستانه را به مدرسه علوم دینی مبدل ساخت.
سپس در سال 604 قمری باز هم شط دجله طغیان کرد و سیل مهیبی جاری گشت و صحن شریف و حرم مطهر را آب فرا گرفت و خرابی فراوانی به بار آورد و بعد که آب فرو نشست خلیفه عباسی الناصر الدین الله تمامی خرابیها را ترمیم نمود . در سال 621 قمری حریق در آستانه واقع گشت که خسارت فراوانی به بار آورد و الناصر الدین الله دستور جبران آن را داد که عمرش وفا نکرد و در رمضان 622 قمری درگذشت و تعمیر تمام آستانه و رفع خرابی های ناشی از آسیب آب و آتش و تزیین حرم توسط وزیر وی موئد الدین در سال 623 قمری پایان یافت.
در حمله هولاکوخان به بغداد که بر هیچ چیز ابقا نکرد و تمام بازارها و خانه ها را به آتش کشید شهر کاظمین هم از این حمله وحشیانه در امان نماند و آستانه دستخوش تاراج و حریق واقع گشت . سپس هنگامی که علاء الدین عطا ملک جوینی در سال 657 قمری از طرف هولاکوخان به عمارت عراق گماشته شد تمامی خرابی ها را ترمیم نمود و دیوارهای آستانه را با کاشی زینت بخشید . در سال 657 قمری بار دیگر طغیان شط دجله خانه ها را خراب کرد و آب ، صحن شریف و حرم مطهر آستانه را فرا گرفت و ویرانی های بسیار به بار آورد .
این خرابی تا سال 769 قمری همچنان در آستانه باقی بود تا آنکه سلطان اویس جلایری دست به تغییرات وسیعی زد و تمامی خسارات را جبران نمود و دیوارهای صحن را با کاشی تزیین کرد و دو صندوق از خاتم کاری بر روی قبر مقدس نصب کرد و اصلاحات زیادی انجام داد و بر مزار شریف که در دوره آل بویه یک گنبد داشت دو گنبد برآورد . مجددا در سال 776 قمری شط دجله طغیان نمود و سیل عظیمی جاری گشت که تمام صحن شریف و حرم مطهر آستانه را فرا گرفت و خرابی زیادی به بار آورد . مجددا در سال 776 قمری شط دجله طغیان نمود و سیل عظیمی جاری گشت که تمام صحن شریف و حرم مطهر آستانه را فرا گرفت و خرابی زیادی به بار آورد . این بار وجیه الدین اسماعیل بن الامیر زکریا ، وزیر سلطان اویس جلایری کمر همت به رفع ویرانیها و نابسامانیها بست .
آستانه کاظمین در عصر صفویه : شاه اسماعیل صفوی پس از فتح بغداد در 25جمادی الثانی 914 قمری و زیارت آستانه کاظمین ، دستور داد تا عمارت آستانه را از بنیاد خراب کردند و جمعی کثیر از مهندسان و معماران را از اصفهان و قزوین و دیگر شهرهای ایران به کاظمین فراخواند و عمارت با شکوه و عظیم آستانه کاظمین را بنا کرد که تا عصر حاضر باقی است و همچنین در شمال آستانه مسجد مجللی بنا نمود که امروزه به مسجد صفوی معروف است و این تجدید عمارت و تزئینات آستانه بیست و یک سال بطول انجامید و در سال 935 قمری پایان یافت ، چنانکه در داخل حرم مطهر کتیبه شده است .
در سال 941 قمری از طرف سلطان سلیمان قانونی ، فرمانروای عثمانی ، منبری به مسجد صفوی اهدا گشت که تا عصر حاضر باقی است . در سال 978 قمری نیز سلطان سلیم دوم عثمانی تعمیراتی در آستانه انجام داد . در سال 1032 قمری شاه عباس صفوی که برای مرتبه دوم آستانه کاظمین را زیارت می کرد ضریح باشکوهی از فولاد برروی صندوق خاتم اهدائی شاه اسماعیل صفوی ، نصب نموده و هدایای زیادی به حرم آستانه تقدیم داشت . در سال 1042 قمری مجددا شط دجله طغیان کرد و سیل براه افتاد و آستانه کاظمین غرق شد ، بلافاصله شاه صفی صفوی خسارت وارده را ترمیم نمود . در سال 1045 قمری چهار گلدسته کوچک در اطراف بام حرم مطهر بنا کرد که تا عصر حاضر باقی است . در سال 1047 قمری سلطان مراد چهارم عثمانی جهت استرداد عراق از دولت صفوی ، چهل روز بغداد را به محاصره گرفت ، سپس به بغداد و کاظمین هجوم برد و بسیاری از نفائس آستانه را سربازان عثمانی غارت کردند .
آستانه کاظمین در عصر قاجاریه : آقامحمدخان قاجار تعمیرات وسیعی در آستانه کاظمین انجام داد . به امر او در سال 1211 قمری دو گنبد آستانه طلاپوشی شد و سه گلدسته به یک گلدسته اول اضافه گردید که جمعا چهار گلدسته شد و سرهای آنها را نیز طلاکاری نمودند . سپس ایوان را که مقابل رواق جنوبی است تذهیب کرد و پس از توسعه صحن شریف کف حرم مطهر و صحن را با مرمر مفروش نمود .
در سال 1231 قمری به امر فتحعلیشاه قاجار تعمیراتی در آستانه انجام گرفت که شامل کاشیکاری و آیینه کاری بود . در سال 1255 قمری معتمد الدوله منوچهرخان گرجی قسمتی از ایوان مقابل رواق جنوبی را تذهیب نمود و در بالای آن نام دوازده امام (علیه السلام) را به کتیبه نوشت ، سپس ایوان شرقی و غربی را تذهیب کرد .
در سال 1282 از ثلث ماترک میرزا محمد تقی خان امیرکبیر توسط شیخ عبدالحسین شیخ العراقین تعمیراتی در آستانه کاظمین صورت گرفت ، از جمله تذهیب ایوان شرقی و آیینه کاری حرم و رواقها و کاشیکاریها در صحن شریف . در سال 1283 قمری ناصرالدینشاه تعمیراتی در آستانه انجام داد و یک ضریح نقره بر قبر مطهر نصب نمود و ضریح صفویه را که از فولاد بود برداشتند . در سال 1287 قمری هم که به زیارت آستانه کاظمین مشرف شد ، تعمیرات دیگری در آستانه کاظمین انجام داد . اعتمادالدوله فرهاد میرزا فرزند عباس میرزای قاجار در سال 1293 قمری شروع به تعمیرات وسیعی در آستانه کاظمین نمود از جمله خانه های اطراف صحن شریف را به قیمت گران خریداری کرده صحن مطهر را توسعه داد و در تمامی صحن ، زیرزمینی جهت دفن اموات احداث کرد . سپس کف صحن را با سنگ مرمر مفروش داشت و دو ساعت بر سردر صحن نصب کرد . این تعمیرات در سال 1299 قمری به پایان رسید و شیخ جعفرآل شرقی قصیده ای در صدبیت سرود و در جشنی که در صحن شریف کاظمین برپاگشت قرائت نمود . سپس در همین سال شروع به طلاکاری سرهای چهارگلدسته شد که در سال 1301 قمری به اتمام رسید .
آستانه کاظمین در عصر حاضر : آستانه کاظمین امروزه در وسط شهر کاظمین در کنار بغداد واقع است. این شهر و آستانه به نام حضرت امام کاظم علیه السلام شهرت دارد و عمارت آستانه کاظمین از عظیم ترین و با شکوه ترین آستانه های عتبات مقدسه عراق محسوب می گردد . مساحت کل این آستانه بالغ بر 14514 متر مربع است به طول 123 متر و عرض 118 متر. حرم مطهر آستانه کاظمین به شکل مستطیل است که دو قبر مقدس در وسط حرم واقع می باشد و صندوق خاتم کاری اهدائی شاه اسماعیل صفوی بر روی قبر مطهر نصب است. ضریح نقره ای صندوق شریف را در بر دارد و اطراف حرم را رواق های قرینه احاطه کرده و تمامی طاق و دیوارهای حرم شریف و رواقهای مطهر در سال 1265 قمری به دست هنرمندان ایرانی آیینه کاری شده و کف حرم حدود 2 متر از دیوارها با سنگ مرمر که از بهترین سنگ های مرمر ایران است به همت حاج علی نقی کاشانی پوشیده شده و بالای قبر مطهر دو گنبد چهار گلدسته کوچک طلائی سپس چهار گلدسته بزرگ شکوه و عظمت خاصی به آستانه بخشیده است .
صحن شریف آستانه دارای ده در ورودی است : در بزرگ قبله که بالای آن ساعت بزرگی نصب است و دو در دیگر کوچک که در همین سمت واقع است ؛ در بزرگ باب المراد در قسمت شرقی صحن که ساعت دوم در بالای این در نصب گشته ؛ دو در کوچک دیگر نیز در سمت شرق واقع است ؛ در بزرگ صاحب الزمان و دو در کوچک دیگر که در سمت غرب واقع است ؛ دو در کوچک در شمال صحن مطهر کاظمین که به خارج منتهی می گردد . در شمال آستانه کاظمین و متصل به رواق شمالی حرم مطهر، مسجد عظیمی واقع است که از آثار صفویه می باشد و امروزه به نام مسجد صفوی معروف است و در سه طرف آستانه سه ایوان سرپوشیده بنا شده که اولی به رواق شرقی و دومی به رواق جنوبی و سومی به رواق غربی متصل است . در اطراف و زوایای کفش کنهایی قرار دارد و در اطراف صحن شریف حجراتی بنا شده و تمام دیوارهای صحن با کاشیکاری زیبائی پوشیده شده است . در ضلع جنوب شرقی کتابخانه ای به همت سید محمد علی هبه الدین شهرستانی تأسیس گشته که به مکتبه الجوادین شهرت دارد .
منبع : دایرة المعارف تشیع جلد یک (آب - احیاء) زیر نظر؛احمد صدر حاج سید جوادی ، بهاءالدین خرمشاهی ، کامران فانی 1383 چاپ پنجم نشر شهید سعید محبی ، صفحات 107تا109
| 
