جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه

در مقدمه تحقیق چنین درج شده است : 

(فشارکی، 1389 :87 .)

یکی از منابع مورد استفاده واستناد:

34-فشارکی، سید جواد(1389 ،(جایگاه فرهنگ در دفاع غیرعامل، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 35

 

زهرا فرقانی 1

چکیده

به کارگیری پدافند غیرعامل در جهت مقابله با تهدیدات و کاهش خسارات ناشی از حملات هوایی، موشکی، زمینی و...، موضوعی بنیادی و اساسی است که وسعت و گسترة آن تقریباً تمامی مراکز حیاتی و آسیبپذیر نظامی، اقتصادی و... کشور را در برگرفته و حفظ امنیت ملی، استقلال سیاسی و اقتصادی و پیروزی در جنگ به نحو چشمگیری در رأس امور است. پدافند غیرعامل در واقـع بسترسازی فرهنگی برای مقابله با دشمن و دفاع در مقابل هرگونه تجاوز و آماده سـازی روانـی جامعه برای ناکام سازی دشمن در تهاجم به کشور است. رسانهها از جمله متولیان دفاع غیرعامل هستند که نقشی حیاتی و مهمی در این زمینه بر عهدهدارند. در این مقاله بعد از توضیح و تشریح پدافند غیرعامل به توضیح نقش و جایگاه فرهنگ در این نوع دفاع میپردازیم و در نهایت کارکرد رسانهها در پدافند غیرعامل را، بهعنوان یک عامل فرهنگی مهم در جوامع امروزی تشریح مینماییم.

کلیدواژه ها:

پدافند غیرعامل، فرهنگ و پدافند غیرعامل، رسانه و پدافند غیرعامل

 

مقدمه میدانیم بیشتر کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه، برنامه گذار انتقال به قرن آینده را شروع کردهاند. ایران نیز مانند کشورهای دیگر، به عنوان کشوری قدرتمند در سطح منطقه، نیازمند به برنامه یا راهبردی برای دوران گذار از جنگ سرد است. امروز که بیشتر قدرتها با یکدیگر ارتباط دارند، این ارتباط خواه ناخواه در روابط و مناسبات ایران در سطح جهانی و این که چگونه ما بتوانیم از خود و منافع خود دفاع نماییم، تأثیر دارد. این امر وابسته به استراتژی کنونی ما در داخل کشور و نحوه حضور و همکاری در جامعه جهانی است. پدافند غیرعامل راهکاری مناسب برای ورود ایران به قرن آینده است. با پایان جنگ سرد، و نیز جهانی شدن و اتحاد بین ملتها و دولتها، کشور ایران نیازمند به توانایی ملی و اتحاد و همبستگی جامعه در برابر انواع بحرانهاست(کفاش، 1388 :26 .( پدافند غیرعامل شامل تمامی طرحریزیها و اقداماتی است که موجب کاهش آسیبپـذیریهـا و افـزایش پایداری و تداوم فعالیتهای دستگاهها و سامانههای نظـام در مقابـل تهدیـدات خـارجی گردیـده و مسـتلزم بهکارگیری سلاح نیست(دفاع غیر مسلحانه)(لونی و جلالی فراهانی، 1387 :68 .( بر اساس بند 7 سیاستهای کلی نظام در خصوص دفاع غیرعامل، به فرهنگسازی و آمـوزش عمـومی در زمینه بهکارگیری اصول و ضوابط دفاع غیرعامل و بر اساس بند 11 آن به اصول و ضوابط مقابله با تهدیدات نرمافزاری و سایر تهدیدات جدید دشمن به منظور حفظ و صیانت از شبکههای اطلاعرسانی پرداختهشـده و همـان طـور کـه در بنـد2 آن، دو اصـل از اصـول و ضـوابط دفـاع غیرعامـل کـه رعایـت آن الزامـی بـوده، حساسیتزدایی و فریب دشمن به منظور نیل به بازدارندگی و نیز ارتقا و پایداری ملی (کـه در بنـد 1 آمـده) معرفیشده و بخش مهمی از آن به عهده متولیان و اصحاب فرهنگی کشور میباشد و همچنین از آنجا کـه در شرایط بحرانی مانند جنگ، چه پیش از وقوع و چه حین جنگ همواره یکی از ابزارهای مهم دشمن، تهاجم فرهنگی و نیز عملیات روانی علیه کشور هـدف بـه منظـور تغییـر هنجارهـای اجتمـاعی و تغییـر افکـار و رفتارهای مردم نخبگان و مسئولین باهدف پذیرششرایط سلطه در پیش از تهاجم و در حین تجاوز نظامی و یا کاهش قدرت مقاومت ملی در برابر تهاجم و در نتیجه کاهش هزینههای نظامی خود و سهولت دستیابی به اهداف ظالمانه خود میباشد، لذا نقش فرهنگ و اصحاب فرهنگی در این کـارزار بسـیار مهـم و تأثیرگـذار خواهد بود و لازم است در صدر برنامههای نهادهای فرهنگی کشور قرارگرفته و با رصد دائمی اقدامات ضد فرهنگی و روانی دشمن، تدابیر و اقدامات لازم در همهی ابعاد آن صورت پذیرد(فشارکی، 1389 :87 .( شرایط بحرانی چه بلایای طبیعی باشـد چـه جنـگ و چـه تهـاجم فرهنگـی، اگـر بـه موقـع شناسـایی، اطلاعرسانی و پیشبینی شود و جریان اطلاعات شفاف و سریع باشد و آمادگی و آموزش قبلی هم در لایههای مختلف جامعه به طور موثر انجام شده باشد نمیتواند آسیبهای جبرانناپذیری به جامعه و مردم وارد کند. جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1179 در دنیای امروزی که رسانهها نقش بسزا و عظیمی در جریان اطلاعات و ارتباطات دارند، در مدیریت بهینـه بحرانها میتوانند عملکرد خوبی از خود نشان دهند. رسانهها قادرند قبل از وقـوع حـوادث و اتفاقـات وارد عمل شده و نقش موثری را به نمایش بگذارند و نقاط ضعف موجود را شناسایی کرده و با ایجاد کانـالهـای سالم توزیع اطلاعات و جریان مناسب آن موجبات کنترل آنها را فراهم آورند. با توجه به اینکه نقش و مأموریت پدافنـد غیرعامـل، پشـتیبانی و حمایـت از هـدفهـای ملـی اسـت و استراتژی آن فائق آمدن بر بحرانهای احتمالی و ایجاد امنیت در تمامی عرصههـای زمینـی، دریـایی، هـوایی، فرهنگی و اجتماعی امروز و فردای کشور است و فناوریهای اطلاعات و ارتباطات جدیـد و نـوین امـروزی بیشترین قدرت دفاعی را میتوانند به جوامع انسانی ارزانی بدارند، در این مقاله سعی بر این اسـت کـه ابتـدا توضیحی از پدافند غیرعامل به عنوان یکی از مهمترین نوعهـای دفـاع داده شـود و در ادامـه بـه نقـش مهـم فرهنگ در این نوع دفاع پرداخته شود. و در همین راستا کارکرد رسانه به عنوان یکی از متصدیان و متولیان فرهنگی جوامع امروزی، در پدافند غیرعامل تشریح میشود. فرهنگ 1-2 -تعریف فرهنگ واژه فرهنگ که امروزه از واژههای متداول در مباحث اجتماعی است، برای رسیدن به مفهوم امروزین خود سیر تحول زیادی را طی کرده است. صاحبنظران زیادی و از دیدگاههای گوناگونی فرهنگ را تعریف کردهاند. پارسونز معتقد است فرهنگ عبارت است از آن الگوهایی که به رفتار و فراوردههای بشری مربوط است و میتواند به ارث برسد، یعنی بدون مداخله ژنهای بیولوژیک، از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود(عزیزآبادی فراهانی، 1389 :64 .(فرهنگ همچنین به شیوه زندگی اعضای یک جامعه معین، عادات و رسوم آنها همراه با کالاهای مادی که تولید میکنند، مربوط میشود. بدون فرهنگ ما، اصلاً انسان، به معنایی که معمولاً این اصطلاح را درک میکنیم، نخواهیم بود، نه زبانی خواهیم داشت که با آن مقاصد خود را بیان کنیم و نه هیچگونه احساس خودآگاهی و توانایی تفکر یا تعقل(گیدنز، 1373 :36 .( اما معمولترین و معروفترین تعریففرهنگ از تایلور است کهفرهنگ را مجموعهی پیچیدهای میداند کهدربرگیرنده دانستنیها، اعتقادات،هنر، اخلاقیات، قوانین، عادات و هرگونه توانایی دیگری است به وسیله انسان به عنوان عضوی از جامعه کسب شده است (عزیزآبادی فراهانی، 1389 :65 .( فرهنگ به صورت تحلیلی از منظر چلبی به عناصر زیر قابل تجزیه است: تمثـال، شـاخص، نمـاد، بـاور، ارزش، تکلیف، فن، نفع معرفتی، کنش ارزشی، کنشگر، رابطه منطقی، رابطه گفتمانی(چلبی، 1375 :58 .( فرهنگ در انواع برداشتها به مثابه یک امر پویا و در حال تغییر و تکاپو و به یک حقیقت و عنصـر روحی وحدت و هویتبخش تبدیل شده است. لذا هویت و انسجام درونی و برونی افراد، جوامع و تـاریخهـا، ی سا ع وما ا ند لو 1180 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا به حضور بالنده و فعال حقیقت فرهنگی بستگی دارد. زیـرا فرهنـگ پدیـدهای انسـانی اسـت و دارای ابعـاد، سطوح و حوزههای متعدد میباشد(ایلگتون، 1380 :139 .( 2-2 -ویژگیهای فرهنگ فرهنگ دارای ویژگیهایی است که شامل پنج مورد کلی میشود : 1 .فراگیری: یعنی فرهنگ امری اجتماعی و فراگیر است و موضوعی نیست که به یک فـرد یـا موضـوع خاص مربوط شود، بلکه مسئلهای اجتماعی است. 2 .ریشهدار بودن: فرهنگ به طور عمده شامل سه لایه اسـت. لایـه نخسـت، جلـوههـای ظـاهری یـک فرهنگ که آداب و رسوم و رفتارهای مردم آن فرهنگ است. لایه دوم ارزشها و علائـق مشـترک اسـت. سومین لایه هم بینشهای اساسی آن فرهنگ است. 3 .بنا کردن فرهنگ بر بنیاد نگرشها و بینشها: بر اساس این ویژگی فرهنگ بـه دو فرهنـگ مـادی و الهی تقسیم میشود. 4 .نظاممند بودن: یعنی فرهنگ یک مجموعه به هم پیوسته و یک کل پویا است. 5 .قابلیت انتساب و انتقال(سلیمی، 1386 :123.( اما در یک جمعبندی کلی و بر اساس تعاریف مختلف ارائـهشـده از سـوی اندیشـمندان مـیتـوان مفهـوم فرهنگ را در موارد زیر خلاصه کرد: · فرهنگ مفهومی گسترده است که تمامی الگوهایی را که در جامعه آموخته میشوند، در آن غنا مییابند و از طریق نمادها منتقل میشوند، در بر میگیرد. · فرهنگ خاص انسان است و تمایز اصلی انسان و حیوان، فرهنگسازی است. · بر خلاف تمدن که چند جامعه را میتواند در برگیرد، فرهنگ صفت ویژه هر جامعه است. · فرهنگ در خلال زمان انباشتگی مییابد، پس قابل اعتلاء و تکامل است. · فرهنگ نسبی است و هیچ فرهنگی را نمیتوان فروتر و کمتر خواند. · فرهنگ در معنای علمی، شامل هر گروه یا جامعهای میشود. بنابراین هر روستا یا قبیلهای دارای فرهنگ است. · هر فرهنگ قابل انتقال و آموختنی است. از این رو، میراث فرهنگی از نسلی به نسلی دیگر منتقل میشود، یا از جامعهای به جامعه دیگر انتقال مییابد. · در هر جامعه عناصرفرهنگی پیوستگی زیادی به یکدیگر دارند، هر تغییر، موجبات بروز امواجی را فراهم میسازد که دیگر ارکان فرهنگ را دگرگون میکند. جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1181 · در نهایت اینکه، هرچند حرکت تاریخی جوامع به انباشتگی محتوای فرهنگی آنان میانجامد، ولی مخصوصاً در زمینه فرهنگ معنوی، ردهبندی ارزشی امکانپذیر نیست(ساروخانی، 1370 :166 و .(165 پدافند غیرعامل 1-3-تعریف پدافند غیرعامل هرگاه انسانها از سوی عوامل طبیعی یا عوامل غیرطبیعی در معرض خطرقرار گیرند و امکان ایجاد حادثه و ضرر و زیان جانی و مالی وجود داشته باشد، به نوعی دچار تهدید شدهاند. برای مثال سیل، طوفان و زلزله عوامل طبیعی هستند که زندگی انسانها را تهدید میکنند. حتی تهدید بیماریها و خطراتی که امراض گوناگون برای جان بشر دارد، نوعی تهدید محسوب میشود. از سوی دیگر در زندگی اجتماعی نیز انسانها تهدید میشوند. خطر دزدی اموال، تصادفات رانندگی، وجود اشرار و سارقین، همه نوعی تهدید غیرطبیعی یا تهدید اجتماعی علیه انسان است. به مرور زمان، جوامع برای جلوگیری از تهدیدات به صورت روشمند و حسابشده، مدلهای گوناگون دفاع را برنامهریزی کردهاند. انسانها در مقابل تهدیدات، دانش خود را افزایش میدهند و برای جلوگیری از پیش آمدن حوادث و کاهش خسارات و آسیبها، پیشبینی لازم را به عمل میآورند(نقیب السادات،1389 :2 .( پیشگیری و رعایت تمهیدات پیشگیری، آماده سازی و مصون نمودن عوامل انسانی و انسانسـاز در مقابـل هر نوع بحرانی نشاندهنده تدبیر است. این موضوع در طـول تـاریخ از ذهـن مـدبران دور نمانـده و همیشـه فاتحان و قهرمانان افسانهای از اقدامات تدافعی قبل از وقوع حادثه بهره جستهاند. در شرایط کنونی که تعداد و نوع بحرانها و آسیبها به شدت افزایش یافته است و روزبهروز در هر حـال دگرگـونی اسـت، ضـرورت مداقه در خصوص موضوع پدافند غیرعامل کاری هوشمندانه است. پدافند به معنی حفظ جان مردم، تضـمین امنیت افراد، صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی در همه مواقـع در هـر شـرایط، موقعیـت و هرگونـه تجاوز است(احمرلوئی، 1389 :13 .(که به دو شاخه تقسیم میشود: پدافند عامل که بیشتر در هنگـام وقـوع بحران(جنگ، سیل، زلزله، شورشهای خیابانی و ...) استعمال میشود. پدافند عامل «دفاع در مقابل دشمن با به کارگیری سلاح ها، تجهیزات جنگی و تکنیکهای رزمی به منظور از کارانـداختن ماشـین جنگـی دشـمن و نابودی آن» تعریف میشود. و نوع دوم پدافند که بیشتر تاکید آن روی مدیریت پیش از بحران است و عبارت است از هر اقدام غیر مسلحانهای که موجب کاهش آسیبپـذیری نیـروی انسـانی، سـاختمانهـا، تأسیسـات، تجهیزات، اسناد و شریانهای کشور در مقابل بحرانهایی با عامل طبیعی (خشکسالی، سیل و زلزله و رانش، لغزش و طوفان و ...) و عامل انسـانی(جنگ، شـورشهـای داخلـی، تحـریم و ....)، پدافنـد غیرعامـل خوانـده میشود(کامران و حسینی امینی، 1390 :166 .( ی سا ع وما ا ند لو 1182 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا مفهوم پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق میگردد که مستلزم بهکارگیری جنگافزار نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظـامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکـن کـاهش داد. اقـدامات پدافند غیرعامل شامل استتار، اختفاء، پوشش، فریب، تفرقه و پراکندگی، استحکامات و سازههای امن و اعلام خبر میباشد(جوانمرد و یوسفی، 1387 :19 .(پدافند غیرعامل، مجموعهای است از برنامهریـزیهـای عمـدتاً مهندسـی شـده کـه منجـر بـه پایـداری و افـزایش ضـریب دفـاع در حـوزههـای مختلـف کشـور خواهــد شد(قدوسی،1389 :32 و 33 .( پدافند غیرعامل در سه سطح در دنیا تعریف میشود: یک سطح به مجموعه اقداماتی گفتـه مـیشـود کـه آسیبپذیری زیرساختهای حیاتی، حساس و مهم کشور در مقابل حوادث طبیعی و غیرطبیعی یا انسان زا را کاهش دهد. متولی این سطح، سازمان مدیریت بحران کشور است. سطح دوم، موجب کـاهش آسـیبپـذیری زیرساختهای حیاتی و حساس یک کشور در مقابل حملهی دشمن خارجی خواهد شد که متولی آن سازمان پدافند غیرعامل کشور است. سطح سوم نیز مربوط به دفاع غیرنظامی و یا تعیین تکلیف مـردم در آن زمـان (شرایط جنگ) است که متولی آن باز سازمان پدافند غیرعامل کشور میباشد. پـس در مقابـل انـواع تهـاجم سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، حتی سایبر و ..که از آن طرف مرز و نه در داخل، توسـط دشـمن خـارجی باشـد، پدافند غیرعامل باید وارد عمل شود(مصطفوی، 1387 :5 .( پدافند غیرعامل بر مبنای طراحی ساختار و مشخصات فضا از دو بعد شکل و فـرم و عملکردهـای آن، در پی محدود نمودن و آسیبهای ناشی از جنگ، بهبود قابلیتهای فضای باز به منظور تأمین حفاظـت از جـان شهروندان و به حداقل رسانیدن لطمات جانی ناشی از سانحه جنگ است(276: 2006, Lacina .( بیشتر نظریهپردازان داخلی، پدافند غیرعامـل را بـا تاکیـد بـر بعـد دفـاع پیشـگیرانه در برابـر حمـلات دشمن(عامل انسانی) تعبیر کردهاند(کامران و حسینی امینی، 1390 :8 .(در پدافند عامل فقط نیروهـای مسـلح مسئولیت دارند. درحالیکه در پدافند غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمانها، صنایع و حتی مردم میتواننـد نقش موثری بر عهدهگیرند(حسینی امینی، اسدی، برنافر،1389 :132 .(در اصول پدافند غیرعامل، هوشیاری و مراقبت فرهنگی و جلوگیری از نفوذ دشمن و کاهش تأثیرگذاری عملیات روانی دشمن و آمـوزش عمـومی و فرهنگسازی مردم و ارتقاء اعتمادبهنفس ملی اهمیت دارد و لازم است به صورت پویا و زنده، سطوح جدید تهدید دشمن را شناخته و راهکارهای مناسب دفاع غیرعامل را اتخاذ کرد(قدوسی،1389 :33 .( 2-3 -اهداف پدافند غیرعامل اهداف پدافند غیرعامل به شرح زیر است: 1.کاهش قابلیت و توانایی سامانههای شناسایی، هدف یابی و دقت هدفگیری تسلیحات آفندی دشمن. جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1183 2.تقلیل آسیبپذیری و کاهش خسارات و صدمات تأسیسـات، تجهیـزات و نیـروی انسـانی مراکـز حیـاتی، حساس و مهم نظامی و غیرنظامی کشور در برابر تهدیدات و حملات دشمن. 3.حفظ سرمایههای کلان ملی کشور. 4.حفظ توان خودی جهت ادامه فعالیتها و تداوم عملیات تولید و خدماترسانی. 5.سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن و ایجاد شرایط سخت و دشوار برای وی در صحنه عملیات. 6 .صرفهجویی در هزینههای تسلیحاتی و نیروی انسانی. 7.افزایش آستانه مقاومت مردم و قوای خودی در برابر تهاجمات. 8 .تحمیل هزینه بیشتر به دشمن از طریق وادار نمودن وی به تلف نمودن منابع محدود خود بر روی اهـداف کاذب و فریبنده و سلب صرفه جوئی قوا از وی. 9 .بالا بردن توان دفاعی کشور. 10.توزیع ثروت، جمعیـت و سـرمایههـای ملـی در کـل فضـای سـرزمینی کشـور از طریـق اعمـال سیاسـت تمرکززدایی، آمایش سرزمینی و پراکندگی زیرساختهای کلیدی و مراکز حیاتی، حساس و مهم تولیـدی محصولات کلیدی(نیروگاهی، پالایشگاهی، صنعتی، غذایی، آب رسانی و ...). 11 .ایجاد آمادگیهای لازم مقابله با دشمن در شرایط تهدیدات نامتقارن. 12.حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور(صفوی،1385 :13 ،به نقـل از قـدیری و مهـری،1387 : .(195 و 194 3-3 -ابعاد پدافند غیرعامل طرفداران تئوریهای دفاع غیرعامل، روزافزون هستند و معتقدند بشر به جای گسترش سلاحهای نظامی، تئوری دفاع غیرعامل را پیگیری نماید. چرا که دفاع غیرعامل به عقل و منطق نزدیک تر و به حقوق انسانی مشروع تر است. این دسته از اندیشمندان، ابعاد دفاع غیرعامل را به موارد زیر بسط میدهند: 1.گسترش حفاظت در مقابل قدرت نظامی دشمن: اکنون در دفاع غیرعامل، حفاظت به بهتـرین وجـه آن در شکل اختفاءسوق پذیرفتهاست. به صورتی که دشمن با پیشرفتهترین سلاحهای نظامی خود، امکان ردیابی اهداف اعم از نظامی و غیرنظامی را نداشته باشد. 2.افزایش قوه تحرک: تحرک راهبردی در دفاع غیرعامل به جابجایی سریع امکانات، ابزارها و نیروی انسانی و انعطافپذیری در شیوههای زندگی سوق داده شده است. به نحوی که در مقابل حملات و تهدید نظـامی دشمن از طریق قدرت تحرک و جابجایی، صدمه به تأسیسات و تجهیزات و مردم و نیروی انسانی کاهش یابد. 3.توسعه ارتباطات: جوامع امروزی بدون شبکههای ارتباطی، مختل و زندگی مردم با مشکل روبرو میشـود. ی سا ع وما ا ند لو 1184 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا در نظریههای دفاع غیرعامل تاکید بر حفظ شبکههای ارتباطات در هر شرایطی و توسعه ارتباطات برای موقعیتهای پیشبینی نشده مد نظر قرار دارد. 4.مقاومسازی: مقاومسازی در نظریههای دفاع غیرعامل در دو بعد انسانی و فیزیکی معنا یافته اسـت. در بعـد فیزیکی، مقاومسازی به معنای تقویت تأسیسات و ساختمانها و افزایش اسـتحکامات بـرای جلـوگیری از آسیب مستقیم سلاحهای نظامی است. اما در بعد انسانی، مقاومسازی به معنای افزایش روحیه ایسـتادگی و مقاومت مردم و انجام و همبستگی اجتماعی برای جلوگیری از حملات روانی و فرهنگی دشمن است. 5.آمایش و مکانیابی: در نظریههای دفاع غیرعامل، آمایش و مکانهای شهرها و زیستگاهها و توسـعه آنهـا در نقاط امن با رعایت ملاحظات امنیتی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مد نظر قرار دارد. 6.کاهش هزینههای دفاعی: توسعه دفاع غیرعامل در مسیر کاهش هزینههای تسلیحاتی نظامی و دفاعی قـرار دارد و میزان هزینههای دفاع غیرعامل، یک دهم هزینههای نظامی، نسبت و تـأثیر و کـاربرد آنهـا 10 برابر شیوههای نظامی است. 7.امکان موازنه دفاعی: در دفاع غیرعامل، دفاع برای همه کشورهای جهان که قـدرت و ثـروت و امکانـات رقابت تسلیحاتی با ابرقدرتها را ندارند، فراهم تر است. اتخاذ سیاست دفـاع غیرعامـل در سیاسـتهـای دفاعی کشورهای جهان سوم، برای آنها فرصت حفاظت از سرزمین را فراهم میآورد. چرا که به امکـان کمی و کیفی بلندپروازانه ی تکنولوژیک تسلیحاتی وابسته نیست و با اندک هزینههای دفـاعی، مـیتـوان چتر حفاظتی گستردهای در مقابل دشمنان به وجود آورد. 8.تکیه بر مردم: در نظریهی دفاع غیرعامل، برتری قدرت نظامی به منزله دستیابی دشمن به اهـداف نیسـت، بلکه حضور مردم و تکیه بر پایداری مردم و فرهنگ و باورها و ارزشهـای مقاومـت، موجـب فـراهم شدن قدرت نرم میشود و داشتن قدرت نرم، توانایی کم نظیری برای مقابله با برتری تسلیحاتی بـه وجـود میآورد. 9.نفوذناپذیری در سیستمها : در نظریههای دفاع غیرعامل، تکیه بر استحکام سیستمها برای جلوگیری از نفوذ دشمن مورد تاکید قرار دارد. جلوگیری از نفوذ دشمن در کسب اطلاعات و یا جلوگیری از نفوذ دشمن در شبکههای رایانهای و شبکههای ارتباطی و سیستمهای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی از جمله این نوع نگاه میباشد. 10.تاکید برپیشبینی و پیشگیری: در دفاع غیرعامل قبل از بروز حادثه و یا شکلگیری تهدید، بایستی بتوانید آن را پیشبینی و پیشگیری نماییم. در دفاع غیرعامل تلاش میشود نقاط آسیبهـا، شناسـایی و یـا ضـعف مؤلفههای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شناسایی و قبل از بهرهگیری دشمن برای رفع عیوب اقـدام شود. جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1185 11.ساختن خرده سیستمهای جانشین: در بعضی از نظریههای دفاع غیرعامل تلاش میشـود بـه جـای بـزرگ کردن سیستم ها، از سیستمهای کوچک تر استفاده شود که امکان خدماتدهـی و جانشـینی عملیـاتی بـا یکدیگر را داشته باشند. 12.فناوریهای دوگانه: فناوریها یا تکنولوژی دو منظوره نیز در نظریهی دفاع غیرعامـل از اهمیـت زیـادی برخوردارند. در این حوزه، طیف وسیعی از اقلام و ابزارهای غیر دفاعی و غیر رزمـی وجـود دارد کـه در موقع اضطراری میتواند برای دفاع مورد استفاده قرار گیرد. 13.درک تهدید: در دفاع غیرعامل، درک تهدید و شناخت دشمن و نوع تهدید یا تهدید شناسی، اهمیت ویژه دارد. اشتباه در شناخت ماهیت تهدیدات موجب شکست در عملیات دفاع غیرعامل خواهد شد. 14.خودکفایی و خوداتکایی: عامل مهم در دفاع غیرعامل، تکیه بر دانش، ابزارهـا و نیروهـا و تـوان خـودی است. چرا که وابستگی به هر کدام در شرایطی میتواند موجب عـدم کـار آیـی دفـاعی شـود. تکیـه بـر الگوهای بومی، تولید داخلی، استقلال اقتصادی و بسیاری دیگر ضامن حفظ سـرزمین از تهدیـدات دشـمن .(111-113 :1389،صادقی(میشود فرهنگ و پدافند غیرعامل 1-4 -تهدید فرهنگی، دفاع فرهنگی تهدید عنصری است پویا که از گذشته تا کنون تابع جدی از تکنولوژی است و جنگهای دنیا را به اشکال مختلفی درآورده است. امروزه بحث ماهواره، اینترنت، بلوتوث و ایمیل تهدید محسوب میشود، و یا این که تا پیش از این برای کشوری تهدید نبوده، اما حالا خود به عاملی برای جنگ تبدیل شده است. در عصر حاضر جنگ، جنگ موشک و اسلحه نیست، بلکه جنگ سایبر، اطلاعات و فرهنگ است. تهدید دیگر فقط به جنگ نظامی خلاصه نمیشود و دیگر نمیتوان حوزههای مشخصی برای تغییرات در تهدید متصور شد و الزام دیگربه تعریف دفاع غیرعامل اولیه مثل استتار، اختفا و .... برنمیگردد(مصطفوی،1387 :14 .( بنابراین از نیازهای بشر مقابله باهر نوع تهدید و حفظ بقا است که راهبرد اصلی هـر جامعـه محسـوب میشود. بنابراین اگر هر موجودی نتواند بقای خود را حفظ کند، از بین میرود. جوامعی که نتوانستهاند بقای خود را حفظ کنند جوامعی بودهاند که توانایی پاسخگویی به نیازها و تطابق با تغییـر شـرایط را داشـتهانـد. ملتهایی در طول تاریخ باقی میمانند که بتوانند مکانسیم مناسب بقای خود را داشته باشند که ابعاد مختلفی دارد. پس هر جامعهای باید پاسخ دهد که چگونه میخواهد خودش را حفظ کند و در مـورد هـر کـدام از شرایطی که ممکن است اتفاق بیفتد، چگونه پاسخگو باشد و خود را تطبیق دهد. این مجموعـه بـه نـوعی بـا پدافند غیرعامل در ارتباط است. حفظ بقا از اصول پدافنـد و جـزء راهبرهـای اساسـی آن اسـت. در زمینـه فرهنگ پدافند غیرعامل، روشها و شیوههای الگوهای رفتاری به منظور حفظ جامعه، مورد نظر اسـت کـه ا ند ی 1186 q مجموعه مقالات همایش ملی د سا ع وما لو رعا در مقابل دشمن خارجی، شرایط حساس تری را به وجود میآورد(فردرو، 1387 :6 .( «دفاع غیرعامل در حوزه فرهنگی، عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانه ای کـه باعـث افـزایش بازدارندگی در دشمن، کاهش آسیب پذیری زیرساختهای حیاتی و حسـاس بخـشهـای فرهنگـی و تبلیغـی کشور، تداوم فعالیتهای ضروری فرهنگی، ارتقاء و پایداری ملی، تسهیل مدیریت بحران ناشـی از تهدیـدات دشمن، عملیات فرهنگی و روانی ضد تهاجم فرهنگی دشمن میگردد». به این ترتیب دفاع غیرعامل در حـوزه فرهنگ، تمامی طرحها و اقداماتی که نحوهی ادارهی مردم در شرایط تهدید و جنگ، ارتقاء آستانهی تحمل ملی در برابر تهدیدات (فرهنگی و دفاعی) و آماده سازی مردم و کشور بـرای مقابلـه بـا تهدیـدات دشـمن را شامل میشود(فشارکی، 1389 :87 ( 2-4 -پدافند غیرعامل و فرهنگ عمومی گسترش مفاهیم دفاع غیرعامل در فرهنگ از دو منظر قابل بررسی است که هر دو منظر به یک نتیجه منطقی میرسد: الف-از منظر فرهنگ و ارزشها ب-از منظر ساختار سیاسی – اجتماعی و سیاسی از منظر فرهنگ و ارزشها، هنگامی که ابعاد اجتماعی و فرهنگی یک کشور مورد تهدید قرار میگیرد، در واقع خطر دگرگونی ارزشهای فرهنگی و تغییر رفتارهای اجتمـاعی بـه وجـود آمـده اسـت و تغییـر در ارزشهای فرهنگی موجب کاهش انسجام اجتماعی و اخلال در تداوم کارکرد نظـام فرهنگـی و اجتمـاعی و سیاسی میشود. از منظر ساختار سیاسی و اجتماعی، تهدید امنیت کشور پس از انقـلاب اسـلامی ایـران همـواره از طریـق تغییر در ارزشهای فرهنگی و رفتارهای اجتماعی و عدم سازگاری آنها بـا فرهنگـی کـه موجودیـت اصـلی نظام بوده است، توسط دشمنان دنبال شده است. بدین ترتیب حفظ نظام سیاسی مستلزم ساماندهی ارزشهـای فرهنگی و اجتماعی است و مفاهیم دفاع غیرعامل در فرهنگ عمومی موجب استحکام بیشتر نظـام خواهـد شد(مصطفوی، 1389 :101 .( فرهنگ عمومی به عنوان یکی از مهمترین سیستمهای انسجام دهندهی اجتماعی، بارزترین جایی است که ارزشها و کنشها و نمادها در آن رشد میکند. لذا برای گسترش مفاهیم دفاع غیرعامل بایستی در فرهنـگ عمومی برنامهریزی لازم صورت گیرد. مفاهیم دفاع غیرعامل در حوزهی ارزشهای عام انسانی و در حوزهی ارزشهای فردی و گروهی و ملی قابلگسترش است. از نظر جامعهشناختی، گسترش مفاهیم پدافند غیرعامـل در فرهنگ عمومی به معنی گسترش این مفاهیم در 6 حوزه جهانبینی، ارزشها، گرایشها، کنشها، نمادهـا و فناوریها است(قدوسی،1389 :33 .( جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1187 گسترش مفاهیم دفاع غیرعامل در فرهنگ عمومی از منظر فرهنگ و ارزشهای خودی در راستای حفظ موجودیت نظام فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشور، بایستی در مجموعه خردهفرهنگها و تاریخ و مـذهب و تقویت حس هویت ملی در کلیه گروههای اجتماعی و نظامهـای عقیـدتی و آیـینهـای اجتمـاعی و در کلیـه سطوح عمل سازمانی گسترش یابد و این مسیری پیچیده و مداوم است(قدوسی،1389 :34 .( 3-4 -فرهنگسازی در پدافند غیرعامل آموزش و فرهنگسازی یک نوع پدافند غیرعامل است. اگر در غالب تبیین طرح درس به این موضوع توجه شود، فراگیری این مسائل به صورت کلاسیک، به یک عامل و اصولی برای پدافند غیرعامل تبدیل میشود(صادقی،1389 :110 ( اولین گام برای فرهنگسازی در عرصه پدافند غیرعامل توسعه ادبیات دفاعی در حـوزه فرهنـگ اسـت، گام دوم دشمن شناسی است. در این مسیر سومین قدم، فرهنگسازی ادبیات پدافند غیرعامل در میان اصحاب رسانه، مطبوعات و حوزههای فرهنگی، هنری و اجتماعی است. ادامه راه بـا توسـعه دادن فرهنـگ دفـاع در حوزه فرهنگ به عنوان یک مطالبه عمومی در میان نخبگان و فرهیختگان جامعه میتوان پیمود. توسعه و آموزش این مفاهیم ایجادشده با آموزشهای عرضی و طولی، هماهنگی و ایجاد سازگاری مناسب در مقابل هجوم دشمن بین دستگاههای فرهنگی، هنری، همسو کردن دستگاههای فرهنگـی و اجرایـی کـردن اقدامات فرهنگی دفاعی و تأمین اعتبارات و سازوکار که به صورت یک برنامه دائمی در بدنه دسـتگاههـای اجرایی کشور قرار گیرد، راههای دیگری برای رسیدن به این امر مهم است. در نتیجه یک طـرح کلـی نیـاز است که برای تهیهآن باید جلسات هم اندیشی بین اصحاب فرهنگی و هنری و دفاعی تشکیل شود. هنرمندان و مستندسازان در این راستا میتوانند از ابزار هنر برای تقویت قوای دفاعی بـه عنـوان نیـروی حمـایتی عمـل کنند(مصطفوی، 1387 :15 .( در جامعه در راستای فرهنگسازی پدافند غیرعامل، باید مردم را به این باور رساند که دشمن به جامعـه ما حمله خواهد کرد و آن را مورد تهاجم قرار خواهد داد. فضاهای عمومی و تراکمهای جمعیتـی مـیتواننـد مورد هجوم قرار گیرند، بنابراین آمادگی میتواند منجر به کاهش تلفات، مقاومـت بیشـتر در برابـر دشـمن، حفظ استقلال سیاسی و ارضی منجر شود(محبی،1387 :13 .( 4-4 -اهداف و مأموریت دفاع غیرعامل در حوزه فرهنگ الف) اهداف دفاع غیرعامل در حوزه فرهنگ شامل موارد زیر میباشد: 1 .ایمنسازی و مقاومسازی زیرساختهای آموزشی، پرورشی و فرهنگی در برابر تهدیدات دشمنان. 2 .فرهنگسازی، تعلیم و آموزش جامعه نسبت به مفاهیم، روشها و آموزههای دفاع غیرعامل. ی سا ع وما ا ند لو 1188 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا 3 .ارتقاء آستانهی مقاومت و پایداری ملی در مقابل تهدیدات و کاهش آسیبپذیریها در سطح جامعه(فشارکی، 1389 :89.( ب) مأموریتهای دفاع غیرعامل در حوزه فرهنگ شامل موارد زیر میباشد: 1-توسعه و گسترش آموزههای دفاع غیرعامل در سطح جامعه. 2 -طراحی و تدوین محتوای آموزشهای مورد نیاز در نظام آموزشی در خصوص دفاع غیرعامل. 3-گنجاندن متون آموزشی دفاع غیرعامل در مقاطع تحصیلی و آموزشی متناسب با دوره و رشتهی تحصیلی. 4-تولید و توسعهی دانش دفاع غیرعامل در رشتههای مختلف تحصیلی. 5-بهرهگیری از توان سازمانها و تشکلهای فرهنگی، اجتماعی و هنری وابسته و تعیین وظایف در امر دفاع غیرعامل. 6-ترویج، بسط و گسترش فرهنگ دفاع غیرعامل در سطوح مختلف جامعـه بـا اسـتفاده از گسـترهی نفـوذ دستگاهها و مراکز فرهنگی کشور. 7-دمیدم مستمر روح مقاومت و دفاع در میان جامعه. 8-فضاسازی فرهنگی و مشارکت گسترده در این زمینه در جامعه و آحاد مردم. 9-ایمنسازی زیرساختهای فرهنگی و آموزشی کشـور در برابـر تهاجمـات محسـوس و غیـر محسـوس و تهدیدات دشمن(فشارکی، 1389 :93-89.( نقش رسانهها در پدافند غیرعامل 1-5 -اهمیت رسانهها در باب اهمیت رسانهها، مارشال مک لوهان معتقد است که اگر فناوری یک دوران، مصنوع فکر و عمل انسان است میتوان گفت که انسان هر عصر هم به سهم خود مصنوع فناوری زمان خود میباشد. وسایل ارتباط جمعی نه فقط در حالات و تصورات و ادراکات انسان موثر است، بلکه در سیستم اعصاب و ادراکات حیات انسانی تأثیر گذاشته و او به طور ناخودآگاه وضع خود را از جنبههای مختلف با وسایل ارتباط جمعی منطبق کرده است(هاشمی، 1385 :130 .( دنیای امروز، عرصه جنگ بین رسانههاست. رسانه در حوزههای مختلف، کارکردهـای متفـاوت دارد. بـا استفاده از رسانهها میتوان در جامعه انگیزه و حرکت ایجاد کرد یا فرهنگ عمومی را بنیان نهاد و گسترش داد. همچنین افکار عمومی را در زمینه موضوع خاصی میتوان تبیین کرد. رسانه میتواند ارتبـاط دوسـویه را بین افراد یک جامعه و حتی جامعه جهانی برقرار کند. اطلاعات و آنچه رسانههای همگانی در زمینـههـای مختلف اجتماعی و سیاسی عرضه میدارند، بیشترین اثر را بر جوامع انسانی دارند(موسوی میرکلائی، 1391 : .(188 جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1189 2-5 -قدرت رسانهها قدرت یعنی اینکه A بتواند Bرا به کاری خلاف خواسته خود وادار کند. این وادار کردن اگر با قدرت فیزیکی همراه باشد، خشونت نام دارد ولی اگر به واسطه اقناع B صورت گیرد در آن صورت میتوان به آن عنوان هژمونی داد. در این حالت افراد در وضعیتی گرفتار میآیند که نمیتوانند نیازهای واقعی خود را از خواستههای غیر واقعی تشخیص بدهند و در نتیجه دست به انتخابی میزنند که قدرت هژمونیک شده طالب آن است. هرچه ابزار هژمونیک کردن قوی تر و پیچیدهتر باشد به همان اندازه نیز افراد زیادتر تحت تأثیر قرار میگیرند. وقتی از قدرت رسانه صحبت میکنیم منظور قدرت از نوع دوم است. یعنی رسانهها زمینه را برای اقناع آماده میکنند. آنان میتوانند با مطلوب جلوه دادن اوضاع، تصویر مردم از جامعه خودشان را متحول کنند. این تحول ناشی از قدرتی است که در نوع تصویر، ابهام، سرعت و پیچیدگی آن نهفته است(رزاقی،1384: 21 و 22 .( 3-5 -رسانه و فرهنگ استونس معتقد است «فرهنگ پدیده ای است مرتبط با فرایندهای تاریخی و تحولات اجتماعی که پدیده ارتباطات آن را از یک امرصرفاً تاریخی به مقوله ای نو، معاصر و متحول تبدیل می کند»( نایبی و آغاز، .(43 :1388 بین رسانههای جمعی و فرهنگ دو نوع رابطه وجود دارد. یکی اینکه خود رسانههای جمعی درون یـک محیط فرهنگی تولید میشوند. یعنی وجود رسانههای جمعی موکول به وجود پس زمینههـا یـا پیشـینههـای فرهنگی است. همانگونه که حیات و ادامه فعالیت رسانههای جمعی مستلزم داشتن امکانات تخصصی، فنـی، امکانات مالی و بقیه عرصههایی است که حیات اقتصادی رسانهها را میسازد. یا همان طور کـه رسـانههـای جمعی با نظام سیاسی در تعامل هستند و یک بعد سیاسی یا اثرگذار سیاسی را میتوانند با ایـن بخـش داشـته باشند، با فرهنگ هم میتوانند در تعامل باشند و رابطهای دوسویه با این بخش داشته باشند. یـک سـوی ایـن رابطه این گونه است که رسانههای جمعی خودشان درون یک فرهنـگ فعالیـت مـیکننـد و در درون ایـن فرهنگ هم دو نقش کلی بر عهده میگیرند. یکی از این دو نقش، وظیفه تولید محتوای فرهنگی است، که در این محتوا یا پیامهای خاصی نهفته است و یا بر اساس نوع شناخت از اولویتها و مسائل فرهنگی انتخـاب و گزینشی صورت گرفته، پردازشی انجامشده و پیام سازی صورت میگیرد. بنابراین وظیفه رسانههـای جمعـی، تولید برنامههایی است که این برنامهها درون یک محیط فرهنگی تولید شدهاند. نقش یا کارکرد دیگری که رسانههای جمعی دارند، در واقع انتقال پیامهای فرهنگی است که تولید خودشان نبوده اما به هر حال تولیدی است که در سطح جامعه و در بین هنرمندان و شخصـیتهـای فرهنگـی و حتـی غیرفرهنگـی کـه پیامشـان میتواند دارای نوعی اثرگذاری فرهنگی باشد، وجود دارد(منتظر قائم، 1381 :18 .( ی سا ع وما ا ند لو 1190 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا رویکرد مطالعات فرهنگی به رسانه، بر این باور است که با توجه به جایگاه مستقل فرهنگ، پیام رسانه از یک سو در زیرمجموعهای از مباحث فرهنگی جای میگیرد. از آن رو که به آشکارسازی معنـای مسـتقر در ساختار محتوایی پیامها مبادرت میورزد و از دیگر سو، پیام ارتباطی نیز به ایجاد دگرگـونی فرهنگـی در مخاطبان اهتمام میورزد(دهشیری، 1384 :41 .( 4-5 -رسانه و پدافند غیرعامل 1-4-5 -جایگاه رسانه در پدافند غیرعامل بحران هویت، بحران مشروعیت، بحران مشارکت، بحران نفوذ، بحران اقتدار و بحران توسعه از جمله بحرانها و آسیبهایی است که میتواند کشورها را در دنیایی امروز رسانهها، مورد تهدید قرار دهد و اگر به آن رسیدگی نشود، مورد بهرهگیری دشمن قرار میگیرد. در جهان امروز برای دفاع، لازم است به آسیبها و بحرانهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی توجه نمود تا اینگونه مسائل مورد سوءاستفاده دشمنان قرار نگیرد. در تهدیدات امروزی که دشمنان با پیچیدهترین سلاحهای الکترونیکی و رسانهای حضور مییابند، علاوه بر توان دفاعی نیروهای نظامی، مردم نیز نقش موثر و کارا دارند. چرا که در جنگهای نسل چهارم، مردم اولین کسانی هستند که توسط دشمن به صورت غیرمستقیم مورد تهدید قرار میگیرند. لذا شیوههای ایمنسازی افکار عمومی برای کاهش آسیب از زمینههای مورد توجه در پدافند غیرعامل است(نقیب السادات،1389 :2 و 3 .( در واقع دشمن در راهبرد تکنیکی جدید خود عملیات روانی و فرهنگی را ابزار قرار داده است که لازم و ملزوم عملیات نظامی است. بر این اساس حوزه فرهنگ مرجع باورها و یقینهاست و فرهنگ جز ابزارهای اصلی مورد حمله دشمن است(مصطفوی، 1387 :15 .( توجه به شکل تهدید و نفوذ از گذشته تا به امروز، میتواند دلیل توجه به پدافند غیرعامل را بـه عنـوان یک مقولهی فرهنگی به خوبی نشان دهد. در گذشته تهدید سخت از طریق بـه کـار بـردن ابـزار جنگـی و نظامی برای تحمیل اراده به دیگران انجام میشد. این امر بـا جنـگ سـخت و ضـرب و زور نظـامی تکمیـل میشد. در دنیای امروز، تهدیدات نرم نیز وجود دارد که معمولاً دشمنان با استفاده از ابزار رسانهای، سیاسـی، اقتصادی و فرهنگی برای ایجاد رعب در مردم و به وجود آمدن شرایط بحران و نگرانیهای اجتماعی، سیاسی و در خطر قرار دادن ساختارهای سیاسی و اجتماعی کشور آن را در دستور کار قرار میدهند تا همین امر بـه آرامی و نرمی در مردم، نوعی میل به عدم دفاع و عدم ایستادگی را بـه وجـود آورد و دقیقـاً نـوعی عملیـات روانی، بدون استفاده از سلاح صورت میگیرد. امروزه برای مقابله با تهدیدات جدید باید آگاهی و دانایی را افزایش داد و افزایش دانایی، توانـایی مـا را افزایش میدهد. پدافند غیرعامل، زمینهای برای افزایش توانایی برای مقابله بـا تهدیـدات دشـمن اسـت(نقیب جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1191 السادات،1389 :3 .(در این شرایط رسانههایی مثل صدا و سیما و سینما ابزار اصـلی دفـاع از تمامیـت کشـور هستند(مصطفوی، 1387 :15 .( در زندگی اجتماعی و فرهنگی، همه چیز به گونـهای بنیـادین بـا قـدرت ارتبـاط دارد. قـدرت در مرکـز سیاستهای فرهنگی جای دارد و بحثی تفکیکناپذیر از فرهنگ است. تمام عملکردهای معنادار، به روابـط قدرت مربوط میشوند. این روابط ما را به فعالان اجتماعی و سیاسی تبدیل میکنند، جایگاهها و ذهنیتهـای ویژهای را به ما ارائه میدهند که همهی آنها یکسان نیستند، روابط قدرت موجود در عملی معنادار ممکـن است حالتی متعادل داشته باشند، ولی غالباً دربردارندهی روابـط دیگـری هسـتند. قـدرت بـه برخـی افـراد و گروهها امکان میدهد که در قلمرو کنشهای فرهنگی تأثیرگذار تر باشند. ابزاری برای بیان وجود و علایـق خود، ابزاری برای انتشار، عرضه و توزیع آثار، ابزاری برای انتشار، عرضه و توزیع آثار، ابزاری برای تعریـف خود و ابزار لازم برای تعریف معانی مختلف و شکل بخشـیدن بـه ارزشهـای اجتمـاعی.پس بـرای گسـترش مفاهیم دفاع غیرعامل بایستی ساخت قدرت را نیز در جریان قرار داد و آنها نیز هم راستا عمـل نماینـد. در جهان امروز ساخت قدرت با رسانهها نیز گره خورده است و با حوزههـای تجـاری و اقتصـادی پیونـد دارد. برای نمونه توجه بسیاری که در جهان به فرهنگ معطوف شده است در راستای سـاخت قـدرت و تجـارت میباشد و یکی از مهمترین عواملی که موجب توجه خط مشی گـذاران سیاسـی بـه حـوزهی فرهنـگ شـده است، نقش و تأثیر کالاها و ابزارهای فرهنگی جدید همچون رسانههـای جمعـی اسـت.مدت زمـانی زیـادی نیست که بشر با تهدیدات رسانهای و کاربرد آنها در صحنههای مختلف جنگ و سیاست آشنا شـده اسـت. همیشه دو طرف درگیر، به ویژه زمانی که ابزارهای فیزیکی منازعه، به بن بست رسیدهاند، دریافتـهانـد کـه غیر از زخمی کردن، کشتن و اسیر کردن حریف، میتوان برای رسیدن به پیروزی از ابزارهای کم خرج تر و سهلالوصول تر نیز استفاده نمود. این ابزارها عبارتاند از رسانهها برای متقاعد کردن یک طرف نسـبت بـه پذیرش خواستهای طرف دیگر، بدون دریافت امتیاز در خور توجه. در ایـن میـان، کشـوری برنـده میـدان خواهد بود که هم، سازوبرگ تبلیغاتی و اطلاعرسانی بزرگ تر و پیشرفتهتری را فراهم کرده باشد و هم در زمینه ارتباطات و متقاعدسازی و تولید فرهنگی، خبری، هنری و تبلیغـاتی جلـوتر از رقیبـان خـود حرکـت کند(نقیب السادات، 1387 :2 .( امروزه رسانهها به ابزار مهمی در دست دشمنان تبدیلشدهاند تا از آن طریـق امنیـت کشـورها را تهدیـد کنند و بحرانهای مختلف را ایجاد نموده، به منازعات داخلی دامن بزنند. مقابله با این تهدیدات در وهله اول نیازمند شناخت آنها و سپس داشتن راهبردهای مناسبی است که بحرانها را مـدیریت نمـوده، نظـم جامعـه محفوظ باقی بماند. این راهبردها در قالب مقوله پدافند غیرعامل قابلیت دنبـال شـدن دارد. پدافنـد غیرعامـل آماده سازی ذهنی، روحی، روانی، اجتماعی و فرهنگی است تا آسیبزایـی عملیـات روانـی و رسـانهای دشـمن ی سا ع وما ا ند لو 1192 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا کمرنگ و یا بیخطر گردد. همانگونه که عملیات روانی از طریق رسانهها در وادی فرهنگ دنبال میگردد، پدافند غیرعامل به عنوان صلحآمیزترین شیوه مقابله، مقولهای فرهنگی است ک نیاز به بسترسازی مقتضی در جامعه دارد(نقیب السادات، 1387 :3 .( 2-4-5 -وظایف رسانه در پدافند غیرعامل رسانهها در دفاع غیرعامل نقش اساسی دارند و رسانهها بایستی برای انجام وظیفهی مهمی که در دفاع غیرعامل به عهدهدارند، برنامهریزی اجرایی داشته باشند. رسانهها در دفاع غیرعامل نیازمند داشتن آمادگی اطلاعاتی و عملیاتی هستند. در شرایط تهدید (قبل،هنگام و بعد از تهدید) رسانهها رسالتهای متعددی به عهده دارند: · شناخت تهدیدات دشمن. · ارزیابی از خطرات و خسارات کشور در صورت بروز تهدید. · راهکارهای مقابله با تهدیدات دشمن. · پایدار کردن جریان اطلاعرسانی به مردم در هر شرایط ممکن. · پیشبینی و بهکارگیری تمهیدات ارتباطی لازم در شرایط اضطراری. · تقویت و حفظ انسجام ملی در برابر دشمنان. · افزایش آگاهیهای عمومی مردم پیرامون دفاع غیرعامل. · بهکارگیری شیوههای اطلاعرسانی در شرایط بحران(علاءالدینی، 1389 :114.( رسانهها، تهدیدات را از چند زاویه مورد بررسی قرار میدهند: 1 .ماهیت تهدیدات 2 .آرایش امکانات و عوامل انسانی 3 .آمادگیها و پیشبینیهای لازم و ضروری 4 .عوامل تهدید 5 .درجهبندی بحران و تهدید 6 .واکنشهای مردم و مسئولین(علاءالدینی، 1389 :115 .( 3-4-5 -مشخصهها و ویژگیهای دفاع غیرعامل توسط رسانهها 1(از منظر دفاع غیرعامل یکی از نخستین مشخصههای «دفع در برابر تهدیدات دشمن» ضرورت آمادگی و بهروز بودن دستاندرکاران رسانه است. آشنایی با جنگ نرم و ابعاد گستردهی آن و بهکارگیری راههای مقابله برای حفظ امنیت کشور، از جمله کارهای اساسی در حوزهی رسانهها محسوب میشود(علاءالدینی، .(115 و 114 :1389 جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1193 همچنین مدیران خبری رسانهها با استفاده از سابقه اخبار و پوشش خبری واقعه، تصویر پیش آمدهای احتمالی را از قبل برای مخاطبین خود مجسم کند(طاهریان، 1388 :171 .( 2 (در مرحله پیش از بحران، کارکرد آموزشی و فرهنگسازی رسانهها بیشتر حائز اهمیـت اسـت زیـرا ایجاد آمادگی از طریق آموزش بسیار کم هزینهتر از آموختن از یک فاجعـه اسـت. رسـانههـای جمعـی در صورتی که درست مدیریت شوند، میتوانند ابزاری برای برنامههای آموزش عمومی به منظـور پیشـگیری از بحران و آمادگی برای آن باشند. آموزش عمومی باید به گونهای باشد که منجر به دستیابی و استفاده از دانش بومی به منظور حفاظت از مردم، داراییها، میراث فرهنگی و ... گردد. (روشندل اربطانی و صـلواتیان،1389 : .(8 رسانهها هم چنین به واسطهی برخورداری از کارکرد نظارت برمحیط و تفسیرمیتوانند در مرحله پیش از بحران، بحرانهای بالقوه و در حال شکلگیری را در محـیط ملـی شناسـایی و بـه مسـئولان و کـارگزاران گوشزد کنند(روشندل اربطانی، 1388 .( 2 (مشخصه مورد انتظار دیگر دفاع غیرعامل از رسانهها، عدم قطع ارتبـاطی رسـانه بـا مـردم در شـرایط بحران است. به این معنی که رسانهها همراه بایستی بتوانند ارتباط خود را با مردم حفظ کـرده و در هنگـام حمله دشمن ضربهپذیر نبوده و دچار قطع ارتباطی و اخلال در اطلاعرسانی نشوند(علاءالدینی، 1389 :115 .( 3 (همچنین پیشبینی ابزارها و امکانات لازم برای تداوم اطلاعرسانی از طریق پیشبینی کانالهای ارتباطی متعدد و موازی، بسیج کردن متصدیان و تعیین مأموریت آنها در شرایط ویـژه، تهیـه مـواد محتـوایی بـرای شرایط بحران و تهیهی برنامههای الگو و نمونهی شرایط بحران و تهدید، پیشبینی امکانات و ابزارهای فنـی لازم، سرعت عمل و مانورهای آمادگی خبررسانی و اطلاعرسانی در شرایط بحران از مشخصههـای کـارکرد رسانهها در پدافند غیرعامل است(علاءالدینی، 1389 :115 .( 4(حفظ اعتماد عمومی مردم به رسانههـا در شـرایط تهدیـد و بحـران، از دیگـر اهـداف برنامـهی دفـاع غیرعامل در رسانههاست. اگر اعتماد مردم به رسانههای خودی کاسته شود، آنگاه رسانههای دشـمن فرصـت مییابند با شایعه سازی و دروغ پردازی اذهان عمومی را دچار اختلال و آسیب نمایند. مخاطبین در بحرانهـا باید به رسانهها اعتماد داشته باشند(علاءالدینی، 1389 :116 .( از طریق رسانهها میتوان اطلاعات درست و صادقانه را به موقع در اختیار مردم درگیر بحـران قـرار داد. این امر باعث جلوگیری از بروز شایعات، ابهامات و دروغپردازیها میشود. اینجاسـت کـه نقـش کلیـدی و حساس صاحبان بنگاههای ارتباط جمعی و خبرنگاران در زمان بحران مطرح میشود (مونسان، 1386 :31 .( 5(رسانهها بایستی از یک بانک اطلاعاتی منسجم حمایتی برخـوردار باشـند. و اطلاعـات مـورد نیـاز در زمینهی تهدیدات ایجادشدهی دشمن و مواد تصویری و صوتی و مکتوب و تحلیلها و اخبـار و گـزارشهـای ی سا ع وما ا ند لو 1194 q مجموعه مقالات همایش ملی د رعا لازم به صورت هماهنگ و با پوشش مناسب در اختیار رسانهها قرار داشته باشد تا بتوانند در برنامهی دفـاع غیرعامل به خوبی عمل نمایند(علاءالدینی، 1389 :116 .( در بحبوحه بحرانها و تهدیدها رسانهها قویترین و قابلاطمینـانتـرین ابـزار توزیـع و پخـش بـه موقـع اطلاعات حیاتی در جامعه هستند. از سوی دیگر بر اساس تحقیقات انجامشده از نظـر مـردم نیـز رسـانههـا اصلیترین منبع کسـب اطلاعـات در خصـوص بحـرانهـا و حـوادث و اتفاقـات هستند(روشـندل اربطـانی و .(8 :1389،صلواتیان 6(در بحرانها رسانهها ابتکار عمل را در دست میگیرند و مردم و مسئولین بیش از گذشته به رسـانههـا نیازشان افزایش مییابد، لذا برنامهی دفع غیرعامل در رسانهها به ظرفیتها و قابلیتهای حرفهای بالایی نیاز دارد(علاءالدینی، 1389 :116.( از آنجا که رسانههای جمعی در هر کشوری یکی از مهمترین زیرساختهای فرهنگی آن کشور محسوب میشوند لذا در تعامل با سایر زیرساختها و مؤلفههای توسعه، تأثیرگذاری بیشتری دارند. رسانهها در زمان وقوع بحرانها با رفتاری علمی و عقلایی، بحران را به حداقل میرسانند و مطالبـات و توقعـات ایجادشـده در دوره بحران را واپایش میکنند. رسانهها همچنین در صورت آگاهی از ارتجاعی بودن وضعیت پس از بحران، میتوانند این وضعیت را تعدیل نموده و آثار بازگشتی پس از بحران را به صـفر نزدیـک سـازند(ره پیـک و .(92 :1390،نهازی 7(اعلام حس همدردی، تقویت روحیـه مشـارکت و تعـاون بـه وسـیله مـدیریت رسـانه و تـلاش بـرای برانگیختن احساس عمومی جامعه برای زدودن چهره غم بار بحران از منطقه بحرانزده از وظایف رسـانههـا در زمان بحران است(طاهریان، 1388 :172 .(همچنین ایجاد جو روانی نشاطآور برای تداوم روحیـه زنـدگی در بین مردم از وظایف رسانهها در شرایط بحرانی است(مونسان، 1386 :31 .( در مراحل بعد از بحرانها و تهدیدها و تهاجمها، شیوههـای مختلـف تقویـت روحـی و اجتمـاعی مـردم، ارائهی تحلیلهای مناسب همراه با آموزشهای لازم برای پیشگیری از درگیر شـدن مجـدد، بهـرهبـرداری از تجربیات به دست آمده در قالبهای مختلف خبری،گزارشی و تحلیلی و سرانجام حضـور فعـال در صـحنهی شکلگیری افکار عمومی به نفع مردم، میتواند از نقشهای رسانهها در پدافند غیرعامل باشد.(بشیر، 1387 .( نتیجه پدافند غیرعامل، در سالهای اخیر به عنوان شیوهای برای دفاع غیر مسلحانه در برابر حملات دشمن، با ساختاری سازمانی یافته و نهادینهشده، مورد توجه قرار گرفته است.کاربست پدافند غیرعامل، جدای از اینکه افزایش ضریب پایداری و کاهش آسیبپذیری را به همراه دارد، به عنوان مقولهای فرهنگی مورد توجه قرار جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1195 گرفته است. توجه به تهدیدات نوین دشمن با استفاده از رسانهها، آسیب روحی و روانی به پیامگیران آنها برای نفوذ گستردهتر در عرصه ارتباطات، با حربههای ارتباطی مورد توجه اکثر کشورها قرار گرفته است. با توجه به این که ما نیز هر روز شاهد ایجاد بحران از سوی کشورهای غربی برای کشورمان میباشـیم و در مسائل فرهنگی به شکل جنگها و تهدیدهای نرم از سوی دشمنان بحرانهایی ایجاد مـیگـردد، مـا بایـد تلاش کنیم که بحرانهای ریز فرهنگی که ارزشهای اسلامی و دینی، ملی و باورهـای اجتمـاعی را تضـعیف مینمایند را شناسایی نموده و برای هر کدام از آنها الگوهای دفاعی ترسیم کنـیم تـا بتـوانیم از پـیش آمـدن بحرانهای بزرگ فرهنگی جلوگیری نماییم. لذا لازم است راهکارهای تقویت ارزشهای فرهنگی را ترسیم نموده تا بتوانیم راههای پایداری و مقاومت را در بحرانها تقویت نماییم. هدف دیگر،ایجاد موانع بـرای عـدم ورود بحرانهای ریز در فرهنگ و همچنین تضعیف استراتژیهای دشمن است تا دشمنان نتوانند بـه اهـداف فرهنگی خود برسند. از آنجا که نفوذ و گستردگی فعالیتهای رسانهای در دنیای امروز بسیار پردامنه شده است تـا جـایی کـه تمامی ابعاد و زمینههای حیات اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است. زمانی کارکرد و نقشهـای رسـانههـا محدود به نقشهای هدایت و راهنمایی، آموزشی و خبری و تفریحی و سرگرمی بود و امـروزه در مجموعـه نقشهای تعریفشده، تهدید و جنگ نیز اضافه شده است. رسانهها در دفاع غیرعامل نقشی اساسی دارند کـه دارای رسالتهایی همچون، شناخت تهدیدات دشمن، ارزیابی از خطرات و خسارات کشور در صـورت بـروز تهدید، راهکارهای مقابله با تهدیدات دشمن، پایدار کردن جریان اطلاعرسانی به مردم در هر شرایط ممکن، تقویت و حفظ انسجام ملی در برابر دشمنان، افزایش آگاهیهای عمومی مردم پیرامون دفـاع غیرعامـل و .... میباشد. منابع 1-ابراهیمی، سید ابراهیم؛ نقیب السادات، سید رضا؛ فردرو، محسـن؛ محبـی، محسـن؛ شـکیب مهـر، حمیـد؛ مصطفوی،سید محمدرضا؛ متفکر، حسین(1387 ،(الزامات فرهنگی پدافند غیرعامل(دفاع غیرعامل)،کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 10 . 2-احمرلوئی، محمدحسین(1389 ،(پدافند غیرعامل در جنگهای نوین، دانشکده فارابی، تهران. 3-ایلگتون، تری(1380 ،(منازعات فرهنگی مدرن، ترجمه رضا مصیبی، مجله ارغنون، شماره 18 . 4-بشیر، حسین(1387 ،(رسانهها و معناشناسی بحران، فصلنامه پژوهشهای ارتباطی، شماره 55 . 5 -جوانمرد، مهدی؛ یوسفی، حسن(1387 ،(باز آرایی فرهنگ و تأثیر مؤلفههای روانـی در دفـاع غیرعامـل، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 10 . 6 -چلبی، مسعود(1375 ،(جامعهشناسی نظم، تهران، نشر نی. ا ند ی 1196 q مجموعه مقالات همایش ملی د سا ع وما لو رعا 7 -حسینی امینی، حسن؛ اسدی، صالح؛ برنافر، مهدی(1389 ،(ارزیابی ساختار شهر لنگرود جهت برنامهریزی پدافند غیرعامل، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 18 . 8 -حمیدرضا، کفاش(1388 ،(پدافند غیرعامل(استراتژی انتقال)، رشد معلم، شماره 243 . 9-دهشیری، محمدرضا(1384 ،(بررسی سازوکارهای نهادینهسازی همکـاریهـای رسـانهای، قـدرت و نقـش رسانهها در کاهش تهدیدهای جهانی، مجموعه سخنرانیها و مقالات ارائهشده در پنجمین سمینار رسانهای ایران و آلمان(اردیبهشت 1384 ،(تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه. 10-رزاقی، افشین(1384 ،(جهانی شدن رسانههای جمعی، ماهنامه روابط عمومی، شماره 38 و 39 . 11-روشندل اربطانی، طاهر(1388 ،(تدوین الگوی جامع مدیریت بحران با رویکرد نظم و امنیت، فصـلنامه دانش انتظامی، شماره 2 . 12-روشندل اربطانی، طاهر؛ صلواتیان، سیاوش(1389 ،(طراحی مدل نقش رسـانههـای جمعـی در مـدیریت مرحله پیش از بحران، فصلنامه علوم مدیریت ایران، شماره 17 . 13 -ره پیک،سیامک؛ نهازی، غلامحسین(1390 ،(راهکارهای ایفای بهینه رسانه ملی در مدیریت بحرانهای حوادث غیرمترقبه طبیعی، مطالعات دفاعی استراتژیک، شماره 44 . 14-ساروخانی، باقر(1370 ،(جامعهشناسی ارتباطات، تهران، انتشارات اطلاعات. 15 -صادقی، سعید(1389 ،(برنامهریزی پدافند غیرعامل در بخش فرهنگی، کتاب ماه علوم اجتماعی، شـماره .35 16-سلیمی، محمد(1386 ،(تلویزیون و کارکردهای فرهنگی، رواق هنر و اندیشه، شماره 13 . 17 -صفوی، سید رحیم(1385 ،(نقش پدافند سپاه در تأمین امنیت داخلی کشور-نقش سپاه در دفاع و امنیت ملی کشور، تهران، انتشارات سپاه. 18-طاهریان، مریم(1388 ،(نقش رسانهها در هدایت فرونشاندن و مدیریت بحران، پژوهشنامه، شماره 38 . 19 -عزیزآبادی فراهانی، فاطمه(1389 ،(توسعه فرهنگی و رسانه ملی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونـت پژوهشی، دفتر گسترش تولید علم. 20 -علاءالدینی، مریم(1389 ،(برنامه دفاع غیرعامل در رسانهها،کتاب ماه علوم اجتماعی،شماره 35 . 21-قدوسی، سحر(1389 ،(ارزشهای دینی حاکم بر دفاع غیرعامل، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 35 . 22-کامران، حسن؛ حسینی امینی، حسن(1390 ،(تحلیل ساختارهای شهریار و راهبردهای پدافنـد غیرعامـل، مجله جغرافیا، شماره 30 . 23-گیدنز، آنتونی(1373 ،(جامعهشناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی. 24 -لونی، محمدرضا؛ جلالی فراهانی، محمد(1387 ،(تدوین راهبرد ملی پدافند غیرعامل در حوزه ارتباطات، جایگاه فرهنگ در پدافند غیرعامل با تأکید بر کارکرد رسانه q 1197 نگرش راهبردی، شماره 92 . 25-محسنیان راد، مهدی؛ ساروخانی، باقر؛ فرهنگی، علیاکبر؛ قندی، حسین؛ منتظر قائم، مهـدی؛ شـکرخواه، یونس؛ فرقانی، مهدی (1381 ،(اقتراح: آسیبشناسی فرهنگی و رسانهها، نگاه حوزه، شماره 80 و 81 . 26-مصطفوی، سید محمدرضا(1387 ،(دیدگاه : بزرگترین ابزار دفـاع فرهنـگ اسـت، کتـاب مـاه علـوم اجتماعی، شماره 10 . 27-مصطفوی، سید محمدرضا(1389 ،(گسترش مفاهیم پدافند غیرعامل در فرهنگ عمومی، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 35 . 28-موسوی میرکلائی، سید علی(1391 ،(بررسی تهاجم نرم علیه جامعه زمینهساز و راهبردهـای رسـانه در مواجهه با آن، مطالعات اجتماعی و رسانه، شماره 1 . 29-مونسان، ناهید(1386 ،(نقش رسانهها در مدیریت بحران، روابط عمومی، شماره 54 . 30-نایبی، هوشنگ؛ آغاز، محمدحسین(1388 ،(فرهنگ، رسانه و نقش سیاسـتهـای رسـانهای در توسـعه فرهنگی کشور، مجله مهندسی فرهنگی، شماره 31 و 32 . 31-نظامی، قدیر؛ مهری، عباس(1387 ،(نقش پدافند غیرعامل در امنیت کشور، نگرش راهبردی، شماره 92 . 32-نقیب السادات، سید رضا(1387 ،(سخنی با خواننده: پدافند غیرعامل مقولهای فرهنگی، کتاب ماه علـوم اجتماعی، شماره 10 . 33-نقیب السادات، سید رضا(1389 ،(پدافند غیرعامل؛ زمینهای فرهنگی برای مقابله با تهدیـد، کتـاب مـاه علوم اجتماعی، شماره 35 . 34-فشارکی، سید جواد(1389 ،(جایگاه فرهنگ در دفاع غیرعامل، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 35 . 35-هاشمی، شهناز(1385 ،(رسانهها و تغییرات فرهنگی، پژوهشنامه شماره 2)رسانه؛ فرهنـگ و سیاسـت)، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک. - Lacina, B(2006), Explaining the Severity o

 

 

https://kashanu.ac.ir/Files/Content/MHPadafandKashan1393.pdf

 

 

 

·سخنرانی در دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393

·سخنرانی در کارگاه تخصصی دانشگاه کاشان همایش ملی پدافند غیر عامل و علوم انسانی 28 اردیبهشت 1393