معماری خانه های روستاهای ماسوله و فشارک، تاثیر فرهنگی اقلیمی
https://iribresearch.ir/Farhang_Mardom/pdf%2f31%2f31_632.pdf
چک ده معماری تجسم مـادی افکـار، سـ نن و آداب مـردم هـر سـرزمین، در کنـار عواملی مانند اقلیم است . معمار ی تلاق ی فرهنگ، هنر و فن است و بناهای هـر منطقه میتوا ند تجلّ ینیع ی ارزشها و باورها ی هر قـوم و ملّـ یـ ب ت و انکننـده تیهو آنها با تکیه بر اقلیم باشد . در این مقاله ، روستای کوهسـتانی ماسـوله در استان گیلان و روستای کویری و کوهستانی فشارک در اسـتان اصـفهان مـورد مطالعه قرار گرفته .اند عناصر و جزئیات ساخت و ساز و معماری خانههای این دو منطقه و تأثیر عـواملی ماننـد اقلـیم و فرهنـگ بـر معمـاری آنهـا از جملـه موضوعاتی هستند که به آنها اشاره شده است . : ها کلیدواژه معماری، خانـه روسـتایی ، تـأثیر اقلـیم در معمـ اری، معمـاری خانههای ماسوله، معماری خانههای فشارک
مقدمه از زمانی که با طرح مالکیت خصوصی، دولتهـا شـکل گرفتنـد و مـرز هـا کشیده شد ، ند هنر معمار ی در خانه ن نم زی ود پیدا کرد . از همان زمان که انسـان نیاز به سرپناهی پیدا کرد که او را از خطرات و بلایا دور نگه دارد، معماری نیز آغاز شد. معماری خانهها تصویرگر ارتباط انسـان بـا معنویـات بـود و تـلاش میشد تا ،بنا رنگ ی معنو ی بگیرد . به همین دلیل معماری خانهها در قدیم یپ ، ش از آنکه در خور تحس نی باشد، شای سته دوست داشتن بود. بـا مطالعـه معمـاری بخصوص معماری خانهها میتوان دریافت که این هنر علاوه بر آنکه انعکاسـی انتزاعی از ذهن بشر بوده، ارتباطی تنگاتنگ با آب و هوا و فرهنـگ هـر منطقـه داشته است. به این معنا که طبیعت و آداب و رسوم منبعی غنـی بـرای سـاخت خانه به شمار میروند . در اینجا معماری را میتـوان ماننـد مثلثـی دانسـت کـه فرهنگ، انسان و طبیعت سه رأس آن را تشکیل میدهند . به عقیده مردمشناسان ، فرهنگ دارای دو بعـد معنـوی و مـادی اسـت . بعـد فرهن ی گی ک یا جامعه، مجموعه از باورها، آداب و رسـوم، قـوان ی ن، ارزش ،هـا تابوها و غیره است و بعد ماد ی آن را میتوان در ساختههای دست انسان مانند مجس مهها، انواع نقّاشی، سفال و معمار ی ها خانه یافت. در معمار ی کهن ضمن برآورد میـ زان اسـتحکام بنـا، ن یازهـا ی فرهنگـ ی مـردم نیـز مـور د توجـ ه قـرار میگرفت . ارزیابی خانههای مسکونی سنّتی میتواند بیانگر هنر و فرهنگ باشد. از این ،رو عناصر و جزئیات ها معماری این خانه میتواند شیوههـای سـاخت خانـه و همچنین معیشت ساکنان آن را معرفی کنـد و توانـا یی انسـان را در ارتبـاط بـا تلاقی فرهنگ ، مذهب و اقتصاد مورد مطالعه قـرار دهـد تـا چگـونگی انطبـاق زیستی انسان با محیط را هر چه بهتر بیان کند . موضوع اصلی این مقاله ، شناخت تأثیر عوامل فرهنگی و اقلیمی بر معماری ها خانه ست. به همین دلیل، پژوهشگران با مطالعه و مقایسه معماری خانه در هـا
دو روستا ی ماسوله گی لان و فشارک اصفهان ، از طر قی مطالعه اسناد ،ی مشـاهده و مصاحبه، در صدد پاسخگویی به ا نی پرسش بودهاند که معمار ی خانـه هـا تـا چه حد تحت تأث میاقل ری و فرهنگ قرار دارد ؟ ویژگیهای روستای ماسوله روستای ماسوله در استان گیلان است میاقل. سرزم یگ نی به لان آب و هـوا ی معتدل خزر ی شـهرت دارد . ماسـوله در یک 55 لـومتر ی رشـت قـرار دارد و در ناح یا هی کوهستان ی و جنگل ،ی در دامنـهیا صـخرهیا بـا وسـعت 16 هکتـار و ارتفاع 1050 متر از سطح در یای آزاد بنا شدهاست. ماسوله از غرب به خلخـال، از شم ال به ماسال و از جنوب به طارم محدود است . ویژگیهای روستای فشارک روستا ی فشارک از توابع دهستان کوهپا هی استان اصفهان اسـت و در دامنـه جنوب ی رشته کوه یها مرکز یا ی ( ران کرکس در و ) ارتفـاع 2190 متـر از سـطح ایدر قرار گرفته است. از این روستا، قله کوه مار نشنا به ارتفـاع 3334 متـر بـه وضوح قابل رؤیت است . فشارک، روستا یی کویری و کوهستان ی اسـت کـه در شـمال شـرق ی اسـتان اصفهان و در ب نی راه اصفهان نینائو در فاصله یک 95 لومتر ی شهر نـائ و نی 15 لویک متر ی دهستان کوهپا هی در حاش هی ریکو واقع شده است . وسعت ا نی روسـتا با مزارع ، مراتع ، کوهستان ، دشـت و جلگـه یک 40 لومترمربـع اسـت و بـا شـهر اصفهان 70 کیلومتر فاصله دارد ( . پایگاه اطلاعرسانی گوگلارت ) ریختشناسی روستاهای مورد مطالعه زمانی که انسان از لحاظ فناوری پیشرفت کرد و توانست مایحتـاج خـود را از یک مکان تهیه کند، میل بـه یکجانشـینی نیـز در وی افـزایش یافـت و ایـن
مسئله موجب پیدایش روستاها شد ؛ هر چند ک ه عوامل دیگری مانند مالکیـت و خویشاوندی نیز در این موضوع دخیل بودهاند . روستاهای پدید آمده در مناطق مختلف ، هر کـدام در قالـب تـوان محیطـی خود سیر تکاملی و روند رشد و توسعه روسـتا را تکمیـل مـی کننـد و در پنـاه ویژگیهای محیطی و استعدادهای طبیعـی آینـده خـود را سـا مان مـ یبخشـند . ساکنان مناطق مرطوب و بارانخیز راههایی در پیش گرفتهاند که ساکنان منـاطق خشک از آن بیبهرهاند. چنین تمایزی در همه وجوه زندگی ، از ابزار گرفتـه تـا شیوههای امرار معاش مشاهده میشود. (بدریفر، 1381( :82 خانههای روستایی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. این خانه هـا کارکردهـای گوناگونی برای مردم روستا دار و دن تأثیر عوامل گوناگون بر معماری آن ها بسیار مشهود است ام ا پیش از آنکه به عوامل مؤثر در نوع معماری خانهها بپـردازیم، عوامل گوناگون در تجمیع و پراکندگ ی یها خانه روستا یی را بررسی میکنیم . چهار عامل مهم در شکلگیری روستا عبارتاند از : .1 عامل طب یعی .2 عامل امنیت .3 عامل خویشاوندی .4 عامل مالک تی نظر به اینکه شکل سکونت در روستاها، با عوامل طب یعی مانند آب و خـاک ارتباط ز ادی ی دارد، در نواح ی کمآب ، خشک و نی مهخشک که همکار ی جمع ی به منظور ته هیـ آب ضـرورت پ دایـ مـی کنـد ، عامـل آب در تمرکـز خانـه هـا ی روستا یب یی ریتأث نیشتر را دارد. برای مثال، وجود چشمه ای قنات در یک منطقه و طرز استفاده از آب قناتها و چشمه و ها نیـز وهیشـ هـای اریـ آب ،ی در شـکل سکونت قشرها ی اجتماع ی جامعـه روسـتا اثرگـذار اسـ ت؛ چنـان کـه اغلـب، قشرها ی بالا ی اجتماع در نزد کی ی مظهر قنات جا ی گرفتهانـد و قشـرها ی کـم درآمد ، در محل یها به نسبت دور از قنات سکونت دهیگز .اند عامل خـاک ن زی
از گر عوامل ی است که در تجمع خانههـا ی روسـتا انیی مـؤثر اسـت . کمبـود خاک و محدود بودن اراض ی زراع زین ی سبب میشود تا برا ی اسـتفاده به ی نـه از نیزم ، روستا انیی یها واحد مسکون ی خود را متصل به هـم بنـا کننـد و اراضـ ی زراع ی در محلّ ید گری، با فاصله از منطقه مسکون ی واقع شو .دن عامل ید ، گر امنیت است . روستاهایی که در معرض هجوم اقوام صحرا نینش و سارقان قرار داشتند، به ضرورت دفـاع، شـکل متمرکـز و مجتمـع بـه خـود میگرفت .ند عامل یخو شاوند ی و طای یافـه یکـی دیگـر از ایـن عوامـل اسـت . یاپـاره گروهها که در م انی آنها نظام خویشاوند ین ی رومنـد ی وجـود دارد و ایـ از یـ ک فهیطا تشک لی ، ند ا شده یگرا ش یب شتر ی به تجمع دارند و روسـتاها ی متمرکـز را به وجود آورده .اند اما آخر نی عامل، عامل مالکیت است که در تجمیع و پراکنـدگ ی خانـه هـا ی روستا ؤم یی ثر است . در نقاط ی که پیش از این، نظام مـالک ی و اربـاب – رعی یتـ حــاکم بــود ه اســت ، خانــههــا ی روســتایی یب شــتر متمرکــز و مجتمــع انــد. 76( :1382،نیکخلق( به هر حال، از میان عوامل ذکر شده، عامل طبیعی، از عوامل اولیـه و مـورد توجه در شکلگیری دو روسـتای مـورد نظـر اسـت . بافـت تـاریخی ر وسـتای ماسوله نیز به گونه ای است که باعث میشود تمام خانـه هـا زنجیـر وار بـه هـم پیوسته باشن .د ماسوله که روستایی کوهستانی است با بافت پلهکانی بـه نحـوی طراحی شده است که با شیب ملایم محیط هماهنگ باشد. از ویژگیهای بسیار مهم ماسوله استفاده از بام خانهها به عنوان مسیر اسـت . سـاکن نا در اسـتفاده از بام خانههایشان به عنوان یک مسیر عمومی توافق دارند. در واقع ، پشت بـام هـا حیاط اجتماعی مردم هستند که در مراسـم مختلـف و جشـن هـا بـه فضـاهای عمومی تبدیل میشوند. ها قدم زدن در پشت بام زندگی جمعی است . افـراد در پشت بامهایی که ارتفاع گوناگون دارند، چشماندازها و منظـر ههـا ی متنـوعی از
طبیعت را تجربه می شایان ذکر است که طول قطعات بـرای دسترسـی بـه ارتفاع بالاتر محدود است و نهخا هایی که در این قطعات قـرار مـی گیرنـد ، هـر کدام به مسیرهای مختلفی دسترس دارند . در مقایسه با روستای ماسوله، بافت قدیمی روسـتا ی کـویری و کوهسـتانی فشارک به ، صورت متمرکز است . میقد یها خانه ،ی اغلب به طور انبوه بر گـرد ی یکد گر قرار گرفته و اند باغها و مزارع ی در اطراف آ هان گسترده اند کـه راههـا ی ارتباط ی روستا را میسازند . از آنجا که در مناطق معتدل و مرطوب ، بهترین راه حل برای تنظـیم شـرایط محیطی، استفاده از جریان باد و تهویه هواست، در روستای ماسوله برای أتـ مین آسایش ساکن ،نا ساختمانها را تا حد ممکن ، در ارتفاع بلندتر از سطح زمـین و از دو یا چهار طرف باز میسازند. در این روستا نیز مانند سایر روستاها کـه در منطقه کوهستانی واقع شـده انـد ، بافـت مسـکونی در قسـمت پـایین در ه قـرار نمیگیرد . چون در هنگام شب، هم هوای سرد که سنگ ینتر است به پـایین در ه نفوذ میکند و هم خطر سیل وجود دارد. از طرف دی ،رگـ سـمت شـمالی کـوه همواره در سایه قرار دارد و سرمای شدید آن مانع از آ سایش ساکن ن امـی شـود . قسمت بالای کوه نیز به دلیل شدت باد و نبود حصار ی برای کنترل نآ ، مناسب بافت مسکونی نیست. بهترین قسمت برای استقرار این بافت و سـازگاری هـر چه بیشتر با شرایط زیستمحیطی ، وسط کوهپایه و سمت جنوبی آن اسـت . در روستای فشارک تداخل دو نوع آب و هوا ی ریکو و ی کوهسـتانی سـبب شـده است تا این منطقه بافت خاصی را در شکل و معمار ی سـاختمان هـا بـه خـود اختصاص دهد. با توجه به اینکه در ساخت مناطق مسکونی ، شرایط اقلیمـی را باید مورد توجه قرار دارد، سه عامـل آب، مسـیل و کـوه در شـکل گیـری ایـن روستا تأثیر بهسزایی داشته است. منبع اصلی آب شرب اهـالی ، چشـمه اصـلی کوه مارشنان است که از طریق قنات ، آب آن به سمت خانهها و مزارع هـدایت میشود. بنابراین ، آب عامل مهمـی در تمرکـز بافـت مسـکونی در مسـیر گـذر
چشمه در جنوب غربی کوه بوده است. همچنین پراکندگی نزولات آسمانی که در ایام مختلف سال شدت و حدت پیدا میکند و موجب پیدایش سیلابهـای ناگهانی میشود، اسکان دور از مسیل را سبب شده است. همان طور که پیشتر گفته شد، تداخل این دو نـوع آب و هـوا، وزش بادهـای موسـمی را موجـب میشود که این امر نیز در بافت مسکونی لحاظ شده است . در عین حال ، عامل دوم در شکل ظاهری روستای فشارک نیز بیتأثیر نبوده است . خطر ناامن ی و حمله دزدان موجب شده اسـت کـه خانـه هـا ی روسـتا ی فشارک مانند یک قلعه باشند تا افراد بتوانند تمام آذوقه و غلات خـود را در آن پنهان سازند. هر چن د کوهستان روستا ی ماسوله سـاکن نا را بـه طـور طب یعـ ی از خطر غارت محفوظ داشته است . عامل خویشاوندی و مالکیت نیز در پیدایش شکل دو روستا بیتـأثیر نبـوده است. روستای فشارک دارای دو محلّه پـایین ده و بـالا ده اسـت . در روسـتای فشارک که آب از ارزش حیاتی برخوردار بود، افراد متمول که اکثر آنهـا دارای قرابت و خویشاوندی نیز بودند ، در بالا ده یعنی نزدیک چشـمه و اسـتخر کـه مرکز اصلی تجمع آب بود ، زندگی مـی کردنـد و بقیـ ه مـردم کـه تمکّـ ن مـالی نداشتند ، در پایین ده سکونت داشتند . اما در ماسوله به دلیل وفور منابع آبی، آب از ارزش بالایی برخوردار نیست و خاک به لحاظ ارزشی، جایگزین آن شـده اسـت . بنـابراین متمـو لان در ایـن روستا ، فضاهای بیشتری در اختیار دارند و عوامل خویشـاوندی و طایفـه ،ای از اصلیترین دلایل تجمع روستاییان در کنار یکدیگر است . معماری و خانه عوامل م ثّؤ ها ر در سیمای خانه در خصوص چگونگی سـاخت مسـکن در هـر منطقـه ، نخسـت داده هـای جغرافیایی و فرهنگی مورد توجه پژوهشگر قرار میگیرد و سپس همـه ارکـان
تشکیلدهنده یک خا ، نه با دیدگاههای فرهنگی بیشمار در مناطق مختلف و بـا اندیشههای متفاوت اقوام در که ی ساخت آن نقـش داشـته انـد، در نظـر گرفتـه میشود ب. ه این ترتیب، هر ذر ه از عناصر مسکن ، طرّاحی، تصویر و گی اندازه ری میشود و مصالح و عناصر تشکیلدهنده آن بـا کنجکـاوی مـورد مطالعـه قـرار می (. دگیر عسگری خانقاه، 1388 : 215( معماری ، تلاقی فرهنگ، هنر و فن است ؛ هـیچ بنـای دسـت سـاخته انسـان نیست که رنگ و صبغه فرهنگی نداشـت ه باشـد . آدمیـان ، پدیدآورنـدگان بناهـا، أت سیسات و فضاهای زیستیاند و از این رو، میتوان آثار معماری را به نـوعی ، در زمره آثار فرهنگی به شمار آورد . معماری میتواند تجلّی عینـی ارزش هـا و باورهای هر قوم و ملّت و بیانکننده هویت آنها باشد . در معماری سنّتی ایرانی تلاش میشد تا از بیهودهسازی جلوگیری شود؛ بـه این ترتیب، هیچ فضایی بیدلیل ساخته نمیشد و بیاستفاده نمیماند. همچنـین خودکفایی از اصولی به حساب میآمد که در ساخت خانهها و بناها از اهمیـ ت خاصی برخوردار بود ب و تـ ه همین دلیل نیز مصـالح از نزدیـک رین محـل و یـا حتّی از محلّ احداث بنـا تـأمین مـی شـد . مصـالح مـورد اسـتفاده در معمـار ی ها خانه ی دو روستا ی ماسوله و فشارک از طبیعـت یپ رامـون هیـ ته شـده انـد در نتیجه میاقل ، بر ساختار بیرون ی و درون ی منازل ن زی عامل یتأث ی رگذار است. بـرای مثال، در نواح ی معتدل و مرطوب ماننـد روسـتا ی ماسـوله ، خانـه هـا بـر رو ی ها هیپا یی از سنگ و گل بنا شده اند تا از نفوذ رطوبت محفـوظ بماننـد ولـ ی در روستا ی فشارک ، بر رو ی سطح زم ایو نی نییپا یحتّ تـر سـاخته مـی شـوند تـا طیشرا گرما یی با عمق زم نی متعادل شود. ضخامت دیوارها در روستا ی ماسوله اریبس کمتر از روستا ی فشارک اسـت رایـ ز در ا نیـ روسـتا ازیـ ن ، ی بـه ذخ یـ ره حرارت نیست در حال ی که در روستا ی فشارک ید ، وارها یدبا از نفـوذ حـرارت به داخل ساختمان در تابستان و اتلاف آن در زمستان جلوگ ری ی کنند
أثیر فرهنگ بر معماری سـنّ تی نیـز از آن جـایی مشـخص مـی شـود کـه در اقلیمهای متفاوت، شباهتهایی در نوع معماری بویژه معماری خانهها مشـاهده میشود. این تأثیر ممکن است ناشی از آداب و رسوم، مذهب یـا سـنّ ت باشـد . در برخی موارد نیز ردپایی از فرهنگ متفاوت نقطهای دور دسـت ، در معمـاری خانهها دیده میشود که گواهی بر تعاملات اجتماعی بین اقوام گوناگون است . خصیصههای فرهنگـی یـک جامعـه ، الگوهـای رفتـاری آن جامعـه انـد کـه تأثیرشان بر نوع معماری خانهها مشاهده میشود. در اینجا به الگوی راپـاپورت که بیانگر گستردگ ی و تعدد عوامل و نیروها ی فرهنگی - اجتماع یتأث ی رگذار بر شکل خانههاست، اشاره می :شود براساس مطالعهای که بر روی دو روستای ماسوله و فشارک صورت گرفتـه است، عوامل ذکر شـده از دیـدگاه راپـاپورت در معمـاری خانـه هـا ی ایـن دو روستا به وضوح مشاهده میشود. علاوه بـر نقـش اساسـی خانـه در بـرآوردن نیازهای ابتدایی، احساس امنیت ، آرامش و تداوم خانواده نیز از کارکردهای هـر خانه است .
در این بخش از مقاله ، به تفکیک ، عناصر و اجزای خانههـا ی دو روسـتا بـا تأکید بر الگوی راپاپورت بررسی و مقایسه میشوند : آنچه مسلّم است ، در قد می همانند امروز ، یها خانه مردم کم درآمد ، با سبک یاه و روش ساده و خانه توانگران و فرمانروا انی شیبا پ نیتر رفته سـبک سـاخته می . شد نیبا ا حال در نوع معمار ی تفاوت چندانی به چشم نمیخورد . در روستا ی فشارک ، خانههـا اغلـب یـ ک طبقـه اسـت ؛ بـه نـدرت برخـی یها خانه دو طبقه هم مشاهده میشود که متعلق به طبقه اع انی و اشراف اسـت اما در روستا ی ماسوله ، بنا به موقعیت اقلیمی و بویژه کوهسـتانی ، خانـه هـا بـه صورت پلکانی ساخته شده .اند مصالح به طور عمده خانوادههای روستایی در ساخت خانههـا از امکانـات محـیط پیرامون خود و مواد و مصالح ی که طبیعت در اختیار آنان قرار میدهد، استفاده میکنند. در گیلان، بویژه ناحیههای جنگلی ، اسکلت خانههای سـنّ تی از جـنس چوب و پوشش بام ،ها از مواد گیاهی است. در روسـتاهای منـاطق کوهسـتانی ، سنگ و گل مصـالح عمـده سـاختمان هـای سـنتّ ی را تشـکیل مـی دهنـد و در دشتهای کویر مرکزی و سرزمینهای حاشیه کویر ، خانهها به صورت خشـت و گلی، با دیوارهای ضخیم سـاخته مـی شـو ند و اغلـب دارای سـقف گنبـدی (ضربی) یا گهـواره ای هسـتند تـا گرمـای محـیط بـه درون اتـاق نفـوذ نکنـد . (نیکخلق، پیشین: )81 همان گونه که گفته شد، در معماری سنّ ،تی تأثیر اقلیم بـر نـوع مصـالح بـه خوبی مشهود است و در بیشتر موارد ، مصـالح بـه کـار گرفتـه شـده از محـ یط اطراف به دست آمده است . به ندرت در ساخت خانهها از ابزار و یـا مصـالحی که از راه دور به آنجا آورده میشد، استفاده میکردند، مگر آنکـه تمکّـ ن مـالی صاحبخانه اجازه انتقال مصالح را به روستا می .داد
در گذشته، بیشتر یها خانه روستا یها ی مناطق کویری با خشت و گاهی نیـز آجر ساخته مـی شـد اامـ بـرخلاف معمـاری بـومی کـویر ، در معمـاری بـومی کوهستانی به طور عمده از چوب و الیاف گیاهی استفاده میکردند کـه در ایـن زمینه، جنگلهای انبوه واقع در کنـار مـزارع بـرنج ، از مهـم تـرین منـابع تـ أمین مصالح ساختمانی به شمار میرفت. ساختمایه در ها قسمتهای مختلـف بنا هـای روسـتای ماسـوله ، متفـاوت و ترکیبی از سنگ ، خشت و چوب اند که همگی در منطقه یافت میشود. ایستایی بنا بر روی یک قطعه سنگ یکپارچه اسـت . معمـاران محلّـ ی هـیچ گـاه سـنگ یکپارچه را نمیشکستند و به همین دلیل ، ساختمانها با شیب طبیعی زمـین در دو یا سه طبقه ساخته میشدند . برای عایقبندی حرارتی و رطوبتی نیز از نوعی خاک خاکستری رنگ کـه در محـیط وجـو د دارد و «فـوش » نامیـده مـی شـود ، استفاده میکردند . نکته جالب اینکه ای ن خاک هر چه بیشتر پا بخورد ، عـایق تـر میشود و به همین دلیل استفاده ساکنا ن از بام خانهها به عنـوان مسـیر رفـت و آمد عمومی، به عایقتر شدن بام ساختمان کمک می .کند آجر و خشت از مصالح اصلی به کار رفته در خانههـای روسـتای فشـارک بود. در این روستا ، کسانی که از تمکّـ ن مـال ی قـو یتـر ی برخـوردار بودنـد از آجری که از شهرستان اصفهان به آنجا انتقال داده میشـد ، اسـتفاده مـی کردنـد . خشتها را نیز اهالی روستا میساختند . برای این منظـور ، خـاک مناسـب ی را از حومه و هیته ، با آب مخلوط میکردند و با پا لگـد مـی زدنـد تـا خم ریـ حـالت ی چسبناک به خود بگیرد . یها آن گاه در قالب چهارگوش میریختنـد و بـر ر و ی بر نیزم میگرداند ند تا ز ری آفتاب خشک شود. در اغلب موارد، ید وارها را تنهـا با خشت نمیساختند . در ب نی ها خشت ، به فاصـله ای در حـدود 80 سـانت یمتـر چند ردیف سنگ ن یچ زی ده میشد تا بـه اسـتحکام د یوار هـا کمـک کنـد . روی دیوارها را نیز با کاهگل میپوشاندند و با گچ سفید میکردند
دیوار یها خانه ماسوله به طور معمول تا طبقه اول بـا سـنگ لاشـه سـاخته میشد و پس از ،آن از خشتهایی ببا اعـاد در 30 30 بـا ضـخامت 8 سـانتی متر استفاده می . شد سپس تا زیر سقف دوباره از سنگ لاشه استفاده . دش می در فواصل مختلف (حدود یک متر و) برای پخـش نیروهـای وارد شـده از سقف به پـایین بـه طـور یکنواخـت از کـلاف بنـدی یـا بـه اصـطلاح محلّـ ی چوببست استفاده می شد که چوب به کار رفته نآدر از جنس مـازو 1 بـود . از تیرهای دیگری به نام «کلیله» نیز در نزدیکی دیوارهـا بـرای ک مـک بـه توزیـع نیروها استفاده می . شد بر روی تیرچـه ،هـا تختـه کـوبی یـا دارچـین مـی کننـد . دارچین ، قطعه قطعه کردن چوبها مانند هیزم است. نوع مصالح ، خشت و گل است و از گیاهانی مانند سرخس وحشـی کـه بـ ه طـور خـودرو در ماسـوله و اطراف آن به فراوانی میروید و عایق آب است، استفاده میشود. ماسـوله ایهـا این گیاه را خشک میکنند و در سقف ساختمان بین گل و چوب قرار میدهند تا آب باران را در خود نگاه دارد و بعد از مد تی بر اثر تابش آفتاب بخار شـود . اکثر آنها سالی یک بار روبنای خانههای خود را با گل زرد و بـام آن را بـا گـل کبود که هر دو از کناره « ماسوله رودخان ه ب » ،دنـ آی دست مـی انـدو د مـی کننـد . آخرین هماد برای پوشش سقف ، گلی به نام فوش است که بر روی سرخسهـا ریخته میشود ؛ به کمک فوش شیب ملایمی را در سقف برای دفـع آب بـاران ایجاد میکنند. سقف همان گونه که گفته شد، مهمتـرین ویژگـی معمـاری در روسـتای ماسـوله ، پلکانی بودن خانههاست . به طور معمول، سقف یک خانه ، حیاط خانه بالاتر از خود است و به این ترتیب، ها سقف خانه صاف و مسطح اسـت . در ماسـوله از . 1 مازو مادهای است که از درخت بلوط به دسـت مـی آیـد و بـه وسـیله حشـره مخصوصـی در روی درخت تولید میشود و به شکل دانهای به اندازه فندق درمیآید، این دانهها را از روی تنه شاخه جمـع کرده و برای رنگ کردن و دباغت پوست حیوانات به کار میبرند. (عمید، 1383 :1039 (
قف یها مسطّ ح به عنوان ریمس رفت و آمد استفاده میکنند و با شـ یب ملایـم این مسیر، آب باران به سمت آبراه هدایت میشود . در ماسوله سقفها، محلّی برای گذر و تجمع اهالی هستند و دایـره وسـیع ارتباطی را تشکیل میدهند. بنابراین ، تعاملات اجتماعی در این روسـتا ، نقشـ ی اساسی در نوع معماری خانهها ایفا میکند. هم میاقل ریتأث نیچن بر سقف خانهها در هـر دو روسـتا مشـاهده مـی شـود . چوب کی ی از مصالح اصلی هـ در ساخت خانـه ای ماسـوله اسـت کـه از نفـوذ رطوبت به داخل خانه جلوگیری میکند. امـا در روسـتا ی ریکـو ی فشـارک در ساخت سقف یها گنبد ی بـه دلیـل کمبـود چـوب ، از خشـت و گـل اسـتفاده میشود و شکل آن به گونهای است که موجب تهو هی هوا و جلوگ ری ی از نفـوذ حرارت به داخل اتاقها میشود. گاه نیز لیدل به اعتدال نسب ی هـوا در سـاخت یها بام مسطّ ح از چوب استفاده میکنند ام یب ا شتر منازل روستای فشارک سقف گنبد ی دارند . ساخت سقف اتاقها به این صورت است که سه اتاق را در کنـار هم میسازند و سقف را از دو اتاق کنار ی نک شروع و به اتاق وسط ختم می نـد . سقف ا نی اتاق را با چوب ندب می ند و رو ی آن را با گچ میپوشان .ند حد فاصـل
ب سقف گنبد ی و چوب ،ی فضا برا یی ی نگهدار ی آذوقه به وجود مـییـ آ د کـه اهال ی به آن «بالاچ یم »ی نیا .ندیگو اتاقها با در ی چوب ی یبه یکد گر راه دار .ند در و کوبه شکل در و کوبه خانهها نیز ارتباط تنگـاتنگ ی بـا فرهنـگ و اقلـیم دارد . در ماسوله، درهای خانهها اندازههای مختلف دار .دن عرض درهای یـک لنگـه ، بـه طور معمول، بین تا 70 و 1/70 ارتفاع آن هـا در حـدود 1/70 اسـت . درهـای دو لنگه و ،تر بزرگ برای ورود حیوانات اهلی استفاده می . دنشو ورودی خانهها بـا قوسهای سردر که به طور معمول به صورت جناغی است، سـاخته مـی شـود . یب شتر درها در هر دو روستا ، چوب ی هستند و شـکل ظـاهر ی آنهـا بـا یکـد ی گر شباهت ز ادی ی دارد. انتخاب جنس چوب به یا گونه است که با شـرا یاقل طی مـی و جغراف ای یی دو روستا تطابق مح طی ی داشته باشد . همانگونه که شکل ساختمانی ابنیه تا حـدود زیـادی تـابع شـرایط جـو ی، مصالح ساختمانی موجود، شیوههای سازهای محلّی و اعتقادات فکـری سـاکنان است، سـاماندهی داخلـی منـازل مسکونی قدیم نیز همانند مراکـز شـــهرهای قـــدیمی از مظـــاهر خاصی از قبیل روابـط اجتمـاعی – مذهبی و عرف رایج تفکّـرات عمـومی تـأثیر پذیرفتـه و شـکل گرفتــه اســت . (محمــدمرادی، 13( :1381 در روســتای فشــارک نیــز خانــههــا اغلـــب دارای دو در هســـتند؛ درِ نزدیـــک طویلـــه بزرگتر است و برای ورود دام در نظر گرفتـه مـی شـود درِ. ورودی خانـه کـه
چوب ی و کوتاه است ، دو بکوب ( دقالباب) دارد یکه یکـ را بـرا ی مـردان ه بـ ( شکل بلند و کشی با ده صدا بم ی ) یو د گر ی را برا ی زنان ب( بـا یا ه شکل حلقـه صدا )ریز ی در نظر گرفته .اند فرهنگ و اعتقادات دینی روستاییان، موجب شده است که درهای خانه ها کوبهدار باشند و هر کوبه اختصاص بـه مـردان و زنـان یابد تا افراد بدون اجازه وارد خانـه نشـوند . ایـن موضـوع بیشـتر در روسـتای فشارک صـادق اسـت در حـالی کـه درِ خانـه هـای ماسـوله، در اغلـب مـوارد تککوبهای است . در روستای فشارک، بالا ی سردر خانهها و ای روبـ هرو ی در ورودی، اغلـب طاووس ی بزرگ بایزو گچبری شده است. به اعتقاد اهالی، طاووس دینو دهنـده . صبح و روشنا یی است. در این روستا درهای ورودی کوتاه ساخته می شد تا هنگام ورود بـه خانـه ، سر به ناچار خم شود؛ این عمل در تعاملات اجتماعی روستاییان بسیار اثرگذار بود . ورودیها، دالانها، اتاقها و فضاهای فرعی فضا ی داخل ی خانه زیها ن مانند نما یب ی رون هاآن ی مطـابق بـا شـرا یاقل طی مـی ساخته می شد تا علاوه بر تهو هی هوا در داخل ساختمان، اتـاق هـا را از گرمـا و سرما ی طیمح حفظ کرده و هوا یی معتـدل در داخـل خانـه بـه وجـود آورد و هم نیچن ساخت فضاها ی اختصاص برا ی ی نگهدار ی مواد غذا یی یا به گونه بود که مواد غذا یی را از فاسد شدن دور نگه دارد. موقعیت کوهستانی ماسوله موجب تراکم خانههـا شـده اسـت و بـه همـین دلیل، ورودیهای خانه در نقاط مختلفی قرار گرفتهاند چنان که حتّی گـاه یـک خانه سه ورودی دارد. هر خانه میتواند مشتمل بر یک یا چند اتاق و فضاهای دیگری مانند ورودی ، انبار، راه و پله دالان باشد. ممکن است خانه ای یک یا دو یا همه این فضاها را داشته باشد. کارکرد برخی از ایـن بخـش هـا مجـزا کـردن حریم خصوصی و عمومی از یکدیگر است به گونـه ای کـه فضـای خصوصـی
خانه از چشم نامحرمان دور باشد. اینجاست که تأثیر اعتقادات دینی و ارزشها در معماری خانههـا نمـودار مـی شـود . مهمـان نـوازی هـم از جملـه تعـاملا ت اجتماعی است که در بین ایرانیان قدیم مرسوم بوده است. این رسـم ایرانـی در گذشته از ارج و قرب خاصی برخوردار بود و به همین دلیل نیز اتاق بـزرگ تـر و با نور و تهویه بهتر مخصوص مهمان ساخته میشد چنان که حتّی در برخـی شرایط خاص نیز افراد خانواده نمیتوانستند از آن استفاده کنند . خانههایی که در بین مجموعهای از خان هها واقع شدهاند، به طور معمـول در مسیر اصلی قرار دار اام .دن خانههایی که در کنار مجموعه و در مسیرهای فرعی قرار گرفتهاند، از کنار ورودی دارند . در برخی از مـوارد نیـز بـرج هـایی بـرای ارتباط دادن خانههای میانی با کوچه بالای خود ساخته شده .اند گاهی در کنـار برج که تنها یک فضای ارتبـاط دهنـده اسـت ، اتـاقی بـه نـام «برجـک » سـاخته میشود . دالان فضای ارتباطدهنده بین چند اتاق است. در خانههای دو یا سه طبقـه ، دالان در طبقه همکف قرار دارد و در کنار آن، فضاهایی ماننـد طویلـه ، انبـار و راه پله قرار میگیرد. گاه در کنـار دالان ، اتـاق کـوچکی بـرای زنـدگی سـاخته میشود. راهپله به صورتهای مختلف ؛ یا در جهت دالان و یا عمود بر آن قرار میگیرد و جنس پلهها که شیب تندی دارند، از چوب اسـت . بـر روی پلـه هـا، دریچهای به نام «مفرق » قرار میگیرد که م انع از ورود هوای سـرد زمسـتان بـه طبقه اول میشود . راهپله که از چوب ساخته میشود و اغلب شیب تندی دارد، گاه مستقیم بـه اتاق راه پیدا می کند ولی در بیشتر موارد ، به فضـایی بـه نـام «چغـم (» čaqam( ختم میشود. مچغ فضای ارتباطدهنده بین چند فضا است . اگر ورودی به طبقه اول باز شود اولین فضا ، چغم نامیده میشود که شکلهای مختلف دارد. گـاهی به صورت دالان ی کشیده و گاهی به صورت اتـاقی کوچـک یـا بـزرگ اسـت . چغم ، بسته به عملکردهای مختلف در محلهای مختلف قـرار مـی گیـرد و بـه
طور معمول، با فضایی به نام «سومه ( » some ( در ارتباط است. در هر صـورت ، چغم ارتباط بین چند فضا را فراهم می و کند در حـال حاضـر از آن بـه عنـوان آشپزخانه و دستشویی هم استفاده میشود . سومه اتاق زمستاننشین است . این فضـا در پشـت اتـاق هـا یـا تـالار قـرار میگیرد و دارای ابعادی حدود 2 4در است. نورگیری این فضـا کـه از اطـراف ، محصور اه اتاق ی دیگر است، تنها از طریق نورگیری به نام «لـن (» lan أتـ ) مین میشود. به طور معمول در این فضا ، اجاق و تعدادی طاقچه نیز بـرای اسـتفاده در فصول سرد زمستان تعبیه میشود . این فضا، در زبان محلّ ،ی بسته به ابعاد و یا محلّ قرارگیری آ ن و گاهی هـم بسته به عملکرد خاصی که دارد ، به گونههای مختلف مطرح میشود. در بعضی خانهها تمام عملکردهای سومه، چغم، انبار و مانند آن در همین اتـاق صـورت میگیرد و به این ترتیب، بخاری دیواری، اجاق، صندوق و ا نواع طاقچه و غیره در آن تعبیه میشود . در برخی خانه ها نیز بـا توجـ ه بـه عملکردهـای مختلـف فضاهای مختلفی ایجاد میشود . در بدو ورود ، مکان ی سکو مانند برا ی نشستن کسان ی که با اهل منزل کـار ی دارند، ساخته شده تا همانجا به امورشان یرس دگ ی شود و نیازی بـه وارد شـدن به منزل نباشد . ها خانه ی روستای فشارک یا به گونه طراحی شدهانـد کـه افـراد در بدو ورود ، وارد فضا یی جداگانه مانند هشت ای ی راهـرو مـی شـوند و داخـل منازل در ابتدا ی ورود در معرض د دی قرار نمی .ردیگ در بعض ی خانهها بـا یـ ک پله وارد راهرو یی با سقف کوتاه میشوند که داخل آن طاقچههایی ایجاد شـده است . سقف کوتاه و دی وار کاهگل ی، موجب شده است کـه نیـ ا راهـرو بسـ اری خنک باشد چنـان کـه حتـی در زمـان هـا ی گذشـته، کـوزه هـا ی آب را در آن نگهدار ی میکردند . در حال حاضر ، اهـال ی از منبـع بـرا ی ذخیـ ره آب اسـتفاده میکنند و ظروف پلاست کی ی نیز یجا نیگز کوزهها شده است .
البته همی شه اتاق ی در ورود ی قرار دارد که مخصـوص پـذ ییرای از مهمانـان مرد است و یک در از ورود و ی یک در از داخل دار .د یها خانه اربـاب ی اغلـب دارا ی اتاق یها تابستان ی و زمستان ی هستند . زیـ ن یا در روسـتا منـازل دو طبقـه وجود دارد که کف حی اط آنها با سنگ به صورت گل نیتزئ شده است . گاه ی جلو ی اتاق میانی، یا وان میساختند تا هنگـا م تابسـتان از آن اسـتفاده کنند . فضا ی بین اتاقها و حی اط «را خرند (» xarand ( می .ندیگو اتـاق هـا همـه دارا ی طاقچه ط نیاو اند اقچهها با ی یکد گر تقارن دار . دن اتاقها بنا به اسـتفاده و کارکرد ی که دارند و بسته به نوع معمار هاآن ی گ اسـامی ونـاگون دار .دنـ ماننـد اتاق ا به ،یوانی دلیل داشتن ای وان که اغلب دارا ی چند در است . اتاق ت ری چـوب ی به دلیل داشتن سقف چوب ی و گنبد و ی اتـاق طـاق چشـمه کـه در گوشـه آن، فضا یی کوچک برا ی نگهدار ی مواد غذا یی درون دی وار در نظر میگرفتند. ایـن فضا، ورود ی کوچک ول ی فضا یی بزرگ مانند یـ ک صـندوقچه دا شـت یـ د. وار خشت ی باعث می نیا که شد فضا کـارکرد ی ماننـد یخچـال داشـته باشـد . البتـه فضاها ی مخف ید ی گر ی نیز که اهال ی به آن «بلونی (» boluni ( می یگو ند، در کف اتاق برا ی مخف ی کردن گندم و جو در نظر میگرفتند . در بعض ی اتاقها از نوعی بخار ی اسـتفاده مـی شـود کـه امـروزه در منـازل شهر ی آن را شوم نهی مینامند . البته مردم روستا هنوز به آن بخـار یمـی یگو نـد . نیا بخار ی با چوب م یسوزد و دارا ی هواکش ی است که دود ناش ی از سـوخت چوب از طریق آن از سقف خارج میشود در . یها اتاقها همه چوب ی هستند و هگا یش ی ییها شه رنگ ی دارند که با تابش نور خورش دی فضا ی یز نیرنگ بـا یی را در اتاق به وجود میآورد . گاه ی در فضاها ی پشت هـر اتـاق قسـمت ی را ماننـد انبار ی میساختند که با تابش نور خورش دی از پشت پنجـره کوچـک ، از طریـق یش شه زرد رنگ ، نور آن تأم نی می . شد در واقع ، از زمان ی که خانـه هـا ی روسـتا کارکرد سنّ تی خود را از دست دادهاند، سبک معمار هاآن ی هم تغ ریی کرده است. برای مثال، آشپزخانه که به آن مطبخ میگفتند، اتـاق ی جـدا از سـاختمان بـود و
تنور ی در کف آن قرار داشت که اغلب، ید وار آن س اهی و دوداندود بود . اکنـون مطبخ یقد یها می در خانه یها نوساز بـه آشـپزخانه ای بـا د یـ وار نصـفه تبـد لی شده ام. اند ا هنوز هم به دلیل آنکـه مـردم نـان خـود را در خانـه مـی پزنـد ( در روستا نانوا یی وجود ندارد ،) تنور کارکرد خود را از دست نداده است . بنابرا ،نی از تنورها ی چدن ی آماده استفاده میکنند و خارج از سـاختمان ، در یح یا اط کف اتاق کوچک ی در بیرون از ساختمان ، داخل سـوراخ بزرگـ ی آن را کار میگذارند و از چوب برا ی سوخت آن استفاده میکنند . مطبخها همه دارا ی طاقچهاند و در هر یک از آنها، آسیابی کوچـک کـه دا یرا دو سـنگ رو یـی و ن نیریز است قرار دارد . بر رو ی سنگ رو ،نیی دسته ای چوب برا ی ی گردانـدن آن بر رو ی سنگ ز نیری تعبیه شده است. البته، در حال حاضر به دلیـل یا نکـه آرد آماده موجود است و مردم از آس ای هـا ی برقـ و ی خـانگ ی بـرا ی آرد و مخلـوط کردن مواد، استفاده می ندکن ها ، این آسیاب کارکرد خود را از دست داده اسـت . ها خانه ی سنّتی حمام ندارند؛ در گذشته، حتّی گاهی در زمستان، از حوض یها کوچک ی که در حی ق اط رار داشت، برا ی استحمام استفاده می .شد ساختار خانواده گسترده روستایی در شکل درونی خانهها نقـش بـه سـزایی داشته است. این ساختار را عاملی نظیر اقتصـاد خود کفـا، کـه پـدر خـانواده در رأس آن قرار داشت ، سازماندهی می رک د تا از طریق آن تمرکز خانواده را حفظ کند. به دلیل همین آیندهنگری بود کـه بعـد از پـدر، پسـر ارشـد جانشـین وی .دش می بنابراین ، وی مرکز استقرار خویش را در خانه پدری درک بنا می تا کانون خانواده را بعد از پدر حفظ کند. جامعه پدرسالار کو ری ریگ موجب شکل ی ها خانه یی با حیـ اطهـا ی تودرتـو شده است رایز . پدر خانواده به همـراه پسـران خـود در ا نیـ خانـه هـا زنـدگ ی .دنک می همین الگو در ماسوله نیز با کمی تفاوت ایفای نقش مـی کنـد . بـه ایـن شکل که چون اغلب خانهها دو طبقه ساخته شدهاند، پدر در یک طبقـه و پسـر
در طبقه دیگر اسکان مییابـد الب .تـه در هـر دو روسـتا ، در بـین خـ انوادههـای ب کمضاعت دیده شده که پسر با خانوادهاش حتّی در یک اتاق زندگی می .کند جمعبندی ساختمانها و خانههای بسیاری وجود دارند که در خـور مطالعـه انـد زیـرا پیش از آنکه انسان به فناوری دست پیدا کند و مصرفگرا شود ، از قوه عقـل و احساس خود کمک میگرفت و دست به ابداع و اختراع میزد تا هر چـه بهتـر از نیروی طبیعت بهرهمند شود. از سوی دیگر، چون خانه به گونهای بنا میشـد که نیازهای فرهنگی انسان را نیز پاسخ دهد، از اصـول خاصـ ی در سـاخت آن پیروی می .شد با نگاه ی گذرا به خانه یقد یها می میتوان این ها خانه را به عنـوان مرکـز ی اقتصاد ،ی اجتماع ی و فرهنگ ی در نظر گرفت . امروزه خانه تنها بـرای اسـکان و استقرار افراد ساخته میشود و دارا ی فضا یها اختصاص ی و متعددی اسـت کـه به طور معمول، شامل اتـاق خـواب، نشـ یمن، آشـپزخانه و سـرو یس بهداشـت ی میشود. کارکرد خانه تنها برای استراحت است و به ندرت کـارکرد ی متفـاوت دارد اما در گذشته خانه علاوه بر ا نی که مکانی برای استراحت ساکنان به شـمار میرفت از ، کارکردها ی دیگری نیز برخوردار بود . ها امروزه بشر با کمک تکنیک و فنون نوین توانسته است بر نیـروی عوامـل طبیعی غلبه یابد و به همین دلیل، تا حدودی تأثیرات اقلـیم بـر روی معمـاری خانهها کمرنگ شده است ام .ا در معماری سنّ ،تی تأثیر اقلیم در سـاخت بنـا بـه قدری بوده است که نمیتوان آن را نادیده گرفت . با ورود به عرصه توسعه، انسان به فنون جدیدی دسـت یافـت امـا در ایـن مسیر ، نه تنها استفاده از طبیعت و منابع آن کمتر نشد ، بلکه راه بهـره بـرداری از آن نیز گسترش یافت. به این ترتیب، تنها نوع نیاز انسان به اقلیم تغییر یافـت و او به گونهای دیگر از آن بهره گرفت .
توسعه در تغییر فرهنگ جوامع نیز بیتأثیر نیست . فرهنگ یکباره به وجـود نمی آید که به سرعت نیز از بین برود، اما توسعه با ورود ابـزار و آلات جدیـد ، نوع نگرش انسان روستایی را تغییر میدهد . بهرهگیری تکنیکهای نوین و مصالح جدید در شکل ظاهری خانههـای دو روستای ماسوله و فشارک کـه بـر اسـاس محـیط پیرامـون سـاخته مـی شـد ، ند تغییرات چشمگیری ایجاد کرده است . توسعه عـلاوه بـر آن کـه تـأثیر اقلـیم بـر معماری این مناطق را کمرنگ ساخته همچنین موجب شده است که در کارکرد بخشهای مختلف خانه نیز تغییراتی به وجود آید. بسـ اری ی از فضـاها ی خانـه کارکرد پ نیشی خود را از دست دادهاند و برخ ی از آن فضاها کـارکرد جدیـد و چند منظوره هدرک دایپ ای اند . همچنین راههای ارتباطی بـین روسـتا و شـهرها موجـب بـه وجـود آمـدن تعاملات جدیدی در میان مردم شده و الگوها ی رفتار ی را تغییر داده است . رها وردهای توسعه نیز موجب دگرگونی جامعه پدرسـالار و اقتصـاد مبتنـی بر کشاورزی شده است. از دیگر، ارمغـان هـای ایـن توسـعه، دوری از الگـوی رفتاری سنتی و نزدیک شدن به رفتارها و الگوهای شهری است کـه در نتیجـه آن، خانواده هست های امروز، دیگر نیازی به ساخت خانههـایی بـا سـبک سـنّ تی ندارد هر چند با وجود تمام این تغییرات ، کارکرد ا یصل خانـه ی ، عنـ ی بـرآوردن ین ازها ی اساس ی همچنان به قوت خود باقی است
منابع الف) کتاب . 1 بدریفر، منصور ( 1381 (جغرافیای انسانی ایران، چ ، 5 : قم الهادی. . 2 عسگریخانقاه، علیاصـغر ( 1388 (روشهای شناخت و جمعآوری دادهها و پردازش آنها در علوم اجتماعی، تهران: . دانشگاه آزاد اسلامی . 3 عمید، حسن ( 1383 ( فرهنگ عمید، چ ، 30 تهران: امیرکبیر . . 4 محمدمرادی، اصغر و امیرکبیریان، آتوسا (1381 (معرّفی تعدادی از بناهـای سنّتی معماری ایران و تحلیلی بر ویژگیهای فضـایی آنهـا ، تهـران : میـراث فرهنگی. . 5 نیکخلق، علیاکبر ( 1382 (جامعهشناسی روستایی، تهران: چاپ پخش. ب) تارنمای مجازی روستای ماسوله و فشارک در: com.googelearth.www
معماری خانه های روستاهای ماسوله و فشارک، تاثیر فرهنگی اقلیمی
نویسندگان: شیرین خزایی زهرا جعفری فشارکی
منبع: فرهنگ مردم ایران زمستان 1391 شماره 31
حوزه های تخصصی:
- حوزه‌های تخصصی مطالعات هنر هنرهای کاربردی معماری کاربردی ایران و اسلام
- حوزه‌های تخصصی علوم اجتماعی انسان شناسی انسان شناسی فرهنگی انسان شناسی کاربردی انسانشناسی شهری فرهنگ مردمی
نویسنده: خزایی، شیرین؛ جعفری فشارکی، زهرا؛
زمستان 1391 - شماره 31 (22 صفحه - از 237 تا 258)
