مدیریت جهادی چیست ؟ وکیست ؟
«مسئولین هم برای اینکه بتوانند کار را به درستی پیش ببرند، احتیاج به پشتیبانی مردم دارند. آن ها هم بایستی با توکل به خدای متعال و با استمداد از توفیقات و تأییدات الهی و کمک مردمی، مجاهدانه وارد میدان عمل بشوند؛ هم در زمینه ی اقتصاد و هم در زمینه ی فرهنگ... لذا من شعار امسال را و نام امسال را این قرار دادم: اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریّت جهادی.»[1]
مقام معظم رهبری با توجه به دغدغه های خود در باب اقتصاد و فرهنگ و ارتباط وثیق، ولی مغفول واقع شده ی این دو مقوله، سال 1393 را سال «اقتصاد و فرهنگ» نام گذاری فرمودند و در عین حال، چون پیشرفت در آن دو مقوله را بدون عزم همگانی و مدیریت جهادگونه ی مدیران ممکن نمی دانسته اند، لذا با افزودن این دو قید، سال را «سال اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» نامیده اند.
در این میان، قید «مدیریت جهادی» قیدی درخور تأمل می نماید. خصوصاً بعد از ملاحظه ی این نکته که اگر کسی مقالاتی را که در همین مدت کوتاه نوشته شده، مطالعه کند، با اختلاف زیادی در تعریف این قید برخورد خواهد نمود. گویا هر نویسنده ای از ظن خود با این مقوله یار شده و برداشت خود را ارائه داده است. لذا برآن شدیم که نگاهی داشته باشیم به این قید و به قدر وسع ناچیز خود، در شناسایی آن تلاش کنیم.
در این راستا دو نکته قابل ذکر است:
اول) در این مقاله، قبل از آنکه به این مطلب بپردازیم که «مدیریت جهادی» چیست؟ سعی کرده ایم به این سؤال پاسخ بگوییم که «مدیریت جهادی» چه چیزی نیست؟! تا با شناخت تعاریف اشتباه، معلوم شود که تعریف صحیح «مدیریت جهادی» چیست.
دوم) سعی کرده ایم در برداشت خود از اینکه «مدیریت جهادی» چه چیزی هست و چه چیزی نیست، از بیانات خود مقام معظم رهبری استفاده کنیم و با این کار تا حد امکان، به تعریف مورد نظر معظم له نزدیک تر شویم.
در پایان مقدمه، ذکر این مطلب ضروری به نظر می رسد که آنچه نگارنده ی این سطور به آن رسیده است برداشت شخصی خود او از بیانات مقام معظم رهبری است و هرگز مدعی صحت صد درصدی و بی نقص بودن آن نیست.
توصیفات مقام معظم رهبری
قبل از پرداختن به اصل مطلب، ابتدا نگاهی داریم به بعضی از بیانات مقام معظم رهبری که ایشان در ضمن آن ها به روشنگری در باب «مدیریت جهادی» پرداخته اند:
1. «با حرکت عادی نمی شود پیش رفت. با حرکت عادی و احیاناً خواب آلوده و بی حساسیت نمی شود کارهای بزرگ را انجام داد. یک همت جهادی لازم است. تحرک جهادی و مدیریت جهادی برای این کارها لازم است. باید حرکتی که می شود، هم علمی باشد، هم پرقدرت باشد، هم با برنامه باشد و هم مجاهدانه باشد.»[2]
2. «روحیه ی جهادی لازم است. ملت ما از اول انقلاب تا امروز در هر جایی که با روحیه ی جهادی وارد میدان شده، پیش رفته. این را ما در دفاع مقدس دیدیم، در جهادسازندگی دیدیم، در حرکت علمی داریم مشاهده می کنیم. اگر ما در بخش های گوناگون، روحیه ی جهادی داشته باشیم، یعنی کار را برای خدا، با جدیت و به صورت خستگی ناپذیر انجام دهیم(نه فقط به عنوان اسقاط تکلیف)، بلاشک این حرکت پیش خواهد رفت.»[3]
3. «کار جهادی یعنی از موانع عبور کردن، موانع کوچک را بزرگ ندیدن، آرمان ها را فراموش نکردن، جهت را فراموش نکردن، شوق به کار؛ این کار جهادی است. کار را باید جهادی انجام داد تا ان شاءالله خدمت به خوبی انجام بگیرد.»[4]
مدیریت جهادی چه چیزی نیست؟
با غوری در مقالات نوشته شده در مدت اخیر، متوجه تعاریفی از «مدیریت جهادی» می شویم که با توجه به بیاناتی که پیش از این گذشت، صحیح یا تمام به نظر نمی رسند. لذا اشاره ای گذرا خواهیم داشت به بعضی از این تعاریف:
1. مدیریت جهادی همان مدیریت اسلامی است.
دیده شده که در بعضی از مقالات «مدیریت جهادی» را همان مدیریت اسلامی معنا کرده اند. اما این تلقی صحیح به نظر نمی رسد. هرچند «مدیریت جهادی» هرچه که باشد، حتماً اسلامی هم هست، ولی هر مدیریت اسلامی، لزوماً جهادی نیست.
در توضیح بیشتر این مطلب، باید گفت که مبحث مدیریت اسلامی مبحث جدیدی نیست و در کنار مباحثی همچون اقتصاد اسلامی، روان شناسی اسلامی و... قدمتی به درازنای بحث «علوم انسانی اسلامی» دارد. اما مدیریت جهادی مبحثی جدیدتر است؛ چنان که اقتصاد جهادی(یا جهاد اقتصادی) نیز چنین است.
اساساً اگر مطالبه ی رهبری معظم همان مفهوم آشنای «مدیریت اسلامی» بود، نیازی به استفاده از اصطلاح کمتر شناخته شده ی «مدیریت جهادی» نبود! لذا به نظر می رسد مقوله ی «مدیریت جهادی» معنایی اخص از مدیریت اسلامی داشته باشد. در نتیجه، تعریف «مدیریت جهادی» به مدیریت اسلامی را تعریف کاملی نمی دانیم.
2. علمی بودن و دانش محوری
مقام معظم رهبری در جلسه ی تبیین سیاست های اقتصاد مقاومتی، ضمن برشمردن ویژگی های سیاست های اقتصاد مقاومتی، بعد از اینکه ویژگی چهارم را «رویکرد جهادی» می دانند، ویژگی دهم را «دانش محوری» معرفی می کنند. همین مطلب که معظم له این دو مقوله را قسیم یکدیگر قرار داده اند، نشان دهنده ی این است که رویکرد جهادی غیر از رویکرد دانش محوری است.
البته واضح است که منظور از مطلب فوق این نیست که «مدیریت جهادی» دانش محور نیست، بلکه منظور این است که تعریف «مدیریت جهادی» غیر از «مدیریت دانش محور» است. به عبارت دیگر، «مدیریت جهادی» حتماً دانش محور هم هست، اما مدیریت دانش محور لزوماً جهادی نیست!
3. پرقدرت بودن
در بعضی مقالات از صفت «پرقدرت بودن» به عنوان قید «مدیریت جهادی» نام برده شده است. اما به نظر می رسد صِرف پرقدرت بودن از قیود «مدیریت جهادی» نباشد. توضیح بیشتر و تکمیلی در این مورد در مباحث آینده و ذیل عنوان «جدیت، خستگی ناپذیری و شوق به کار» خواهد آمد.
4. «بابرنامه» بودن
به نظر می رسد همان خلط مفهومی که در موارد قبلی روی داده در اینجا هم تکرار شده است. برنامه داشتن از اولیات یک مدیریت صحیح و علمی است که طبیعتاً در اقتصاد اسلامی هم مورد تأکید است، اما تعریف «مدیریت جهادی» به مدیریت «بابرنامه» صحیح به نظر نمی رسد. چه بسا مدیریتی بابرنامه باشد، اما در عین حال از جهادی بودن بسیار دور باشد.
5. مردم محور بودن
مردم محور بودن نیز از مؤلفه های اصلی «مدیریت جهادی» برشمرده شده است، اما با نظر به سخنان مقام معظم رهبری در جلسه ی تبیین سیاست های اقتصاد مقاومتی، می بینیم که ایشان ضمن برشمردن ویژگی های سیاست های اقتصاد مقاومتی و بلافاصله بعد از اینکه «رویکرد جهادی» را ویژگی چهارم این سیاست ها می دانند، ویژگی پنجم را «مردم محوری» معرفی می کنند. قسیم قرار گرفتن رویکرد جهادی و مردم محوری در کلام معظم له کاشف از اختلاف مفهومیِ این دو مقوله است.
6. فسادستیز بودن
تعریف «مدیریت جهادی» به «مدیریت فسادستیز» نیز دچار همان اشکالات پیش گفته است. مقام معظم رهبری در همان جلسه ی فوق الذکر ویژگی نهم را «فسادستیزی» معرفی کرده و آن را قسیم «رویکرد جهادی» می دانند.
فسادستیزی از مؤلفه های جدایی ناپذیر یک مدیریت صحیح، علمی و اسلامی است و «مدیریت جهادی» نیز حتماً دارای این ویژگی است. اما آنچه ما به دنبال آن هستیم مفهومی اخص از این مفاهیم است که در لسان رهبری معظم انقلاب، «مدیریت جهادی» نامیده گرفته است.
مدیریت جهادی چیست؟
اکنون و پس از شناخت تعاریف ناصحیح از مدیریت جهادی، وقت آن رسیده است که با توجه به مؤلفه هایی که از سخنان مقام معظم رهبری به دست آورده ایم، به تعریف مورد نظر خود از «مدیریت جهادی» بپردازیم. به نظر نگارنده، «مدیریت جهادی» مفهومی است مرکب از مؤلفه های ذیل:
1. عشق، ایمان و کار برای خدا
نظام ارزشی اسلام به انسان می آموزد که رفتارهای خود را به گونه ای سامان دهد که در اثر انجام آن ها، آدمی به خداوند متعال نزدیک شود و کمالات معنوی و ارزش های والای الهی به دست آورد. انجام کارهایی که در عرصه ی مدیریت به وقوع می پیوندد نیز مشمول همین قاعده خواهد بود. از این رو یک «مدیر جهادی» مردم را بنده و مخلوق خداوند می داند و خدمت به آن ها را عبادت می شمرد.
در ضمن مدیری که دارای تفکر جهادی است تمام همّ وغم خویش را «رضایت الهی» دانسته و به دنبال مطرح نمودن خویش و کسب مقام و شهرت نیست. فرد جهادگر هرچه به خدا نزدیک تر شده و جهاد خود را ناب و خالص برای خدا انجام دهد، اکسیر جهاد او نیز ناب تر و کمیاب تر می شود و بالعکس.
البته یک مدیر مسلمان ممکن است نگاهی غیرعبادی به کار خود داشته و مانند پدیده ای مادی و دنیایی با آن برخورد کرده و نگاه خشک علمی و آکادمیک به آن داشته باشد. چنین مدیریتی حتی اگر موفقیت هایی نیز در پی داشته باشد، آن موفقیت ها بسیار ناچیز بوده و چنین نحوه ی مدیریتی را نمی توان «مدیریت جهادی» نامید.
2. جدیت، خستگی ناپذیری و شوق به کار
در ضمن برشمردن تعاریف اشتباه از «مدیریت جهادی»، تعریف آن را به «مدیریت پرقدرت» صحیح ندانستیم و توضیحات بیشتر را به اینجا حواله دادیم. اکنون در توضیح بیشتر آن مطلب عرض می کنیم که «مدیریت جهادی» مدیریتی است همراه با جدیت، خستگی ناپذیری و شوق به کار. پرقدرت بودن به تنهایی اگر همراه با جدیت و شوق نباشد، ممکن است در ادامه و بر اثر برخورد با مشکلات مسیر، به سرخوردگی و ناامیدی منجر شود. «مدیر جهادی» کار را با جدیت، شوق و خستگی ناپذیری انجام می دهد، نه فقط پرقدرت و احیاناً برای اسقاط تکلیف!
بهترین شاهد برای مطلبی که گفتیم، مرور حوادث سال های ابتدایی انقلاب اسلامی و بازخوانی آن چیزی است که بر بعضی مدیران اوایل انقلاب رفته است. این افراد هرچند در ابتدای کار بسیار پرقدرت وارد میدان کار شده بودند، اما خسته شدن در برابر طوفان مشکلات و به اصطلاح عامیانه، «بریدن» این افراد، شاهدی است بر جهادی نبودن مدیریت های این چنینی! روحیه ی جهادی با حرکت طبیعی در تعارض است و نسبت این دو، نسبتی معکوس است؛ یعنی هرقدر که انسان بخواهد امور دنیا و آخرتش را از مجاری عادی و با حرکتی طبیعی انجام دهد به نتیجه نخواهد رسید. لازمه ی روحیه ی جهادی حرکتی بی وقفه در هر شرایط مکانی و زمانی و امکاناتی است و این امر، یعنی دارا بودن روحیه ی «خستگی ناپذیری»، آن چنان که رزمندگان دفاع مقدس الگوی عملی آن بودند که در سخت ترین شرایط، گاه تا چند شبانه روز، بدون استراحت به جهاد فی سبیل الله می پرداختند.
قرآن کریم نیز در آیه ی 87 سوره ی بقره می فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ...» یعنی خداوند به موسی، کتاب تورات عطا فرمود و پس از آن پیامبرانی پشت سر هم فرستاد تا دین الهی را تبلیغ کنند. این آیه نیز به ما می فهماند که یکی از نکات لازم در راه رسیدن به موفقیت، پیگیری و تداوم برنامه ها برای حصول نتیجه ی نهایی است. همچنان که خداوند، پیامبران را پشت سر هم برای دعوت مردم فرستاده است.
3. گام های بلند
برداشتن گام های بلند و ریسک پذیر بودن، یکی دیگر از مؤلفه های «مدیریت جهادی» است. البته بدیهی است که ضمانت موفقیت و پشتوانه ی هر گام بلندی، بررسی های علمی و داشتن برنامه ی صحیح است که یک «مدیر جهادی» از آن ها برخوردار است. نمونه ی این گام های بلند و ریسک پذیری را در «مدیریت جهادی» دولت نهم و طرح هایی مثل هدفمندسازی یارانه ها، سهمیه بندی بنزین و مسکن مهر دیده ایم و اگر احیاناً در بخش هایی از این طرح ها با مشکلاتی مواجه بوده ایم، ناشی از کم دقتی در مقدمات و طرح ریزی های اجرایی بوده است.
4. چالش با موانع و عبور از آن ها
مقام معظم رهبری چالش با موانع را از ویژگی های «مدیریت جهادی» معرفی کرده اند. این موانع چنانچه در لابه لای بیانات معظم له نیز ذکر شده اند، می توانند ضعف های فکری و عقلانی، راحت طلبی، آسان گرایی، آسان پنداری، گریز از چالش ها، عادت های تاریخی(مثل «ما نمی توانیم») و چیزهایی از این قبیل باشند که یک «مدیر جهادی» با توکل به خداوند متعال و با جدیت و خستگی ناپذیری خود از تمامی این موانع به سلامت عبور خواهد کرد.
5. شتاب همراه با تدبیر
غیر از برداشتن گام های بلند، داشتن شتاب مناسب نیز از ویژگی های یک «مدیر جهادی» است. چه بسیار کارهای مفیدی که به خاطر تأخیر و عدم شتاب مناسب، در زمانی به انجام رسیده اند که یا دیگر هیچ فایده ای نداشته اند و یا بسیار کم فایده بوده اند. البته همان طور که در عنوان مبحث ذکر شده، این شتاب به هیچ وجه منافاتی با تدبیر ندارد و اساساً تدبیر امور ملازم با کندی نیست. در نتیجه، باید گفت تدبیر به موقع و شتاب در انجام کار ضامن موفقیت یک «مدیر جهادی» در وظایف محوله است.
6. بصیرت و عدم غفلت از وجود دشمن
بصیرت، دشمن شناسی و عدم غفلت از وجود دشمن، جزء مقومات یک «مدیریت جهادی» به شمار می روند و همان طور که مقام معظم رهبری تأکید کرده اند، «هر تلاشی را جهاد نمی گویند؛ ممکن است کسی یک کار علمی ای هم بکند،[اما] جهاد نباشد. جهاد آن حرکتی است که در مواجهه ی با یک خصم، با یک دشمن، انجام می گیرد.»
لزوم داشتن بصیرت برای یک مدیر جهادی از آیه ی 45 سوره ی مبارکه ی ص نیز قابل استفاده است. آنجا که خداوند متعال در ضمن برشمردن صفات ویژه ی پیامبران الهی، که مدیران جهادی نمونه بوده اند، می فرماید: «وَ اذْکُرْ عِبَادَنَا اِبْرَاهِیمَ وَ اِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ اُولِی الاَیدِی وَ الاَبْصَارِ» یعنی از پیامبران پیشین، ابراهیم و یعقوب و اسحاق یاد کن که دارای قدرت و بصیرت بودند.
7. عدم فراموشی آرمان و جهت
و آخرین مؤلفه ای که از بیانات رهبری معظم استفاده می شود و به نظر می رسد در «مدیریت جهادی» نقش محوری داشته باشد، فراموش نکردن آرمان ها و گم نکردن جهت و مسیر است. بهترین تعریف از آرمان های نظام را هم باید در بیانات خود معظم له یافت. از جمله ایشان در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری در تاریخ 14 شهریور 92، در ضمن بیاناتی می فرمایند:
«آنچه ما تصور می کنیم که وظیفه ی ماست، وظیفه ی مجموعه ی مسئولان کشور است، وظیفه ی دولت جمهوری اسلامی است، این است که این سه مؤلفه ی بزرگ را برای همه ی تصمیم گیری ها و همه ی اقدام ها در نظر داشته باشند:
مؤلفه ی اول عبارت است از آرمان ها و اهداف نظام جمهوری اسلامی که این اهداف و آرمان ها مطلقاً نبایستی از نظر دور بشود که آرمان نظام جمهوری اسلامی را می شود در جمله ی کوتاهِ ایجاد تمدن اسلامی، خلاصه کرد.
تمدن اسلامی یعنی آن فضایی که انسان در آن فضا از لحاظ معنوی و از لحاظ مادی می تواند رشد کند و به غایات مطلوبی که خدای متعال او را برای آن غایات خلق کرده است برسد، زندگی خوبی داشته باشد، زندگی عزتمندی داشته باشد، انسان عزیز، انسان دارای قدرت، دارای اراده، دارای ابتکار، دارای سازندگی جهان طبیعت؛ تمدن اسلامی یعنی این. هدف نظام جمهوری اسلامی و آرمان نظام جمهوری اسلامی این است.»
حرف آخر
با توجه به مطالبی که تا اینجا گفتیم و با توجه به مؤلفه هایی که از بیانات رهبری معظم انقلاب استفاده کرده ایم، «مدیریت جهادی» را این چنین تعریف می کنیم: «مدیریت جهادی مدیریتی است با عشق و ایمان به خدا، خستگی ناپذیر، با گام هایی بلند و دارای شتاب مدبرانه که با بصیرت و دشمن شناسی خود از موانع پیش رو یکی پس از دیگری می گذرد و به سوی ایجاد تمدن اسلامی به پیش می رود.»
پی نوشت ها:
[1] پیام نوروزی به مناسبت آغاز سال 1393.
[2] بیانات در جلسه تبیین سیاست های اقتصاد مقاومتی، 20 اسفند 92.
[3] بیانات در حرم مطهر رضوی، 1 فروردین 90.
[4] بیانات در دیدار رئیس جمهور و اعضای هیئت دولت، 6 شهریور 92.
https://hawzah.net/fa/article/view/93753
اشاره
مقام معظم رهبری، سال 1393 را سال «اقتصاد و فرهنگ باعزم ملی و مدیریت جهادی» نامیدند. ایشان در سال های گذشته نیز بارها بر کار و مدیریت جهادی تاکید فراوان داشته و آن را از شاخصه های مسئولیت در نظام اسلامی دانسته اند. در واقع «مدیریت جهادی» در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب نه یک شعار که هویت اصلی مدیریت نظام است.
نوشتار حاضر بر آن است تا در واپسین ماه های سال 93، با یادآوری دوباره مطالبه رهبری معظم انقلاب، به تبیین شاخصه های مدیریت جهادی از نگاه معظم له پرداخته و تعریف صحیحی از آن ارائه دهد.
در ابتدا لازم است به بازشناسی کلیدواژه های این مقاله یعنی «مدیریت جهادی» بپردازیم:
مدیریت
در تعریف «مدیریت» چنین گفته اند: «فرایند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی و سازماندهی و بسیج منابع و امکانات و هدایت و کنترل آن که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول، صورت می گیرد.»[1]
مدیریت می تواند در اشکال گوناگون، نمایان شود؛ اما زمانی می تواند جوابگوی دغدغه های متدیّنین در جامعه اسلامی باشد و دستاوردهای بزرگ مورد انتظار آنان را تحقق بخشد که با صبغه اسلامی همراه گردد. مدیریت اسلامی، نظام ارزشی ثابت و لایتغیری است که ریشه در نیازهای ثابت و جاودان انسان داشته، مبتنی بر فطرت و خلقت بوده و توسط وحی و کتاب و سنت، تنظیم می گردد. تمایز این نوع مدیریت با نظام های مدیریتی دیگر در این است که این نوع مدیریت، ناشی از نظام ارزشی مبتنی بر فرهنگ و تمدن اسلامی است.
جهاد
واژه «جهاد» کلمه ای عربی از ریشه «جهد» به معنای مشقت[2] و نهایت تلاش و کوشش [3] است. اما از منظر دینی به هر تلاشی، جهاد اطلاق نمی شود؛ بلکه جهاد از منظر دینی، عبارت است از بذل جان، مال و توان خویش در راه اعتلای کلمه اسلام و اقامه شعائر ایمان.[4]
مقام معظم رهبری، جدّ و جهد و مبارزه در مقابل دشمن را دو رکن اساسی جهاد می دانند. ایشان در این باره می فرمایند: «در مبارزه دو چیز حتماً لازم است: یکی اینکه در آن جدّ و جهد و تحرکی باشد. انسان در رختخواب یا در پستوی خانه که نمی تواند مبارزه کند... دوم اینکه در مقابلش دشمنی باشد. مبارزه در آنجا که دشمن نیست معنا ندارد. پس جهاد متقوّم بر این دو رکن است...»[5]
هرچند که معنای جهاد مبارزه و رویارویی با دشمن و چاره جویی در مقابل موانع است، ولی جهاد فقط به مبارزه در میدان جنگ و نبرد مسلحانه، ختم نمی شود؛ بلکه هر جا که مانعی باشد و در نتیجه تلاشی خالصانه و با نیت الهی برای رفع آن مانع انجام گیرد، می توان آن را جهاد نامید. بنابراین جهاد، معنایی وسیع تر از قتال و مبارزه مسلحانه دارد.
مدیریت جهادی
تلاش بی وقفه در به کارگیری مؤثر و کنترل فعالیت های افراد، مبتنی بر مبارزه در تمام عرصه های علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و.... با نیت الهی، جهت نیل به اهداف والای جامعه و رفع موانع موجود، «مدیریت جهادی» نام دارد.
تفاوت آن با شیوه های دیگر مدیریت
تفاوت اصلی مدیریت جهادی با سایر نظام های مدیریتی در پیش فرض ها و مبانی فکری و عقیدتی آن است. در این نظام مدیریتی، احکام دین مبین اسلام به عنوان راهبردی برای زندگی و شاخصی برای سنجش حیات مطلوب در نظر گرفته شده و هدف این نظام مدیریتی، پیاده سازی ارزش ها در جامعه به منظور تبدیل آن ها به کیفیت زندگی می باشد. مدیریت جهادی با مصرف گرایی، اشرافی گری، سستی، تنبلی، بی حالی و انحراف از مسیر آرمان گرایی ایمانی، تغایر داشته و بلکه با آن مبارزه می کند؛ در حالی که در شیوه های مدیریتی دیگر که عمدتاً محصول فرهنگ سرمایه داری است، جامعه به سمت مصرف گرایی، اشرافیت، بی عدالتی، اصالت لذت و انحراف از آرمان های انسانی، سوق داده می شود.
اساس مدیریت جهادی بر تاکید بر معنویت و ارزش های اخلاقی، اسلامی و انسانی بنا شده؛ درحالی که در نظام های مدیریتی دیگر، اخلاق به عنوان وسیله، مطرح بوده و تا زمانی کاربرد دارد که در راستای اهداف آن نظام مدیریتی بوده باشد.
مدیریت جهادی بر خلاف شیوه های مدیریتی دیگر، فرهنگی خاص و سبکی از زندگی است که دین محوری، ولایت مداری، ایثار، مردم گرایی، خودباوری، تکلیف مداری و... از جمله ثمرات عینی آن در جامعه می باشد. مدیر جهادگر در مرتبه نخست بر جنبه های انسانی سازمان توجه داشته و نظام مدیریتی خود را برای تعالی انسان ها پایه ریزی می کند.
مدیریت جهادی از دیدگاه رهبری
رهبر معظم انقلاب از ابتدای سال جاری در مجامع مختلف به تبیین شاخصه های مدیریت جهادی پرداخته و به مناسبت های گوناگون، ویژگی های این نوع مدیریت را بیان فرموده اند. در این جا، ده شاخصه مدیریت جهادی در بیان رهبری، تبیین می شود:
1. توکل به خدا
توکل به خدای متعال از جمله نشانه های جامعه ایمانی می باشد. در جامعه اسلامی، مؤمنین بر اساس وعده های الهی، تمام کارهای فردی و اجتماعی خود را با توکل به خدا آغاز کرده و حمایت الهی را برای خود کافی می دانند؛ چرا که قرآن کریم می فرماید: «وَ تَوَکَّل عَلَی اللّهِ وَ کَفَی بِاللّهِ وَکیلاً»[6]
مؤمنین بر اساس وعده ائمه طاهرین؟عهم؟ می دانند که غنا و عزت، ثمره توکّل و اعتماد هر فرد یا جامعه به خداست؛[7] و اگر می خواهند جامعه ای عزت مدار داشته باشند، باید در کارهای خود، خدا را در نظر داشته و به او توکل کنند. به همین جهت، رهبر معظم انقلاب، توکل و اعتماد به امداد الهی را از جمله ویژگی های مدیریت و کار جهادی دانسته و می فرمایند: «در همه کارها توکل به خدای متعال و استمداد از کمک الهی [کنیم ]؛ به کمک های الهی اعتماد کنیم. [وقتی]شما از خدای متعال کمک می خواهید، راه ها به سوی شما باز می شود»[8]
2. خودباوری و اعتماد به نفس
خودباوری یکی از علامت های جامعه زنده و فعّال است. جامعه ای که خودباوری دارد با نشاط و پویاست. با شور و حرارت وصف ناشدنی به هدف خود باور دارد و هر لحظه برای رسیدن به آن در حال کوشش بوده و با موانع و دشمنی ها مبارزه می کند. چنین جامعه ای مسئولیت پذیر است و از تقلید منفی و کورکورانه دوری می کند. افراد در این جامعه، از ویژگی های مثبت و منفی خود، آگاهی دارند و در فکر و عمل، استقلال خود را حفظ می کنند. بر این اساس، مقام معظم رهبری، خودباوری و اعتماد به نفس را یکی از ویژگی ها و عوامل مهم در مدیریت جهادی بر می شمارند: «عامل مهمّ مدیریت جهادی عبارت است از خودباوری و اعتماد به نفس و اعتماد به کمک الهی.»[9]
خودباوری و اعتماد به توانایی نیروهای خودی، یکی از هدیه های امام امت(ره) به ملت ایران بود که خلف صالح ایشان، نیز بارها به این مطلب تاکید کرده اند؛ «همان طور که امام فرمودند ما می توانیم، باید عزم داشته باشیم، عزم ملی و مدیریت جهادی می تواند همه این گره ها را باز کند.»[10]
3. دشمن شناسی
طبیعی است، جامعه ای که نتواند دشمن خود را بشناسد و از تهدیدهای او اطلاع پیدا کند، نمی تواند برای مقابله با او برنامه ریزی صحیحی داشته و سیاست دفاعی مناسبی اتخاذ کند. به همین جهت، دشمن شناسی در رهنمودهای رهبری، جایگاه ویژه ای داشته و ایشان یکی از شاخصه های مدیریت جهادی را دشمن شناسی می دانند؛ «باید دشمن را شناخت... دشمنی او را باید فهمید، نقشه او را باید تشخیص داد... این شد حرکت جهادی و مدیریّت دستگاه؛ چه مدیریّت دانشگاه، چه مدیریّت وزارت، چه مدیریت هر بخشی از بخش های گوناگون این عرصه عظیم، خواهد شد مدیریت جهادی.»[11]
4. دوری از اختلافات
توصیه به وحدت و دوری از اختلاف و تفرّق، از مهمترین فرامین الهی در قرآن کریم است.[12] از نگاه قرآن کریم، مؤمنان برادران یکدیگرند.[13] آنان از طینت واحد خلق شده، آینه یکدیگر و شریک دینی همدیگر هستند.[14] بر همین اساس، وحدت مؤمنین در جامعه اسلامی، یکی از اصول اجتماعی می باشد که بر پایه اعتقاد دینی بنا شده و الفت و مهربانی مسلمانان در رفتار و گفتار آنان با یکدیگر یکی از تکالیف دینی به شمار می آید. چنان که قرآن کریم می فرماید: «اِنَّما یُریدُ الشَّیطانُ اَن یُوقَعَ بَینَکُم العَداوَهَ وَالبَغضاءَ»[15] اختلاف و دشمنی بین مسلمانان، خواسته شیطان و شیطان صفتان می باشد.
یکی از نقشه های دشمنان اسلام در عصر کنونی، در عرصه بین المللی و داخلی، ایجاد اختلاف بین مسلمانان می باشد و متاسفانه این اختلافات در هر دو عرصه به یکی از چالش های جامعه اسلامی، تبدیل شده است. مقام معظم رهبری با هوشیاری هرچه تمام به این نقشه دشمن وقوف داشته و بارها در بیانات خود، از آن بر حذر داشته اند؛ «چالش های درونی ما این هاست: سرگرم شدن به اختلافات در داخل کشور؛ اختلافات فرعی و سطحی، ما را سرگرم بکند، در مقابل هم قرار بدهد، تعارض به وجود بیاورد، ما را از مسائل و خطوط اصلی غافل بکند؛ این یکی از مصادیق آن چالش اصلی است... از دست دادن انسجام ملت از چالش های ماست.»[16]
5. کارآمدی
کارآمدی آن است که کارها به نیکویی انجام شود. کارآمدی، درخور بودن، به کار آمدن، مورد استعمال یافتن، مفید بودن و خدمت کردن است.[17] در فرهنگ اصطلاحات مدیریت، کارآمدی به مفهوم میزان موفّقیت در تحقق هدف ها و یا انجام ماموریت است که نشان دهنده درجه رسیدن به اهداف می باشد. [18]زمانی می توان یک نظام اجتماعی را کارآمد دانست که با در نظر گرفتن امکانات و موانع موجود به اهداف تعیین شده، رسیده و بتواند مشکلات جامعه را حل کند.
از آنجا که کارآمدی یکی از عوامل رشد در هر نظامی بوده و بقای هر برنامه و سیستمی به کارآمدی آن است، هر نظامی، به ویژه نظام های اجتماعی و سیاسی به دنبال بیشینه کردن کارآمدی خویش هستند. در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یک الگوی موفق نظام اجتماعی ـ سیاسی که بر پایه قوانین شریعت و دین مبین اسلام، پایه ریزی شده است، کارآمدی یکی از شاخصه های مدیریت دینی و جهادی به حساب می آید. به این خاطر، رهبر معظم انقلاب کارآمدی را به عنوان هویت و حیثیّت نظام، مطرح کرده و می فرمایند: «مطلب دوّم در مورد آن حقیقتی است که یکی از جلوه های زیبای آن را در این مجموعه کاری - مجموعه «مپنا» - می شود دید: حقیقت کارآمدی، کارآمدی ناشی از دانش و هوش و پشتکار و ابتکار و عزمِ راسخ که خوشبختانه ما این را در این مجموعه مشاهده می کنیم؛ این نگاه ما به کلّ حرکت کشور است.»[19]
6. استفاده از امکانات و ظرفیت ها
یکی از ویژگی های مدیریت جهادی، استفاده از ظرفیت ها و بهره گیری از امکانات موجود برای نیل به اهداف متعالی جامعه است. لذا مقام معظم رهبری با تأکید بر وجود استعداد و ظرفیت پیشرفت در جامعه، می فرمایند: «اگر ملّتی به خود نیاید، خود را قوی نکند، دیگران به او زور می گویند. بعضی ملّت ها هستند که تا قوی شدن، فاصله زیادی دارند؛ امیدی وجود ندارد که بخواهند نیرویی در خود ایجاد کنند که بتوانند با زورگویان و گردن کلفت های دنیا، مقابله کنند؛ امّا ملّت ما این گونه نیست؛ ما اوّلاً استعداد قوی شدن، زیاد داریم؛ امکانات و ظرفیّت ها هم زیاد داریم؛ ملّت ما به سمت اقتدار ملّی هم راه افتاده است و راه زیادی پیموده است؛ من بر این اساس نقشه کلّی سال ۹۳ را در این دو عنصر می بینم که در پیام اوّل سال عرض کردم: اقتصاد و فرهنگ با عزم ملّی و مدیریّت جهادی.»[20]
7. نگاه نقادانه
نگاه نقادانه به خصوص از سوی اهل فن در هر سیستمی، بهترین راه شناخت نقاط قوت و ضعف آن سیستم است. اگر در جامعه، علماء، اساتید، روشنفکران متدیّن و هنرمندان متعهد با نگاه تخصصی خود، نقاط ضعف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و.... در جامعه را به مسئولین و مدیران جامعه، گوشزد نمایند، جامعه مسیر رشد خود را سریع تر و بهتر طی خواهد کرد.
مقام معظم رهبری، درباره نگاه نقادانه در عرصه فرهنگی می فرمایند:
«علما، اساتید، روشنفکران انقلابی، هنرمندان و متعهّد، نگاه نقّادانه خودشان را نسبت به اوضاع فرهنگی کشور همچنان داشته باشند و تذکّر بدهند. البتّه من در مورد تذکّرات، معتقدم باید با منطق محکم و بیان روشن، نقطه نظرات صحیح را ارائه بدهند. بنده با تهمت زنی و جنجال آفرینی، با تکفیر و متهم کردن این و آن، موافق نیستم. اعتقاد من این است که مجموعه انقلابی کشور ـ که بحمدالله تعداد بی شماری از آن ها در بین جوان ها و صاحب نظران، اساتید، بزرگان و تحصیل کرده های ما حضور دارند، می توانند با منطقِ محکم وارد میدان بشوند، نقّادی کنند، نقاط ضعف و نقاط منفی را به رخ ما مسئولین بکشانند. گاهی می شود که مسئول، متوجّه نیست در متن جامعه چه می گذرد، امّا آن جوان در متن جامعه است، او می فهمد؛ آن عزم ملّی و مدیریّت جهادی که عرض کردیم در زمینه فرهنگ، این است.»[21]
8. حرکت مبتنی بر علم و درایت
مدیریت جهادی، مبارزه با مشکلات و موانع از روی علم و آگاهی، جهت رفع اصولی این مشکلات و موانع می باشد. لذا یکی از اصول اساسی این نوع مدیریت، علم و درایت است؛ « اگر مدیریت جهادی یا همان کار و تلاش با نیت الهی و مبتنی بر علم و درایت حاکم باشد، مشکلات کشور، در شرایط کنونیِ فشارهای خباثت آمیزِ قدرت های جهانی و در شرایط دیگر، قابل حل است و کشور حرکت رو به جلو را ادامه خواهد داد.»[22]
9. همت، همراه با انگیزه خدمت
حضرت علی (ع) می فرماید: «اَلشَّرَفُ بِالهِمَمِ العالیهِ لا بِالرِّمَمِ البالیهِ؛ [23]شرافت به همت های بلند است، نه به (تفاخر به گذشتگان) و استخوان های پوسیده آنان.» بنابراین هر فرد یا جامعه ای به اندازه تلاش و همتی که از خود نشان می دهد به قله های رفیع شرافت و موفقیت، دست خواهد یافت. قطعاً کارهای بزرگ در هر جامعه ای، نتیجه همت های والا و عالی و به تعبیر مقام معظم رهبری همت جهادی افراد در جامعه خواهد بود؛ «با حرکت عادی نمی شود پیش رفت؛ باحرکت عادی و احیاناً خواب آلوده و بی حساسیت نمی شود کارهای بزرگ را انجام داد؛ یک همت جهادی لازم است، تحرک جهادی و مدیریت جهادی برای این کارها لازم است. حرکتی که می شود باید علمی، پر قدرت، با برنامه و هم مجاهدانه باشد.»[24]
البته این همت عالی، اگر با نیت خالص، جهت خدمت رسانی به جامعه و برادران دینی باشد، ارزشمند خواهد بود. مقام معظم رهبری، مسئولیت پذیری به نیت خدمت به مصالح کشور را بزرگترین کار جهادی می نامند؛ «این مسئولیت ها اگر به طور جدی، به دور از انگیزه های شخصی، به دور از هر چیزی جز انگیزه خدمت به مصالح کشور انجام بگیرد، بزرگ ترین کار جهادی است؛ کار جهادی یعنی این؛ انگیزه های گوناگون را نباید دخالت داد، اولویت ها را باید نگاه کرد.»[25]
10. حضور مردمی (عزم ملی)
شاه بیت سخنان حضرت امام خمینی(ره) از همان روزهای اول انقلاب و پیرو آن بیانات مقام معظم رهبری این بوده و هست که پیشرفت و سازندگی در کشور، بدون مشارکت مردم امکان پذیر نمی باشد. به این علت، یکی از اصول اولیه و ویژگی های اساسی مدیریت جهادی، مشارکت و حضور مردمی و یا به تعبیر رهبر معظم انقلاب، عزم ملی می باشد؛ «آنچه برای بنای زندگی و سازندگی آینده مورد انتظار است، بدون مشارکت مردم تحقّق پذیر نیست... بدون حضور مردم کار پیش نخواهد رفت و مقصود تحقّق پیدا نخواهد کرد. مردم در گروه های گوناگون مردمی با اراده و عزم راسخ ملّی می توانند نقش آفرینی کنند. مسئولین هم برای اینکه بتوانند کار را به درستی پیش ببرند، احتیاج به پشتیبانی مردم دارند. آن ها هم بایستی با توکّل به خدای متعال و با استمداد از توفیقات و تأییدات الهی و کمک مردمی، مجاهدانه وارد میدان عمل بشوند.»[26]
*. عضو هیأت علمی گروه معارف دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، taher.karimzadeh@gmail.com.
[1] دانشنامه رشد، www. Daneshnameh.roshd.ir
[2] ابن فارس بن زکریا، احمد، معجم مقاییس اللغه، ج1، ذیل کلمه جهد.
[3] الطریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج 3، ذیل کلمه جهد.
[4] نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج 21، ص 3.
[5] بیانات رهبر معظم انقلاب در شروع درس خارج فقه، 20/6/1373.
[6] الاحزاب: 3.
[7] اصول کافی، ج2، ص91.
[8] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار کارگران گروه مپنا 10/2/1393.
[9] همان.
[10] بیانات رهبری در مراسم بیست و پنجمین سالگرد رحلت امام خمینی(ره)، 14/3/1393.
[11] بیانات رهبری در دیدار اساتید دانشگاه، 11/4/1393.
[12] «واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرّقوا»؛ آل عمران: 103.
[13] الحجرات: 10.
[14] کلینی، اصول کافی، ج2، ص 194 و 195.
[15] الانعام: 91.
[16]بیانات رهبری در مراسم بیست و پنجمین سالروز رحلت امام خمینی(ره)، 14/3/1393.
[17] لغت نامه دهخدا، واژه کار آمد.
[18] فرهنگ واژه ها و اصطلاحات مدیریت و سازمان، ص 155.
[19] بیانات در دیدار کارگران گروه مپنا 10/2/1393.
[20] بیانات رهبری در حرم رضوی(ع)، 1/1/1393.
[21] همان.
[22] سخنان رهبری در دیدار شهردار و اعضای شورای شهر تهران، 23/10/1392.
[23] تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، حدیث 10273.
[24] جلسه تبیین سیاست های اقتصاد مقاومتی 20/12/1392.
[25] بیانات رهبری در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی 4/3/1393.
[26] پیام نوروزی به مناسبت آغاز سال93، 29/12/1392.
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5211/8176/107808/شاخصه-های-مدیریت-جهادی-از-منظر-مقام-معظم-رهبری
