شناسایی و ارزیابی معیارهای برنامه‌ریزی و طراحی مراکز انتظامی با رویکرد پدافندغیرعامل (نمونه مطالعاتی: مراکز انتظامی شهر پردیس)
منابع مورد استناد واستفاده این مقاله :
- مهدی‌نیا، سید احمد؛ هاشمی فشارکی، سید جواد (۱۳۹۵). مبانی طراحی معماری فضاهای زیرزمینی با ملاحظات دفاع غیرعامل. فصلنامه پدافندغیرعامل، جلد (۷)، شماره (۲)، ص (۲۹-۴۰).
- هاشمی فشارکی، سید جواد؛ شکیبامنش، امیر (۱۳۹۰). طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل. تهران: بوستان حمید.
http://pogra.jrl.police.ir/article_93638.html
شناسایی و ارزیابی معیارهای برنامه‌ریزی و طراحی مراکز انتظامی با رویکرد پدافندغیرعامل (نمونه مطالعاتی: مراکز انتظامی شهر پردیس)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 پژوهشگر
3 استادیار
چکیده
مراکز انتظامی به دلیل نقش مهمی که در پشتیبانی و برقراری نظم و امنیت در زمان قبل و بعد از وقوع بحران دارند، می‌بایست کمترین خسارات و تلفات را متحمل شوند تا در زمان بعد از بحران، بهینه‌ترین عملکرد را از خود بروز دهند. هدف اصلی این پژوهش شناسایی و ارزیابی معیارهای برنامه‌ریزی و طراحی مراکز انتظامی شهر پردیس با رویکرد پدافندغیرعامل می‌باشد. روش به‌کاررفته در این پژوهش به دلیل استفاده هم‌زمان از روش‌های کمی و کیفی جزو روش‌های ترکیبی به شمار می‌رود. به‌منظور استخراج معیارها و ارزش‌گذاری شاخص‌های مؤثر در پژوهش، از روش اسنادی و کتابخانه‌ای و به‌منظور ارزیابی و وزن‌دهی به شاخص‌ها، از روش آنتروپی و تاپسیس استفاده شده است. بر اساس نتایج پژوهش، از بین چهار مرکز انتظامی موجود در شهر پردیس، کلانتری شهید حججی واقع در فاز یکم، بیشترین امتیاز را از بین (۲۳) شاخص برنامه‌ریزی و طراحی از منظر پدافندغیرعامل کسب کرد و کلانتری شهید عباس دوران واقع در فاز هشتم، آخرین رتبه را به خود اختصاص داد. از بین شاخص‌های به‌کاررفته در مدل، بیشترین ضریب اهمیت به ترتیب متعلق به فاصله از ایستگاه‌های آتش‌نشانی، فاصله از مراکز حساس و فاصله از مراکز اقتصادی می‌باشد و کمترین وزن به شاخص‌های نسبت ارتفاع به عرض، نسبت طول به عرض و جنس نما اختصاص دارد.
کلیدواژه‌ها
اصل مقاله
بیان مسئله
با افزایش سریع جمعیت جهان، این جمعیت بیشتر در شهرها متمرکز می‌شوند، به‌طوری‌که امروزه حدود نیمی از جمعیت کره زمین در شهرها ساکن هستند. پیش‌بینی شده است برای (۲۰) سال آینده از (۲/۲) میلیارد جمعیتی که به ساکنین زمین اضافه خواهند شد، (۱/۲) میلیارد ساکن شهرها خواهند بود (برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد[1]، ۲۰۱۶). شهر فضائی پیچیده است که تمام اجزاء آن به‌طور سامانمند در ارتباط نزدیک با یکدیگر می‌باشند، به‌طوری‌که اختلال در هرکدام از اجزاء این مجموعه باعث ایجاد اشکال در کل سیستم می‌شود. پس چنین سامانه‌ای نیاز به برنامه‌ریزی دقیق به‌منظور کاهش خطرات و خسارت‌های احتمالی به هنگام ظهور بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی دارد. ازاین‌رو لازم است در کنار تلاش برای تحقق توسعه در ابعاد مختلف، به حفاظت از دستاوردهای حاصل از توسعه نیز توجه شود (انتظاری، ۱۳۹۴: ۳۴). کشور ایران به دلیل شرایط سیاسی به وجود آمده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد، در سه دهة اخیر همواره مورد تهدیدهای سیاسی، اقتصادی و نظامی بوده است، به همین دلیل لزوم توجه به رویکرد پدافندغیرعامل در طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی شهری اهمیت دوچندان پیداکرده است (اخوان و همکاران، ۱۳۹۶: ۱۲۲). تأمین امنیت، همواره یکی از موضوعات جدایی‌ناپذیر در رشد و توسعه شهرها قلمداد شده است به‌طوری‌که بسیاری از محققان، امنیت را بسترساز و پیش‌نیاز توسعه و شکوفایی شهرها معرفی کرده‌اند. از مهم‌ترین عناصر خدماتی حیاتی در شهر، مراکز انتظامی هستند که مهم‌ترین وظیفه آنان برقراری امنیت پایدار است و همواره در معرض آسیب‌پذیری و ناامنی قرار دارند. کلانتری‌ها و ایستگاه‌های پلیس به‌عنوان پیشخوان نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران و از ارکان مهم پیشگیری از وقوع جرم و تأمین امنیت در سطح شهرها به شمار می‌آیند (کرمی و قدیمی، ۱۳۹۱: ۸۱). نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران با توجه به مأموریت ذاتی، تأمین امنیت عمومی و نظم اجتماعی و دفاع از دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران، وظیفه مهم پیشگیری از وقوع جرائم در محیط داخلی و کمک به اجرای سیاست‌های پدافندغیرعامل توسط پلیس‌های تخصصی در مرز، خارج و داخل شهرها در دفاع از تمامیت ارضی کشور و برخورد با دشمنان خارجی را به عهده دارد (مصطفایی و فرهمند، ۱۳۹۲: ۹۳). اهمیت نقش مدیریت کلانتری‌ها و پاسگاه‌های انتظامی در راستای اجرای مأموریت‌های حساس و متنوع نیروی انتظامی ازیک‌طرف و تغییر رویکرد ناجا از تهدیدمحوری به جامعه‌محوری در سال‌های اخیر از طرف دیگر سبب شده است نقش واحدهای کلانتری پررنگ‌تر از هر زمان به نظر برسد (جواهری زاده و همکاران، ۱۳۸۷: ۵۷).
مراکز انتظامی یکی از نخستین سازمان‌هایی هستند که به‌محض وقوع یک بحران به مقابله و کنترل آن می‌پردازند؛ بنابراین استقرار و طراحی خود این مراکز نیازمند ملاحظات ویژه‌ای می‌باشد، زیرا در زمان حملات نظامی به شهرها نقش مراکز نظامی و انتظامی اهمیتی دوچندان پیدا خواهد کرد (علوی و همکاران، ۱۳۹۰: ۸۴). ازاین‌رو می‌توان دریافت که هرگاه نیروهای نظامی و انتظامی از قدرت بالایی برخوردار بوده‌اند و توانسته‌اند در وهلة اول نظم و قدرت خود را حفظ نمایند، میزان تلفات مردمی نیز به‌شدت کاهش یافته است (مهرابی و سپهوند، ۱۳۹۵). مراکز انتظامی به دلیل آنکه به امدادرسانی و پشتیانی در شرایط بحرانی می‌پردازند، می‌بایست در مناطقی استقرار یابند که نسبت به نقاطی که در آن‌ها احتمال وقوع بحران بیشتر است، دسترسی بهتری داشته باشند تا بتوانند در اسرع وقت به نحو مؤثری وارد عمل شوند. همچنین استقرار و طراحی خود این مراکز نیازمند ملاحظات ویژه‌ای می‌باشد، زیرا در زمان حملات نظامی به شهرها نقش مراکز نظامی و انتظامی اهمیتی دوچندان پیدا خواهد کرد. در این‌گونه مواقع عده‌ای همواره به دنبال آشوب‌طلبی و سوءاستفاده از موقعیت‌های بحرانی شهرها هستند و به قصدهای گوناگون (خرابکاری، دزدی، جاسوسی، بزهکاری و ...) می‌توانند هرچه بیشتر امنیت شهر را به خطر بیندازند. اگر در این حملات مراکز انتظامی شهری اقدامات پدافندی را به‌خوبی رعایت نکرده باشند و آسیب‌های جدی دیده باشند، نمی‌توانند اختلالات به وجود آمده در سطح شهر را مدیریت کنند و حتی ممکن است این مراکز در اثر آسیب‌های وارد شده به‌دست متجاوزین و افراد خرابکار افتاده و مدیریت انتظامی شهری به‌کلی از دست نیروی انتظامی خارج شود (همان). بدیهی است که خدمات‌رسانی به موقع پلیس به مردم بیش از هر چیز نیازمند استقرار مراکز پلیس در بهینه‌ترین مکان ممکن است تا مأموران بتوانند در اسرع وقت و بدون توجه به موانع و محدودیت‌های محیط شهری و نیز با ایجاد کمترین آثار منفی بر زندگی ساکنان شهر به محل حادثه برسند و اقدامات امدادی را انجام دهند (مشکینی و همکاران، ۱۳۸۹: ۹۲). همچنین تأکیدات مکرر خداوند متعال در آیات قرآن کریم و دستورات و بیانات مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) مبنی بر ضرورت توجه به موضوع پدافندغیرعامل، نشان دهندة اهمیت و ضرورت توجه به این رویکرد در تمام عرصه‌ها است. ایجاد شهرهای جدید در سال‌های بعد از جنگ تحمیلی، بهویژه شهر جدید پردیس، با هدف سرریز پذیری جمعیت و تبدیل‌شدن به مرکز پژوهشی-گردشگری در پیرامون کلان‌شهر تهران انجام گرفت، اما به‌مرورزمان به‌عنوان شهرک خوابگاهی در حومه شهر تهران شناخته شد. نزدیکی شهر جدید پردیس به کلان‌شهر تهران (به‌عنوان پایتخت و مرکز سیاسی-اداری کشور) و به منطقه حساس نظامی پارچین و سدهای مهم پایتخت، اهمیت این شهر در ایجاد و ارتقاء محیط امن و ایمن برای شهروندان خود را دوچندان می‌کند.
هدف از انجام این پژوهش، ابتدا شناسایی معیارهای برنامه‌ریزی و طراحی مراکز انتظامی از دیدگاه پدافندغیرعامل است که پس‌ازآن مراکز انتظامی شهر پردیس به‌عنوان نمونه مطالعاتی برحسب شاخص‌های احصاء شده در بخش اول، ارزیابی و رتبه‌بندی می‌شوند. همچنین ضریب اهمیت (وزن) هر یک از شاخص‌های پدافندغیرعامل نیز محاسبه خواهد شد.
پیشینه پژوهش
تحقیقات پیرامون موضوع پدافندغیرعامل سابقه طولانی در کشور دارد که با توجه به تنوع حوزه‌های مختلف مرتبط با رویکرد پدافندغیرعامل، هرکدام در عرصه‌های متنوعی همچون نظامی، امنیتی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و ... طبقه‌بندی می‌شوند. البته ارتباط و وابستگی زیاد بین حوزه‌های مختلف این رویکرد، امکان تفکیک و تمایز هر پژوهش بر حسب کاربرد را سخت می‌کند و می‌توان بیان کرد که طیف وسیعی از پژوهشهای ثبت‌شده در این حوزه، چند کارکردی است و حوزه‌های متنوعی را پوشش می‌دهد. مرور ادبیات پیشین در این زمینه بیانگر قرارگیری طیف بسیاری از پژوهشهای موجود، از نوع تحقیقات کیفی و تبیین و بیان اصول و سیاست‌های کلان به‌منظور افزایش بازدارندگی و وارد آمدن کمترین خسارات به مراکز انتظامی می‌باشد. البته در دهة اخیر با فراگیری استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره، بررسی و سنجش مباحث کمی نیز قوت گرفت. در ادامه مهم‌ترین تحقیقات و پژوهشهای داخلی مرتبط با موضوع پدافندغیرعامل، مراکز انتظامی و شهر پردیس به‌طور خلاصه بیان شده است.
پیله‌ور و رضایی پژوهشی با هدف بررسی و تحلیل وضعیت پایداری و ناپایداری شهر پردیس با رویکرد امنیتی و عوامل تهدیدکننده با استفاده از روش AHP، در سال (۱۳۹۵) انجام داده‌اند که نتایج آن بیانگر شناسایی و استخراج عوامل تهدیدکننده انسانی و طبیعی امنیت شهر به‌طور عام و شهر جدید پردیس به‌طور خاص است. همچنین با همپوشانی لایه‌های هر عامل، (۴) پهنة خطرپذیر شهر پردیس شناسایی شد (پیله‌ور و رضایی، ۱۳۹۵). حاجب و روزبازار در پژوهشی با هدف شناسایی وظایف پلیس از منظر پدافندغیرعامل بر ضرورت آموزش، همکاری، مشارکت عمومی مردم و سازمان‌ها به‌منظور تأمین نظم و امنیت انسانی و سرزمینی تأکید کرده‌اند (حاجب و روزبازار، ۱۳۹۵). شریفیان و رضایی در پژوهشی با هدف شناسایی ملاحظات اساسی پدافندغیرعامل در مکان‌یابی و تمرکززدایی اماکن آمادی ناجا، بر تأثیر معنی‌دار رعایت اصل پراکندگی، استتار و فریب در مکان‌یابی و تمرکززدایی اماکن آمادی ناجا تأکید کرده‌اند (شریفیان و رضایی، ۱۳۹۵). محبوب در پژوهشی که در سال (۱۳۹۳) با هدف بررسی و شناخت آسیب‌پذیری مراکز انتظامی شهر ارومیه، با به‌کارگیری فن تاپسیس فازی، شکاف بین معیارهای وضع موجود با شرایط مطلوب را بررسی کرده و مطلوبیت فضایی مناطق مختلف شهر ارومیه را برای استقرار مراکز انتظامی، ارزیابی کرده است (ریحان، ۱۳۹۳). ارسطو و هاشمی در پژوهشی با عنوان مکانگزینی ابنیه انتظامی با رویکرد پدافندغیرعامل در مهدی‌شهر، منطقه پایکوهی در نزدیکی جاده‌ها و خطوط ارتباطی را مناسب‌ترین مناطق برای احداث ابنیه انتظامی معرفی کرده‌اند (ارسطو و هاشمی، ۱۳۹۰).
در حوزه طراحی مراکز انتظامی با رویکرد پدافندغیرعامل، تنها پژوهش مرتبط توسط حیدرپور با هدف شناسایی نکات مهم در طراحی و ساخت ساختمان‌های مدرن پلیس با نگرش به پدافندغیرعامل انجام گرفته است که خروجی آن معرفی اصول پدافندغیرعامل و الزامات آن در طراحی و مکان‌یابی مراکز انتظامی است (حیدرپور، ۱۳۹۳). البته پژوهشهای دیگری توسط برخی از محققان همچون ابوالحسنی (۱۳۸۴)، اصغریان جدی (۱۳۸۶)، فرزام‌شاد (۱۳۸۹)، حسینی و کاملی (۱۳۹۴)، مشبکی اصفهانی (۱۳۹۶)، مهدی‌نیا و هاشمی فشارکی (۱۳۹۵) و کاملی و همکاران (۱۳۹۵) در حوزة طراحی با رویکرد پدافندغیرعامل انجام گرفته است اما آن‌ها نیز تنها به بیان اصول کلی و الزامات همه‌شمول بسنده کرده‌اند و تنها به معرفی و شناسایی معیارها پرداخته‌اند. فقدان تحقیقات کمی در حوزة طراحی با رویکرد پدافندغیرعامل کاملاً آشکار است.
گفتنیاست که دسترسی به مطالعات و تحقیقات بین‌المللی در ارتباط با این حوزه بسیار دشوار است، زیرا بسیاری از آئین‌نامه‌ها و یا مقررات مرتبط با این موضوع جزء مباحث امنیتی به شمار رفته و به‌صورت عمومی و برای همگان منتشر نمی‌شود. به همین دلیل پژوهش بین‌المللی در ارتباط با این موضوع یافت نشد.
[1]- UN-HABITAT
مراجع
- ابوالحسنی، عبدالله (۱۳۸۴). پدافندغیرعامل، معماری و طراحی شهری در ایران. تهران: قرارگاه پدافند هوایی خاتم النبیاء؛ معاونت پدافندغیرعامل.
- اخوان، محمدرضا؛ تقوایی، مسعود، وارسی، حمیدرضا (۱۳۹۶). تعیین نوع کاربری‌های آسیب‌پذیر و معیارهای مکانگزینی فضائی – کالبدی آن‌ها با تأکید بر بحران‌های غیرطبیعی (پدافندغیرعامل) به روش AHP (نمونه موردی شهر سبزوار). فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، جلد (۳۲)، شماره (۱)، ص (۱۲۱-۱۳۷).
- ارسطو، بهروز؛ هاشمی، سیدعلیرضا (۱۳۹۰). مکانگزینی ابنیه انتظامی با رویکرد پدافندغیرعامل در مهدی‌شهر. فصلنامه دانش انتظامی سمنان، جلد (۱)، شماره (۱)، ص (۲۳-۳۷).
- اسکندری، ندا؛ ملکی، جواد (۱۳۹۵). امنیت شهری با رویکرد پدافندغیرعامل، اولین کنفرانس بین‌المللی و سومین کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار، ص (۱-۸). مشهد: موسسه بین‌المللی معماری، شهرسازی مهراز شهر.
- اصغریان جدی، احمد (۱۳۸۶). الزامات معمارانه در دفاع غیرعامل پایدار. چاپ اول. تهران: انتشارات قرارگاه خاتم النبیاء (ص).
- انتظاری، حمید (۱۳۹۴). مروری بر پدافندغیرعامل در شهرهای جدید خراسان رضوی. مشهد: انتشارات ثامن.
- بوزان، باری (۱۳۸۷). مردم دولت‌ها و هراس. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- پاهیکده، فریدون (۱۳۹۲). بررسی چالش‌ها و مشکلات فرماندهی انتظامی استان خوزستان در پیشگیری از جرم. اهواز: دفتر تحقیقات کاربردی فرماندهی انتظامی استان خوزستان.
- پیله‌ور، علی‌اصغر؛ رضایی، رضا (۱۳۹۵). تحلیل امنیت و ناپایداری در شهرهای جدید با استفاده از GIS و AHP (مورد: شهر جدید پردیس). فصلنامه پژوهشهای جغرافیای سیاسی، جلد (۱)، شماره (۲)، ص (۱۷۳-۲۰۲).
- جواهری زاده، ناصر؛ جزینی، علیرضا؛ سرداری، محمدامیر (۱۳۸۷). رابطه بین فوریت‌های ابلاغی پلیس ۱۱۰ با مدیریت انتظامی کلانتری‌ها و پاسگاه‌های انتظامی استان لرستان. فصلنامه مطالعات مدیریت انتظامی، جلد (۳)، شماره (۳)، ص (۵۰-۶۲).
- حاجب، ابراهیم؛ روزبازار، علیرضا (۱۳۹۵). نقش پلیس در امنیت از منظر پدافندغیرعامل. دومین کنفرانس سالانه پژوهشهای معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، ص (۱-۹). تهران: موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی.
- حسینی، سید بهشید؛ کاملی، محسن (۱۳۹۴). معیارهای پدافندغیرعامل در طراحی معماری ساختمان‌های جمعی شهری. فصلنامه معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، جلد (۸)، شماره (۱۵)، ص (۲۷-۳۹).
- حیدرپور، علی (۱۳۹۳). طراحی و ساخت ساختمان‌های مدرن پلیسی با نگرش به پدافندغیرعامل. فصلنامه مطالعات مهندسی انتظامی، شماره (۲۳)، ص (۸۸-۹۶).
- ریحان، محبوب (۱۳۹۳). آسیب‌شناسی مراکز انتظامی در شهر ارومیه با تأکید بر پدافندغیرعامل با استفاده از TOPSIS. فصلنامه دانش انتظامی آذربایجان غربی، شماره (۲۲)، ص: (۵۱-۷۷).
- زیاری، کرامت الله (۱۳۸۸)، برنامه‌ریزی شهرهای جدید در ایران، چاپ دهم. تهران: انتشارات سمت.
- سازمان پدافندغیرعامل کشور (۱۳۸۹). سند راهبردی سازمان پدافندغیرعامل کشور. تهران: سازمان پدافندغیرعامل کشور.
- سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (۱۳۸۳). قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
- عبدی، توحید؛ جزئینی، علیرضا (۱۳۸۰). تحلیلی بر پلیس حرف‌های و مردمی (پلیس ۱۱۰). فصلنامه دانش انتظامی، جلد (۸)، شماره (۳)، ص: (۵۴-۶۱).
- علوی، علی؛ صباغیان، ناصر؛ پرهیزکار، اکبر؛ محمد هیودی؛ محمدرضا؛ حیدری، تقی (۱۳۹۰). تعیین موقعیت بهینه فضا-مکانی مراکز انتظامی شهر تهران با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (موردمطالعه: منطقه تهران‌پارس). فصلنامه دانش انتظامی، جلد (۵۱)، شماره (۱۳)، ص (۸۳-۱۱۰).
- فرزام‌شاد، مصطفی (۱۳۸۹). ملاحظات طراحی محوطه‌ها از منظر پدافندغیرعامل. فصلنامه پدافندغیرعامل، جلد (۵)، شماره (۲)، ص: (۵۷-۶۵).
- کامران، حسن و حسینی امینی، حسن (۱۳۹۰). کاربرد پدافندغیرعامل در جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری (موردمطالعه: شهرستان شهریار). فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، جلد (۳)، شماره (۸)، ص (۱۰۷-۱۲۰).
- کاملی، محسن؛ حسینی امینی، حسن؛ معطوف، شریف (۱۳۹۵). معیارهای طراحی محله پایدار از منظر پدافندغیرعامل با استفاده از فن دلفی. فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، جلد (۸)، شماره (۲)، ص (۱۷۵-۱۸۸).
- کرمی، رقیه؛ قدیمی، حمیدرضا (۱۳۹۱). شاخص‌های مؤثر در مکان‌یابی مراکز انتظامی (کلانتری‌ها و پاسگاه‌های پلیس). فصلنامه دانش انتظامی زنجان، شماره (۵)، ص (۷۹-۱۰۰).
- مشبکی اصفهانی، علیرضا (۱۳۹۶). الزامات و معیارهای طراحی معماری در پدافندغیرعامل. چهارمین کنفرانس ملی معماری و شهرسازی پایداری و تاب‌آوری از آرمان تا واقعیت، ص (۱-۱۴). قزوین: دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین.
- مشکینی، ابوالفضل، حبیبی، کیومرث؛ تفکری، اکرم (۱۳۸۹). تحلیل فضایی مکانی تجهیزات شهری و کاربست مدل تحلیل سلسله مراتبی در محیط GIS (موردمطالعه: ایستگاه‌های آتش‌نشانی هسته مرکزی تهران). فصلنامه پژوهشهای جغرافیای انسانی، جلد (۴۲)، شماره (۴)، ص (۹۱-۱۰۱).
- مصطفایی، یحیی؛ فرهمند، مریم (۱۳۹۲). مأموریت‌های پدافندغیرعامل ناجا با تکیه‌بر سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS. فصلنامه دانش انتظامی سمنان، جلد (۳)، شماره (۹)، ص (۹۱-۱۰۲).
- مهدی‌نیا، سید احمد؛ هاشمی فشارکی، سید جواد (۱۳۹۵). مبانی طراحی معماری فضاهای زیرزمینی با ملاحظات دفاع غیرعامل. فصلنامه پدافندغیرعامل، جلد (۷)، شماره (۲)، ص (۲۹-۴۰).
- مهرابی، حسین؛ سپهوند، انوشیروان (۱۳۹۵). مکان‌یابی یگان‌های انتظامی با رویکرد پدافندغیرعامل (موردمطالعه: کلانتری‌های شهر خرم‌آباد). اولین همایش ملی آینده‌پژوهشی، علوم انسانی و امنیت اجتماعی، ص (۱-۱۶). لرستان: دفتر تحقیقات کاربردی فرماندهی انتظامی استان لرستان- موسسه عدالت‌گستر بارکه.
- موحدی نیا، جعفر (۱۳۸۸). اصول و مبانی پدافندغیرعامل. تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
- نوری، سپیده؛ محمدی، علیرضا (۱۳۹۶). تعیین عرصه‌های مناسب مکانگزینی کلانتری‌ها برای بهبود امنیت فضا مطالعة موردی اردبیل. فصلنامه پژوهشهای راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، جلد (۶)، شماره (۳)، ص (۹۷-۱۱۵).
- هاشمی فشارکی، سید جواد؛ شکیبامنش، امیر (۱۳۹۰). طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل. تهران: بوستان حمید.
