مقدمه‌نویسی، تصحیح و تحشیه «سیر العارفین»
استاد راهنما: دکترمحمد فشارکی
استاد مشاور: دکتر محسن محمدی فشارکی
مقدمه‌نویسی، تصحیح و تحشیه «سیر العارفین»
پارسای داخل کشور
کارشناسی ارشد
1389
موضوع: ادبیات فارسی
رشته: زبان و ادبیات فارسی
پدیدآور: ابراهیم یوسفی استاد راهنما: محمد فشارکی استاد مشاور: محسن محمدی فشارکی
دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی
«سرّ العارفین» منظومه ای است عرفانی و اخلاقی در قالب مثنوی که به تقلید از مثنوی معنوی مولانا و مخزن- الاسرار نظامی سروده شده است. این اثر متعلّق به قرن یازدهم هجری قمری است و مشخّصاً در زمان حکومت شاه عبّاس کبیر به رشته نظم کشیده شده است. با توجّه به افتادگی آغاز و نداشتن ترقیمه هیچ نشانی از شاعر و نویسنده آن به دست نیامد. نسخه منحصر به فرد آن در 228 صفحه به قطع جیبی و با خطّ نستعلیق و شکسته نستعلیق نسبتاً پخته ای کتابت شده است. متن هر صفحه 14 بیت و هامش صفحات به طور متغیّر 5 تا 12 بیت را در خود جای داده است و مجموعاً حدود 5500 بیت دارد. تاثیر مثنوی مولانا و مخزن الاسرار نظامی را آشکارا می توان در آن مشاهده کرد هر چند از نظر لفظ و معنی در سطحی نازل تر از آن دو قرار دارد. امّا به هر حال چون متضمّن نگرش های صوفیانه قرون متأخّر است اثری در خور اعتناست. این منظومه از سه بخش کاملاً مجزّا تشکیل شده هر چند از لحاظ مفهوم بی ارتباط با یکدیگر نیستند.بخش اوّل: موسوم به حلّاج نامه و شامل 182 بیت است و معلوم نیست چه مقدار از آغاز آن افتاده است.بخش دوم: متن کتاب سرّالعارفین و حدود 5200 بیت است. در این بخش، شاعر به بیان موضوعات عرفانی از جمله نفس، زهد، تصوّف، غیبت، استغنا، عشق، قناعت، فنا و...پرداخته است. و گاه گاه متناسب با بحث مطرح شده به طرح حکایت های آموزنده مبادرت کرده است. بخش سوم: قصیده ای عرفانی از عطّار نیشابوری است. این قصیده طولانی در دیوان عطّار، تصحیح استاد تفضّلی نیست و با چاپ های دیگر دیوان عطّار از جمله چاپ مرحوم سعید نفیسی و م. درویش مقابله شده است. در بسیاری از موارد با آنها تفاوت دارد و به نظر می رسد که در مواردی ضبط سرّالعارفین به صواب نزدیک تر است. و این از امتیازات این نسخه است.
مقدمه ............................................................................................................................................................................. ه
حلّاج نامه:........................................................................................................................................................................ 1
فی نفس:.......................................................................................................................................................................... 9
در بیان دل:..................................................................................................................................................................... 10
رمز: .......................................................................................................................................................................... 11
در قناعت: ........................................................................................................................................................................ 12
رمز: .......................................................................................................................................................................... 14
الاشاره به اهل کمال که کاملان این امتند:.............................................................................................................. 15
فی صفت چشم: ............................................................................................................................................................. 22
حکایت نور بیداری: ....................................................................................................................................................... 23
حکایت با رمز:................................................................................................................................................................. 24
فی الفاظی چند از رمز العارفین................................................................................................................................. 25
حکایت گل و بلبل....................................................................................................................................................... 26
بسم الله الرحمن الحیم هست ره راست به حقّ کریم ................................................................................. 28
مناجات در یکتایی ذات و صفات............................................................................................................................... 29
فخریه .................................................................................................................................................................... 30
در طلب دوست.............................................................................................................................................................. 33
در هیولی و صورت........................................................................................................................................................ 34
در ظهور اشیاء................................................................................................................................................................ 34
در سبب نظم کتاب....................................................................................................................................................... 36
در نصیحت خود............................................................................................................................................................. 38
فی بیان اسلام ................................................................................................................................................................ 39
فی بیان کلمه شهادت.................................................................................................................................................. 39
فی بیان الحج.................................................................................................................................................................. 40
فی بیان الّرضا ................................................................................................................................................................. 41
أ
عنوان صفحه
فی بیان تجرید............................................................................................................................................................... 41
فی بیان المحبت............................................................................................................................................................ 42
فی بیان التّوبه................................................................................................................................................................. 43
فی بیان الورع.................................................................................................................................................................. 43
فی بیان الزّهد................................................................................................................................................................. 44
حکایت ............................................................................................................................................................................. 44
فی بیان الصبر................................................................................................................................................................. 45
فی بیان الشّوق............................................................................................................................................................... 46
فی بیان تجلّی................................................................................................................................................................. 47
فی بیان هستی واحسان وجه اللّه.............................................................................................................................. 48
حکایت ............................................................................................................................................................................. 51
رمز ............................................................................................................................................................................. 52
فی طلب........................................................................................................................................................................... 52
فی عشق.......................................................................................................................................................................... 53
فی بیان الاستغنا............................................................................................................................................................ 55
حکایت ............................................................................................................................................................................. 56
فی توحید........................................................................................................................................................................ 57
فی حیرت........................................................................................................................................................................ 58
حکایت ............................................................................................................................................................................. 58
فی معرفت....................................................................................................................................................................... 59
حکایت ............................................................................................................................................................................. 60
فی سفر............................................................................................................................................................................ 61
فی صراط......................................................................................................................................................................... 62
فی عقل............................................................................................................................................................................ 64
فی سبقت........................................................................................................................................................................ 67
فی بیان روح در تن آدم در آمدن وآشوب در این جهان افتادن و سر از سجده کشیدن ابلیس................. 69
ب
عنوان صفحه
فی تصوف........................................................................................................................................................................ 71
فی بیان صوفی............................................................................................................................................................... 72
فی عین الیقین............................................................................................................................................................... 74
در وقت دم همدم.......................................................................................................................................................... 75
فی بیان حضور وغیبت................................................................................................................................................. 75
فی سماع.......................................................................................................................................................................... 76
فی خطاب زاهد.............................................................................................................................................................. 76
فی صفت فقر.................................................................................................................................................................. 77
فی نیستی........................................................................................................................................................................ 78
فی قرب............................................................................................................................................................................ 78
فی توکّل.......................................................................................................................................................................... 79
فی شکر............................................................................................................................................................................ 79
فی ختم کتاب................................................................................................................................................................ 80
فی صفت آدم.................................................................................................................................................................. 81
فی بیان کلام اللّه ناطق که وجه اللّه است و رمزی از قناعت............................................................................... 81
فی صفت ساقی وحدت................................................................................................................................................ 84
حکایت ............................................................................................................................................................................. 85
حکایت در طلب پیر...................................................................................................................................................... 86
ادب با حیا....................................................................................................................................................................... 88
فی انصاف......................................................................................................................................................................... 88
حکایت زاهد خود بین.................................................................................................................................................. 89
حکایت در عشق............................................................................................................................................................. 91
حکایت یوسف و زلیخا و آن بتی که در پرده داشت.............................................................................................. 93
خاتمه حکایت بر ائمه معصومین................................................................................................................................ 94
رمز العارفین.................................................................................................................................................................... 97
و این الفاظی چند که مذکور شد بعد از ده حرف بسم اللّه نوشته می آید به دو فصل................................. 97
ت
عنوان صفحه
فصل اول.......................................................................................................................................................................... 99
فصل دویم...................................................................................................................................................................... 103
اسرار غیب....................................................................................................................................................................... 106
مناجات در طلب حاجات............................................................................................................................................. 107
در حمد باری تعالی....................................................................................................................................................... 108
مناجات در بندگی......................................................................................................................................................... 110
در مناجات ظهور اشیاء................................................................................................................................................. 112
مناجات از عدم به وجود اشیاء.................................................................................................................................... 112
مناجات در طلب دیدار................................................................................................................................................. 116
در نعت سید المرسلین................................................................................................................................................. 117
فی صفت شاه اولیاء....................................................................................................................................................... 118
در صفتی چند که شاه اولیا به ذات خود نمودند بلکه از هزار یکی گفتند........................................................ 123
نور بخش آفتاب عالم تاب تعددی خلف دودمان صفوی، شاه عباس عادل....................................................... 127
حکایت حضرت علی (ع)در آستان بوسی.................................................................................................................. 128
در صفت آدم که نقطه مقابل ذات است در ظهور ذات و آفرینش صفات.......................................................... 130
جلوه شاهد معنی در آیینه صورت............................................................................................................................. 138
در بیان نظر..................................................................................................................................................................... 141
حکایت بایزید بسطامی................................................................................................................................................. 146
اشاره به حسن که آینه حق نمای عشق است......................................................................................................... 147
فی نظر............................................................................................................................................................................. 153
اشاره به عشق که آینه معشوق نمای عاشقان است................................................................................................ 156
اشاره نادر به نظر که شمع هدایت اهل بصر است................................................................................................... 161
اشاره به علم که روشنی چراغ دلها ست و رمزی چند در عمل بی عملان....................................................... 164
فی بیان نفس.................................................................................................................................................................. 166
فی بیان نغمه.................................................................................................................................................................. 168
در بیان تحریر قلم......................................................................................................................................................... 170
ث
عنوان صفحه
در طلب دل..................................................................................................................................................................... 172
اشاره به دمیدن صبح و آمدن شاهد معنی جام به کف، خنده زنان................................................................... 173
اشاره به شبی که روز مهر فروز کنایت است از روشنی او و شبهای قدر از بدر او قدر یافته اند.................. 174
ختم............................................................................................................................................................................. 178
اشاره به موسی عمران و رفتن به طلب خضر لب دریا........................................................................................... 178
حکایت ابلیس از مکر زاهدان به کنج خرابه گریختن............................................................................................ 182
اشاره به صبح که آینه اشیاء است.............................................................................................................................. 191
خاتمه.......................................................................................................................................................................... 194
اشارت سخن................................................................................................................................................................... 200
اشاره به جلوه معشوق حقیقی به عاشق مست سرانداز.......................................................................................... 202
در صفت عشق................................................................................................................................................................ 203
در بیان نور یقین............................................................................................................................................................ 204
در بیان خلوت................................................................................................................................................................. 210
در قبله عشق گفته ام، رمزی بود از دل شکسته..................................................................................................... 220
در وصل............................................................................................................................................................................ 221
مثنوی....................................................................................................................................................................... 224
رمز............................................................................................................................................................................. 225
رفتن به خرابات.............................................................................................................................................................. 227
در واجب و ممکن.......................................................................................................................................................... 229
در شناختن نفس........................................................................................................................................................... 230
لغز ............................................................................................................................................................................. 231
در تنهایی......................................................................................................................................................................... 231
در وادی درد بی درمان................................................................................................................................................ 232
در بیان آتش، رمزی چند از دریای وحدت.............................................................................................................. 234
هذا من کلام شیخ عطّار............................................................................................................................................... 235
پی نوشت ها و تعلیقات................................................................................................................................................ 243
ج
عنوان صفحه
اعلام ............................................................................................................................................................................. 271
خذ................................................................................................................................................................ 275 Ĥ منابع و م
ح
- قرآن مجید.
- استعلامی، محمّد، (1387)؛ شرح مثنوی جلال الدّین محمّد بلخی، چاپ هشتم، تهران، سخن.
- الهی اردبیلی، (1376)؛ شرح گلشن راز، تصحیح محمد رضا برزگر خالقی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- برازش، علی رضا، (1372)؛ المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- بهار، محمّد تقی(ملک الشّعرا)، (1381)؛ سبک شناسی، تهران، زوّار.*
- پاینده، ابوالقاسم، (1361)؛ نهج الفصاحه، چاپ شانزدهم ، تهران، سازمان انتشارات جاویدان.
- ثروت، منصور، (1375)؛ فرهنگ کنایات، چاپ دوم ، تهران، سخن.
- حسن پور آلاشتی، حسین، (1384)؛ طرز تازه، ، تهران، سخن.*
- دهخدا، علی اکبر، (1328)؛ لغت نامه، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- زرین کوب، عبدالحسین، (1372)؛ با کاروان حلّه، چاپ هفتم، تهران، علمی.
- ستایشگر، مهدی، (1381)؛ واژه نامه موسیقی ایران زمین، چاپ دوم ، تهران، انتشارات اطّلاعات.
- سجّادی، سید جعفر، (1383)؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات طهوری.
- سجّادی، سید جعفر، (1366)؛ فرهنگ معارف اسلامی، چاپ دوم، تهران، شرکت مولّفان و مترجمان ایران.
- شمیسا، سیروس، (1373)؛ آشنایی با عروض و قافیه، چاپ دهم، تهران، فردوس.*
- صفا، ذبیح اللّه، (1368)؛ تاریخ ادبیات در ایران ج1/5 ، چاپ چهارم، تهران، فردوس.
- عطّار نیشابوری، فرید الدّین، (2536)؛ دیوان، تصحیح م. درویش با همکاری غلامرضا قیصری، تهران، سازمان انتشارات جاویدان.
- عطّار نیشابوری، فرید الدّین، (1363)؛ دیوان، تصحیح سعید نفیسی، چاپ چهارم ، تهران، انتشارات کتاب خانه سنایی.
- عطّار نیشابوری، فرید الدّین، (1382)؛ اسرار نامه، تصحیح سید صادق گوهرین ، چاپ چهارم، تهران، زوّار.*
- عفیفی، رحیم، (1372)؛ فرهنگ نامه شعری، تهران، سروش.
- فواد عبد الباقی، محمّد، (1374)؛ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ دوم ، تهران، انتشارات اسلامی.
- فروزان فر، بدیع الزّمان، (1366)؛ احادیث مثنوی، چاپ چهارم، تهران، امیر کبیر.
- فروزان فر، بدیع الزّمان، (1350)؛ سخن وسخنوران، چاپ دوم ، تهران، انتشارات خوارزمی.*
- مایل هروی، نجیب، (1380)؛ تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه های خطّی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.*
- مجلسی، محمّد باقر، (1403هـ)؛ بحار الانوار، چاپ دوم، بیروت، موسّسه الوفا.
- محمّدی ری شهری، محمّد، (1385)؛ میزان الحکمه ج7، پژوهشکده علوم و معارف اسلامی.
- معین، محمّد، (1371)؛ فرهنگ فارسی، چاپ هشتم، تهران، امیر کبیر.
- هجویری غزنوی، ابوالحسن علی، (1387)؛ کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی با مقدّمه قاسم انصاری، چاپ دهم، تهران، انتشارات طهوری.
- همایی، جلال الدّین، (1377)؛ فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ پانزدهم، تهران، نشر هما.*
https://ganj-beta.irandoc.ac.ir/#/articles/86673bbf76cd5061d946c184f43aeab8
https://ganj-old.irandoc.ac.ir/articles/527733
