شبدیز و گلگون، جلوه‌هایی از ایزد مهر و بهرام
نویسنده: دکتر محمد فشارکی
شبدیز و گلگون، جلوه‌هایی از ایزد مهر و بهرام
نویسنده: دوانی، فزونه؛ فشارکی، محمد؛ خراسانی، محبوبه؛
تابستان 1397 - شماره 38 علمی-پژوهشی (وزارت علوم)/ISC (16 صفحه - از 1 تا 16)
شبدیز و گلگون، دو اسب زیبای دربار خسروپرویز، از دیرباز تاکنون زبانزد بسیاری از تاریخ‌نویسان بوده‌اند؛ به‌ویژه شبدیز که برخی منابع، این اسب را از شگفتی‌های دربار خسروپرویز برشمرده‌اند. آوازه و شکوه این اسب تاریخی آن را به دنیای اسطوره‌ها کشاند؛ به‌گونه‌ای‌که دست‌مایة بسیاری از آثار ادب فارسی گردید و شاعران بسیاری از آن برای آفرینش آثاری بی‌‌مانند بهره بردند. نام شبدیز در پیوند با شب و سیاهی است؛ به همین سبب درون‌مایه‌ای زیبا برای پرواز خیال شاعر در آسمان شب بوده است؛ البته خیال شاعر تنها به آسمان شب محدود نمی‌شد و آسمان روز نیز با همراهی گلگون در چیرة او بود. نظامی ازجمله شاعران توانمندی است که در این زمینه به زیباترین شکل، روایت این دو اسب زیبا را در قالبی از اسطوره ـ غنا به تصویر کشیده است. داستان نمادین تولـد شبدیز یادآور زایش میترا از سنگ است؛ هم‌چنین نشان‌دهندۀ پردازشی نو از اسطوره‌های کهنی است که بی‌تردید از باورهای آیینی گذشته در ترسیم روز و شب به‌صورت اسب سرچشمه گرفته است؛ گمان می‌رود نظامی شبدیز و گلگون را یادآور دو ایزد مهر و بهرام و نمـاد روز و شب قرار داده است. گلگون، نماد روز و روشنایی و نقش‌آفرین و تجلی‌گر ایزد بهرام است؛ همتای او شبدیز نیز یکه‌تاز آسمان شب و نمادی از میترا، ایزد شب، است؛ گویی این دو مانند دو وجه یک گوی، مفهومی از زمان را در هاله‌ای از نمادها و تشبیهات بیان می‌کنند. جادوی کلام نظامی با حفظ چارچوب تاریخی و ساختار روایتی داستان، این دو اسب را به باورها و آیین‌ها و اسطوره‌های کهن گره می‌زند تا نام آن دو برای همیشه در ادب فارسی بدرخشد.
خلاصه ماشینی:
"بررسی روایت خسرو و شیرین نکاتی را آشکار می‌کند که بر همین مبنا به این پرسش‌ها می‌توان پاسخ داد: 1) چه نکاتی روشن‌کنندة جنبه‌های مشترک بین مهر و شبدیز است؟ 2) کدام عناصر نمادین و اسطوره‌ای بین گلگون و ایزد بهرام مشترک است؟ 3) کدام صفات و ویژگی‌‌های شبدیز و گلگون نشان‌دهندة پیوند اسب با خورشید و ایزدان است؟ 4) آیا نظامی در پردازش این داستان از باورهای آیینی رایج زمانه و متون دینی و اسطوره‌ای بهره برده است؟ 1ـ2 پیشینۀ تحقیق تمرکز بیشتر مقالات و تحلیل‌های پژوهش‌گران بر تولد شبدیز از دیدگاه روان‌شناختی یا عناصر داستانی و روایتی است؛ ازجمله مقالة «رویکردی اساطیری و روان‌شناختی به تولد نمادین شبدیز در خسرو و شیرین نظامی» که به شکل نمادین تولد شبدیز و وجود نیمه‌آسمانی او اشاره‌ای کرده است تا قهرمانان اصلی را در مسیر عشق هدایت کند؛ در این میان به نمادپردازی‌ها و جنبه‌های اسطوره‌ای و روان‌شناختی اثر نیز توجه شده است (جعفری و طغیانی، 1388: 119 ـ 134). گلگون اسب سرخ‌رنگ شیرین نیز به‌نوعی جایگزین خورشید شده است تا یادآور ایزد بهرام شود؛ همة این مفاهیم با کمک شبکه‌ای گسترده از نمادها و ایماهایی مانند روز و شب، ماه و خورشید، مار و باروری، آسمان و سیارات، آب و آتش، گلگون و شبدیز شکل گرفته است تا روایتی شیرین از باورهایی کهن آفریده شود."
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1311378/شبدیز-و-گلگون-جلوه-هایی-از-ایزد-مهر-و-بهرام
