############.....اقدامات مهندسی ارتش عراق در خاک عراق .....############
دکتر سیدجواد هاشمی فشارکی و.....
منتشر شده در خبرگزاری ایثار پرس
نشانی منبع انتشار :
http://www.isarpress.ir/?p=4062
گروه : آخرین اخبار / ادبیات پایداری / تاپ / صفحه اول
- شناسه : ۴۰۶۲
- ۳۰ بهمن ۱۳۹۹ - ۶:۳۴
اقدامات مهندسی ارتش عراق در خاک عراق
اقدامات مهندسی ارتش عراق در خاک عراق
پس ازعملیاتهای رزمندگان اسلام وعقب نشینی ارتش عراق از اغلب مناطق اشغالی، مهندسی رزمی عراق در خاک عراق اقدامات گسترده ای برای تحکیم و تثبیت مواضع خود کرد ، که در این مقاله تشریح گردیده است .
مهندس عبدالامیر ابراهیمی - جهادگر امیر محمد زاده - دکترسید جواد هاشمی فشارکی
ارتش بعث عراق با حمایت وپشتیبانی ها وتجهیز غربیها به انواع امکانات وتجهیزات از جمله ماشین آلات مهندسی و آموزش انها ، به ایران اسلامی حمله ور شدند . و بلافاصه اقدامات مهندسی رزمی را انجام دادند. در طول جنگ نیز بدنبال عملیاتهای پیشروی رزمندگان اسلام ، مهندسی رزمی عراق نیز براساس تغییرات صحنه تماس طرفین درگیر ؛ مواضع جدید خود را ایجاد وتثبیت میکرد .
ارتش بعث عراق پس ازعملیاتهای رزمندگان اسلام طی دوسال اولیه جنگ تحمیلی ، پس از تلفات زیاد مجبور به عقب نشینی از اغلب مناطق اشغالی شد و درمواضع دفاعی جدیدی درخاک عراق استقرار یافت. و برای تثبت مواضع خود و مستحکم بخشی در برابر حملات ایران ، اقدامات مهندسی رزمی گسترده و زیادی انجام دادو استحکامات شدیدی بوجود آورد. در ادامه اقدامات مهندسی رزمی ارتش عراق در خاک عراق تبیین گردیده است .
لازم به ذکر است ، اقدامات مهندسی ارتش بعث عراق در هنگام تجاوز و استقرار درخاک ایران ؛ تحت عنوان " اقدامات مهندسی ارتش بعث عراق در خاک ایران "، در مقاله دیگری تدوین و پیش از این ، منتشر شده است .
- سازمان مهندسی ارتش عراق
سازمان جدید ارتش عراق در سال ۱۲۹۸ ( ۱۹۲۰ م) با ایجاد ۶ رکن اصلی شروع به فعالیت نمود. یکی از رسته های در نظر گرفته شده در سازمان مذکور، رسته مهندسی رزمی بود – در حد نمودار سازمانی – در سال ۱۳۰۲ ( ۱۹۲۴ م. ) اولین واحد عملیاتی مهندسی نظامی ارتش عراق تاسیس و به مرور به مدیریت مهندسی نظامی تبدیل شد و با عنوان مدیریت کل مهندسی ارتش (تابعیت وزارت دفاع) تصویب و تثبیت شد. (مقاله شماره ۱، ص ۲۳۷)
از آن زمان تا کنون، سعی و کوشش فراوانی در جهت توسعه آن انجام گرفته است. علاوه بر مدیریت کل مهندسی ارتش، در هر سپاه یک فرماندهی مهندسی و در لشکر ها نیز، یک فرماندهی مهندسی وجود داشت که چندین گردان مهندسی تحت امر آن می بود؛ لازم به ذکر است که سازمان مهندسی لشکر های پیاده و زرهی با توجه به محدودیت و مقدورات آنها متفاوت بوده و هر گردان ۳ گروهان تحت امر دارد و هر گروهان قادر به پشتیباتی از یک تیپ می باشد.
ارتش عراق با اقدامات وسیع مهندسی، زمین مناطق عملیاتی و معابر وصولی را برای عبور ستونهای نظامی آماده کرده و امکان پشتیبانی از یک جنگ گسترده و سریع را مهیا ساخته بود.اطلاعات لازم از استعداد و گسترش نیروهای نظامی ج.ا.ا، وضعیت زمین و عوارض آن را بدست آورده بود و با کمک سران فراری کشوری و لشکری شاه و همکاری اطلاعاتی کشورهای غربی و حکومت سعودی، اطلاعات نظامی،سیاسی و اقتصادی خود را در مورد ایران قوت بخشیده بود. (انصاری و همکاران،۱۳۸۷،ص۱۴۶) شهریور ۱۳۵۹ تحرکات و تجاوزات زمینی و هوایی و اقدامات مهندسی ارتش عراق شدت گرفت. نقل و انتقال نیرو به مرز و اطراف پاسگاههای مرزی، حاکی از دو برابر شدن نیروهای عراقی در مرز و احداث سنگر های جدید بود. فعالیت های مهندسی نیز با سایر اقدامات جریان داشت. جاده کشی، احداث خاکریز، حفر خندق، ایجاد سنگر و انواع مواضع و نیز انواع تجاوزات هوایی و شناسایی مناطق حساس با هواپیما صورت می‌گرفت. (انصاری و همکاران،۱۳۸۷،صص۱۴۹-۱۵۵) ازجمله این اقدامات، مین گذاری، تخریب تأسیسات(مانند خطوط لوله نفت)، جاده سازی، احداث پاسگاه های جدید، سنگرهای بتونی، قطع نخلستانهای حاشیه اروند، احداث دکل های دیده بانی و … می باشد:
با گذشت ۵ ماه از پیروزی انقلاب اسلامی، رژیم عراق در آذربایجان غربی و خوزستان برای اولین بار مین گذاری نمود. اولین مین گذاری در استان خوزستان توسط عوامل نفوذی در حومه شهر خرمشهر صورت گرفت. بطور کلی مین گذاری در سال ۵۸ یک روند موزون و سیر ثابت دارد ولی از ابتدای سال ۵۹ میزان مین گذاری شدت یافت. بخصوص پس از تصرف لانه جاسوسی توسط دانشجویان پیروخط امام و قطع رابطه آمریکا، شدت آن بیشتر شده و حدود ۱۰۰۰ درصد افزایش یافت.
عراق از سال ۵۸ در اکثر نقاط مرزی مبادرت به ایجاد استحکاماتی از قبیل سنگرسازی و …. نمود که در بعضی مناطق جهت پیشگیری از برانگیخته شدن حساسیت نیروهای خودی، شبانه اقدام به آن نموده بود. علاوه بر ایجاد استحکامات، در چندین نقطه از جمله در منطقه باباخانی و روبروی پایگاه بشکان در منطقه سرپل ذهاب و بر روی کوه برنیان، اقدام به ساخت پاسگاه نظامی نمود که این پاسگاه جهت استقرار عوامل مزدور سالارجاف بکار گرفته شد. (مقاله شماره ۱ ،صص ۲۴۳-۲۴۴). گزارش روزهای چهاردهم و شانزدهم تیرماه حاکی از اقدامات دشمن مبنی بر افزایش تعداد سنگرها، تقویت نیرو و تجهیزات و استقرار یک گردان زرهی و یک آتشبار توپخانه در منظقه مرزی خرمشهر است. (انصاری و همکاران،۱۳۸۷،ص۱۴۹)
در مناطقی که دید و تیر به نفع نیروهای عراق نبوده و شرایط زمین اجازه داده بود، از جمله در منطقه کوت- سمیده- سعیدیه و موسیان، در پوشش حفاری نفت، دکل های حفاری به ارتفاع ۳۰ متر بنا نمود تا بتواند دید و تیر لازم را برای نیروهای خود فراهم نماید. این فعالیت ها بیشتر در اواخر سال ۵۸ و اوایل سال ۵۹ انجام گرفت. (مقاله شماره ۱،ص ۲۴۴)
عراق جهت کنترل و توسعه دید و تیر روی شهر آبادان، در شهریور ماه سال ۱۳۵۹ در مقابل جزیره آبادان، اقدام به قطع نخلستانهای ساحل غربی نموده و استحکامات نظامی در آن منطقه احداث کرد. (مقاله شماره ۱،ص ۲۴۴)
احداث خاکریز به طول ۵۰۰ متر به موازات نوار مرزی شلمچه ( در عمق ۲ کیلومتری) از مهمترین اقدامات مهندسی عراق قبل از شروع تجاوز در شهریور۵۹ محسوب می شود که با حفر کانالی از آن خاکریز تا ۵۰ متری خط مرزی شلمچه نزدیک شد. (مقاله شماره ۱،صص ۲۴۴-۲۴۵) در پی گزارش لشکر ۹۲ زرهی به استانداری خوزستان در ۱۵/۶ / ۱۳۵۹ تشدید فعالیت عراق در مرز را چنین شرح میدهد :
گزارش ستاد لشکر۹۲ زرهی (ر۲) مستند به گزارش ستاد عملیاتی اروند امروز صبح مجدداً عملیات سنگر کنی و حفر خندق در اطاف پاسگاه شلمچه عراق بوسیله ۶ دستگاه بولدوزر شروع گردید.مراتب جهت استحضار بعرض میرسد. (گزارش ستاد لشکر ۹۲ زرهی (ر۲) )
شبکه های جاده ای نقش حیاتی و مهمی را در پشتیبانی از عملیات های نظامی دارند و به جرأت می توان گفت که بدون داشتن شبکه جاده ای مناسب، نمی توان عملیات موفقی را به انجام رسانده و آن را پشتیبانی نمود. رژیم عراق با آگاهی از این اصل، از همان روزهای نخستین پیروزی انقلاب اسلامی، بیشترین توان مهندسی خود را بکار گرفت تا بتواند جاده های مناسبی برای تسهیل تحرکات یگان های زرهی و مکانیزه فراهم نماید؛ لذا جاده های مرزی موجود را ترمیم کرده و در مناطقی که جاده وجود نداشت، به موازات مرز، جاده آسفالت احداث نمود و جاده ای آنتنی متعددی از جاده مرزی به سمت پاسگاه های مرزی منشعب کرد. فعالیت راه سازی عراق تا شروع تجاوز ادامه داشت و برای حفاظت جاده ها، ساختمان هایی به شکل قلعه که استعداد استقرار یک تیپ رزمی را داشت، بنا کرد. به عنوان نمونه می توان از قلعه پشت ارتفاع آق داغ قصر شیرین (سه راه موش قره) در حومه شهر میدان و نیز ده ها مورد دیگر نام برد. (مقاله شماره ۱،صص ۲۴۵-۲۴۶)
- وغیره
سایراقدامات مهندسی تاکتیکی عراق قبل از تهاجم به ایران شامل احداث پاسگاه های جدید، سنگرهای بتونی، قطع نخلستانهای حاشیه اروند، احداث دکل های دیده بانی و … می باشد.
- عملیات رمضان
منطقه مهم و حیاتی شرق بصره, یکی از معابر مهم ایران به سمت عراق و خطرناک ترین معبر به سمت ایران است و ارتش عراق پس از عملیات بیت المقدس تا عملیات رمضان (۲۳/۴/۱۳۶۱)با توجه به نکته فوق, احساس نمود که از این منطقه مورد هجوم قرار خواهد گرفت, لذا کلیه تلاشها و امکانات خود را جهت تقویت مواضع و ایجاد حداکثر تامین متمرکز نمود و با استفاده از حداکثر موانع و استحکامات و زمین منطقه, با عمق دادن به مواضع خود, شرق بصره را مسلح نمود و پیچیده ترین سیستم سد موانع و استحکامات را در منطقه بوجود اورد که مشخصات آنها از رده اول به سمت عمق به قرار ذیل است:
در این منطقه بطور وسیع از انواع سیم خاردار، در قبل و بعد از میادین مین، در سنگرهای کمین، در حاشیه و درون کانالهای ضد تانک و در اطراف معابر در جناحین استفاده نمود.
احداث چند میدان پشت سر هم ، به عمق ۴۰ الی ۷۰۰ متر تا عمق منطقه. در این عملیات هم چنین مشاهده می‌شد که عمق موانع نسبت به “عملیات بیت‌المقدس” افزایش یافته بود. به طوریکه وقتی بچه های تخریب می‌گفتند “ما از بیست و چهار نوار عبور کردیم ولی هنوز کماکان میدان ادامه دارد” کسی باور نمی‌کرد. اما خصوصیتی که این نوع میادین داشتند این بود که از تراکم کمی برخوردار بودند و فاصله‌ی نوارها از یکدیگر زیاد بود.» (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
عراق با استفاده از تجارب گذشته، به نقش حیاتی کمین پی برده و اقدام به گسترش آنها کرد و فاصله آنها را کم و در جلو ، وسط و اخر میدان مین مستقر نمود. (مقاله شماره ۱،ص ۲۵۴)
«قبل از “عملیات رمضان” عراق به این نتیجه رسیده بود که حفر کانالهای قبلی برایش چندان موثر نیست. لذا پس از “عملیات بیت‌المقدس” اقدام به عریض‌تر کردن کانالها نمود به طوری که عرض آنها را به سه متر، و عمق چهار مترا فزایش داد. حتی کف کانالها را هم با موادی شبیه قیر به رنگ سیاه و غلیظ پر کرد..» (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
همچنین در منطقه ، کانالهائی را به طول و عرض و عمق مختلف حفر کرد که دو کانال در جلو خط اول (به فاصله ۱۰۰ متر جلوتر از خط اول) و یک کانال نیز در جلو خط دوم قرار داشت .
در شمال منطقه ، (کوشک تا طلائیه ) بدلیل حساسیت منطقه و با توجه به اینکه از آن سمت به ما جناح داده بود ، سیستم ضد موانع پیچیده تری را بوجود اورد و در آنجا کانالی از کانال سوئیب منشعب و به موازات مرز تا پیچ کوشک به عرض تقریبی ۲۰ تا ۵۰ متر، حفر و آن را پر آب نمود؛ علاوه بر آن کانال کانالهائی در جلوی مواضع مثلثی احداث کرد.(مقاله شماره ۱،ص ۲۵۴) استحکامات عراق در این منطقه خیلی فشرده بود و به شدت وحشت داشت از شکسته شدن خط- نهر کتیبان یعنی پشت بصره – زیرا در آنصورت بصره مورد تهدید قرار می گرفت. لذا در اینجا سرمایه گذاری عجیبی کرده بود. میادین مینش در این منطقه به ۱۳۰۰ متر عمق می رسید و این ها را با کانال های آبی در پشتشان تقویت کرده بود و آن را غیرقابل عبور کرده بود. (جانگداز،مصاحبه شماره ۱۴)
- کانال پرورش ماهی
کانال پرورش ماهی نیز در عمق منطقه عملیاتی، به عنوان یک کانال مهم و استراتژیک جهت کند نمودن حرکات نیروهای خودی به کار گرفته شد. «کانال پرورش ماهی، سازه ای به طول تقریبی ۱۴ کیلومتر و عرض دو کیلومتر است که در درمنطقه شمال غربی “بصره” و “تنومه” ساخته شده بود و هدف اصلی آن، جلوگیری از تهاجم ایران به بصره و هدف فرعی آن استفاده در صنایع شیلات عراق بود. آب این کانال بوسیله ۴ پمپ قوی از نهر کتیبان (منشعب از رود فرات) برداشته شده و وارد کانال می گردید و در انتهای کانال به اروند رود می ریخت. کانال پرورش ماهی، ساخته دست انسان بود و همان گونه که از اسمش پیداست، به منظور پرورش ماهی احداث شده بود. عمق آب در کناره های کانال ۵۰ سانتی متر و در اواسط آن دو متر و نیم بود. سیل بندهای دو طرف کانال که هر یک ۵/۱ متر ارتفاع و ۱۰ متر عرض داشتند، از این کانال دژ مستحکمی ساخته بود که کاربرد نظامی موثری داشت. این کانال و احداث موانع و کمین و سنگرهای تیربار به عنوان موانعی اساسی و بازدارنده از حملات احتمالی ایران به سوی بصره بودند.همچنین در قسمت جنوبی منطقه (روبروی شلمچه) آب رها شده بود تا از هرگونه تردد نیروهای زرهی و پیاده، عملا ممانعت به عمل آید.» (جلالی فراهانی، شمسایی، بی‌تا،ص۱۵۱)
«در عملیات رمضان ، عراق با شکافتن کانال ماهی در بین نیروهای ما جدائی انداخت و ابتکار عمل جنگ آب را بدست گرفت و توانست بصره را نجات دهد. (سرداری کرمانی، بی تا،صفحه ۷۰)
- دژهای موجود در منطقه
دژ سراسری نوار مررزی که از طلائیه قدیم در جهت شرق شروع و تا پیچ کوشک و از پیچ کوشک تا شلمچه امتداد پیدا میکرد. این دژ به عنوان رده اول پدافندی عراق محسوب می گردید.
سد سوئیب دژ دیگر میباشد که از جنوب جزیره مجنون( جزیره جنوبی ) از کانال سوئیب در جهت جنوب منشعب و به شمال دژ غربی کانال ماهی میپیوندد و بعد از طی مسافتی مجددا از آن منشعب و در جهت جنوب غرب ، به کانال زوجی و غرب نهر جاسم متصل میشود.(مقاله شماره ۱، ص ۲۵۵)
- دژهای مثلثی شکل
دژهای مثلثی شکل، یک طرح اسرائیلی و برگرفته از مواضع نیروهای اسرائیل در خط بارلو در جنگ اعراب و اسرائیل ( ۱۹۷۳ م) بود. هرکدام از این دژها به عنوان یک نقطه اتکا محسوب شده و نیروهای داخل آن میتوانستند، بدون اتکا به جناحین ، مقاومت نمایند. در داخل مثلث بزرگ، سه مثلث کوچکتر تعبیه گردیده بود که مرکز مثلث را به منطقه کشتار تبدیل میکرد.
دژهای مثلثی، یکی از مهمترین طرحهای مهندسی بود که ارتش عراق به کمک مستشاران اسرائیلی احداث کرد. این مواضع در عمق ۴ الی ۵ کیلو متری نوار مرزی در دو ردیف، از محل تلافی کانال سوئیب در جهت شرق شروع و تا پیچ کوشک و از پیچ کوشک تا پاسگاه کوت سواری امتداد پیدا میکرد و در جلو هر ردیف از مثلثیها یک کانال حداث گردیده بود. طول هر ضلع مثلث حدود ۲ کیلو متر و فاصله مثلثیها از یکدیگر نیز حدود ۲ کیلو متر بود
عراق علاوه بر مواضع فوق الذکر، به منظور کنترل منطقه عملیاتی، تپه های دیده بانی به فاصله ۲۰۰ متر از خط اول، دکلهای ۱۲ متری در عمق ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ متری عمق جبهه و دکلهای ۴۵ متری در عمق ۳ الی ۴ کیلومتری خط لجمن ایجاد کرد. (مقاله شماره ۱،صص ۲۵۵و۲۵۶)
« عراق بدلیل هموار بودن زمین منطقه که اغلب به صورت دشت بود، و از طرفی به لحاظ اهمیت استراتژیکی منطقه، در پشت مواضع خود، خاکریزها را به صورتی ایجاد کرده بود که چنانچه بخواهد عملیاتی از جانب ما صورت بگیرد، از آنها به عنوان پدافند و غافلگیری و یا محاصره ما استفاده کند. اتفاقاً این طرح او موثر هم واقع شد و حتی توانست در برخی قسمت‌ها به ما ضربه بزند. البته در عملیات های بعدی، همان خاکریزها برای او به نقطه‌ی ضعفی تبدیل شد. ولی توانست با پدافندی که انجام داد، خیلی سریع آن نقاط ضعف را برطرف نماید. به این صورت که قسمت هایی از خاکریزهای فوق را صاف، و تبدیل به کانال کرد. مشابه این اقدام، تبدیل خاکریزهای مثلثی به کانالهای مثلثی در برخی مناطق روبروی پاسگاه زید است. یکی دیگر از نقاط ضعف عراق در رابطه با خاکریزهای مثلثی، این بود که یگان‌هایی که در داخل آن مستقر بودند از یک راه ارتباطی مشترک استفاده می‌کردند. این را عراق وقتی متوجه شد که از ما ضربه خورد و فهمید اگر ما موفق به تسلط بر یکی از جاده های فوق شویم، در واقع راه های ارتباطی آن یگان‌ها قطع خواهد شد. بنابر این تصمیم گرفت برای هرکدام از یگان‌های خود، یک راه مجزا احداث نماید. کاردیگری‌که عراق درخاکریز‌های فوق انجام داده بود، این بود که برای جلوگیری از فرار و یا ارتباط سربازان با یکدیگر، اقدام به مین‌گذاری در بین خاکریزها کرد.» (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
«سازه ها و استحکامات مثلثی ، برای اولین بار در عملیات رمضان پیش روی نیروهای ایران قرار گرفتند و عدم آشنایی با آنها تلفات زیادی نیز وارد کرد. هر دژ مثلثی از یک مثلث مادر با اضلاع حدود دو کیلومتر تشکیل شده بود که در هر یک از راسهای آن یک مثلث اصلی قرار داشت و این مثلهای اصلی نیز خود به سه مثلث فرعی تقسیم شده و در راس هر یک از آنها یک دستگاه تانک قرار می گرفت. نیروی مهاجم از هر طرف به مثلثی نزدیک می شد مواجه با آتش تانکها می گردید.
نیروهای مستقر روی خط الراس مثلثی از اشراف کامل بر فضای مقابل خود برخوردار بودند. در وسط مثلث مادر محوطه فرود هلیکوپتر قرار داشت همچنین درون مثلث مادر به چندین خاکریز تقسیم بندی شده بود که موجبات سردرگمی نیروی مهاجم را در صورت نفوذ فراهم می کرد. راه تسلط بر یک دژمثلثی استفاده از آتش سنگین هوایی و توپخانه و در عین حال حملات شبانه است. این مثلثی ها معمولا در زمینهای مسطح و بدون عارضه ساخته می شوند این مثلث ها به خوبی همدیگر را پوشش می دادند. علاوه بر اینکه یک پدافند دورتادور را امکان پذیر می ساختند. درباره مثلثی هایی که عراق در خطوط پدافندی خود در عملیات رمضان استفاده کرد طراحان رژیم صهیونیستی به آنها آموزش داده بودند. و از لانه اژدها که روس ها در استالین گراد به کار بردند الگو برداری و در عراق ایجاد شده بود.» (جلالی فراهانی، شمسایی، بی‌تا،ص ۱۴۷ و ۱۴۸)
“البته عراق فرصت پیدا نکرد که خاکریزهای مثلثی را تکمیل کند. او قصد داشت، مثلث ها را در سراسر مرزش به هم پیوسته بکند و در واقع یک سوراخ هم برای نفوذ باقی نگذارد. عملیات رمضان هم از آن جایی که انجام شد، عراق وقت نکرد مثلث ها را ادامه بدهد ، چون هدفش این بود که مثلث ها را ادامه بدهد و به کانال ماهیگیری بچسباند که زمان به او اجازه ی این کار را نداد.”
“در عملیات رمضان، لشگر ۷۷ به موانع بسیار قوی مهندسی برخورد کرد به میادین مین، به کانالها و در نهایت به خاکریز های مثلثی شکل؛ و متوقف شد و نتوانست همراه لشگر۹۲ به جلو حرکت کند و در نهایت جناح سمت راست لشگر۹۲ بهترین شرایط را برای عراق فراهم کرد.”
«یکی دیگر از اقداماتی که از سوی عراق در “عملیات رمضان” انجام گرفته بود این بود که علاوه بر تسلط کامل از مواضع واقع بر روی خاکریزها بر منطقه، در سطح زمین نیز سنگرهایی ایجاد کرده بود که از آنها قادر بود دشت را تا یک وجب از سطح زمین با تیربار زیر آتش خود قرار دهد. و چون بچه‌های تخریب و گشتی شناسایی، اغلب به صورت سینه خیز حرکت می‌کردند، از آتش سطحی این سنگرها در امان نبودند. به طوریکه در مواردی مشاهده شد، گلوله‌های عراق از ناحیه‌ی کتف بچه‌ها به بدن وارد و از ناحیه باسن آنها خارج شده بود.» (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
- سنگرهای تانک
«اقدام دیگر عراق، ایجاد سنگرهای خالی تانک به صورت پراکنده در دشت بود. کاربرد آن مواقعی بود که اگر ما موفق به تصرف یکی از مواضع آنان شدیم، قادر باشد به سرعت تانک‌هایش را وارد عمل کرده و در سنگرهای فوق پناه بگیرد.
بعد از عملیات رمضان نوبت به عملیات محرم می رسد. در این عملیات ما شاهد بهره گیری عراق از ترکیب موانع بودیم. ارتفاعات ۴۰۰، رودخانه چم سری و رودخانه موسیان از جمله موانع طبیعی منطقه بودند. نحوه‌ی احداث میدان در این منطقه به این صورت بود که در طرفین رودخانه‌ها و در ارتفاعات، بر روی شیب‌های سمت خود و سمت ما اقدام به مین‌گذاری کرده بود و مین‌ها را هم به صورت ترکیبی کاشته بود و نیروهای ما برای زدن معبرهای مستقیم، در این شرایط مشکل داشتند. چون عراق قادر بود به راحتی آنان را هدف گلوله خود قراردهد. همچنین عراق علاوه بر سنگرهای مستحکمی که بر روی ارتفاعات ۴۰۰ بنا کرده بود، در خط‌الرأس آن نیز برای تردد سربازانش کانالهای ارتباطی حفرکرده بود که این کار برای تحرک آسان و سریع عراق و تسلط بر منطقه خیلی موثر بود. (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
عراق در این عملیات لاستیک های فرسوده‌ی خودروها را به دور مین‌های منور قرار داده بود. کاربرد این لاستیک‌ها این بود که وقتی مین منور عمل میکرد (که مدت زمان سوختن آن نیز ۳۰ الی ۴۰ ثانیه است)، باعث شعله ور شدن لاستیک‌ها شده، و نور ناشی از سوختن آن قادر بود مدت زمان بیشتری منطقه را روشن نماید. عراق با این روش، تحرک بچه‌های ما را بیشتر کنترل می کرد.» (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
«از کارهای دیگر عراق در این عملیات، مین‌گذاری در جاده‌ی آسفالت بود. چیزی که تا آن موقع مشابه این قبیل اقدامات را از عراق ندیده بودیم. آنها در ابتدای پل چم سری، در چند نقطه از جاده‌ی آسفالت، چاله‌هایی را حفر کرده و در داخل هر کدام از آنها یک مین ضد خودرو قرار داده بود. سپس با مخلوطی از شن و قیر روی آنها را پوشانده بود، به طوریکه وقتی از دور به آنها نگاه می‌کردیم هیچ تفاوتی با پوشش اصلی سطح جاده نداشت وکاملاً یکدست به نظر می‌رسید و با نگاه عادی، هیچ‌کس قادر نبود متوجه وجود چاله‌های مین‌گذاری شده بشود. با این همه، به حول و قوه‌ی الهی بچه‌های تخریبچی همه‌ی آنها را کشف و جمع‌آوری کردند. ما در اغلب موارد عملیات تخریب و ایجاد معابر نفوذی وشناسایی را شب ها انجام می‌دادیم، و از آنجا که این شیوه‌ی کارمان دیگر برای عراق معلوم شده بود، در “عملیات محرم”عراق برای مقابله با ما تعداد دوربین‌های دید درشب را در سنگر‌هایش، به خصوص در سنگرهای کمین افزایش داده بود.» قابل ذکراست که عراق در “عملیات محرم”پل چم‌سری را موادگذاری کرده بود. او به درستی اهمیت این پل را در‌ک کرده بود. علاوه بر اینکه وجود آن برای نقل و انتقال نیرو و تجهیزات خودش اهمیت ویژه‌ای داشت، این احتمال را هم می‌داد که اگر ما بخواهیم در آن منطقه تحرکاتی داشته باشیم، ممکن است از آن پل برای پیشروی استفاده کنیم. لذا بنابر احتمال فوق، و زمانیکه ما در این عملیات به آن پل نزدیک شدیم، عراق با انفجار آن باعث شد قوای ما به طور موقت از حرکت بایستند و به ناچار برای ادامه‌ی پیشروی، از داخل رودخانه عبور کردند. اما در مجموع، نابودی آن پل در عملیات ما تأخیر ایجاد کرد.» (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
یکی از فرماندهان ارتش در این رابطه می گویند: «باتوجه به حساسیت معبر چزابه که از ابتدای کار برای عراق مشخص بود، خیلی منطقه را مستحکم کرد و از استحکام خیلی بالایی برخوردار بود. الان هم که شما این منطقه را بازدید کنید، از این سمت که نگاه بکنید می بینید که تقریبا این منطقه، منطقه ی غیرقابل تصرفی هست. یعنی سیستم دفاعی که آنجا مستقر کرده، سیستم دفاعی هست که در چند لایه سازماندهی شده و پاسگاه های استراق سمعش در رده های جنوب، مناطق پدافند اصلی اش با میدان های مین مستحکم شده، معابری که گشتی و نیروهای تأمینی می توانند در داخلش عبور کنند در دو یا سه لایه عراق مین گذاری کرده بود یا برای معابرش درب آهنی تعبیه کرده بود یعنی شب درب را باز می کردند و نیروهای تأمینی می رفتند جلو و نیروهایی که می خواستند عوض شوند این درب را باز می کردند و می رفتند بعد که نیروها برمی گشتند می آمدند به مواضع خودشان، درب را قفل می کردند.»
«در عملیات “والفجر مقدماتی” عراق با اتکای به تجربیاتش در عملیاتهای قبلی، باز هم به توسعه‌ی موانع خود در مقابل رزمندگان اسلام مبادرت نمود. عمق موانع او دراین منطقه‌ی عملیاتی به یک‌ونیم کیلومتر می‌رسید. کانال‌هایش را که قبلاً یک ردیف بود، به دو ردیف افزایش داده و علاوه برآن، در فاصله‌ی بین دو کانال و همچنین اراضی واقع در قبل و بعد از هردو کانال را مین‌گذاری کرده بود. ترکیب میدان مین در قبل و بعد از کانالهای فوق ساده بود اما وجود دو کانال متوالی، عبور و ایجاد معبر را برای بچه‌های تخریب در دو سوی آن مشکل کرده بود.» (معبر نور ۱ ،۱۳۹۳ )
“عراق در چزابه واقعا یک استراتژی دفاعی خیلی خوبی را اجرا کرد. عراق تقریبا توانسته بود منطقه را دراختیار بگیرد و بر زمین منطقه اثر بگذارد. تمام دژهای ما با رقوم ۶ متر از سطح دریا اجرا شده بود عراق قادر بود منطقه را تا ارتفاع ۷ متر زیر آب ببرد. دژهای عراق حدود یک متر از دژهای ما بلندتر بود البته اگر زیاد تجهیز می کرد شاید برای خودش هم تأثیر سوء می داشت ولی این باعث شده بود که عراق می توانست تا پاسگاه رشیدیه ما این کانال هایی را که احداث کرده بود و منطقه را ببرد زیر آب.
اغلب از محور چزابه که عبور می کردید و می خواستید به چزابه بروید در دو یا سه کیلومتری اش خودرو و جاده ی شما زیر آب ها بود و این امکان دفاعی خیلی خوبی را به آنها می داد این صددرصد از تخیلات یک افسر مهندس ورزیده هست یا یک مشاور مهندسی خیلی خوب که بتواند چنین سازماندهی را برای یک منطقه ی وسیع و آسیب پذیر انجام بدهد و تا آخرین لحظات قبول آتش بس آن منطقه را تخلیه نکرد.”
پس از عملیات پیروزمندانه والفجر ۴ و عملیات چنگوله (والفجر۵)، محور عملیات مجددا به مناطق جنوبی کشیده شد؛ ولی نه در خشکی، بلکه در «هورالعظیم» (جهت قطع خطوط ارتباطی استان بصره با بغداد) در این منطقه دشمن توان مقابله نداشت و فکر حمله از این منطقه را نمی کرد، لذا هیچگونه موانعی در آن ایجاد نکرده بود؛ زیرا عملیات در این منطقه برخلاف دکترین رایج دنیا بود. (مقاله شماره ۱،ص۲۶۱)
در تاریخ ۳/۱۲/۶۲ عملیات خیبر از دو محور «هور» و «طلائیه» آغاز گردید. رزمندگان اسلام توانستند اهداف خود را در جزایر تصرف نمایند؛ ولی به دلیل عدم شکسته شدن خط دشمن در منطقه «طلائیه» و عدم الحاق یگان های عمل کننده در دو محور، عملیات به نتایج قطعی خود نرسید؛ ولیکن سپاهیان اسلام توانستند سرپل مناسبی(جزایر مجنون) جهت انجام عملیات های بعدی در اختیار داشته باشند. (مقاله شماره ۱،صص ۲۶۰و۲۶۱)
عراق در این منطقه برای حفظ مواضع خود موانعی ایجاد کرده بود که در ادامه به آن می پردازیم:
در این منطقه عراق ابتدا سه ردیف سیم خاردار و سپس مین ضد خودرو و مین والمری با محافظ گوجه ای نصب کرده بود. پس از آن عراق خندق ضد تانکی به عرض ۳ متر حفر کرده تا مانع عبور تانک ها شود.پشت خندق مین های منور و والمری به صورت متناوب نصب شده و بعد از آنها مین های ضد خودرو و گوجه ای، عراق موانع خورشیدی که روی بلندترین شاخک آن مین منور قرار داده شده بود را در پشت مین های ضد خودرو قرار داده بود و پس از آن اقدام به نصب مین های گوجه ای و ضد خودرو کرده بود.بعد از آن ۵ ردیف سیم خاردار توپی بشکل مثلثی احداث شده و پشت آن خرک ترکیب با سیم خاردار و بشکه های فوگاز به همراه میدان مین نامشخص ایجاد شده بود. پس از آن کانال سی متری حفر شده بود که به وسیله سیم خاردار از سنگر های کمین جدا می شد. (سند شماره ۷۹، ص۴)
در این منطقه عراق مواضع خود را اینگونه آرایش داده بود که ابتدا مانع خرک که با سیم خاردار و تور سیمی ترکیب شده است و پس از آن سه رشته سیم خاردار حلقوی و مانع خرک که با سیم خاردار تک رشته ای ترکیب شده بود نصب گردیده بود. پس از آن هم چندین ردیف سیم خاردار که اغلب آنها در پوشش گیاهی منطقه نصب شده بودند. (سند شماره ۷۹،ص ۵) در قسمت شمالی مورب طلاییه ابتدا میدان مین نامشخصی عراق احداث کرده بود و پس از آن کانال آبی به عرض ۳۰ تا ۵۰ متر و عمق ۳ متر که از دو طرف به وسیله سیم خاردار احاطه شده بود حفر گردیده و پس از آن در جلوی مواضع خود عراق میدان مینی نامشخص حفر کرد که سیم خاردار تک رشته ای حد انتهایی آن بود. در محور عملیاتی پاسگاه زید، عراق بعثی ابتدا مین منور کار گذاشته بود وبعد از آن سیم خاردار حلقوی در جلوی میدان مین نا مشخص خود گذاشته بود حد انتهایی میدان مین دو کانال بود که به فاصله ۶ متر از هم احداث شده بودند و پس از کانال ها میدان مین فریبنده ای بود که به خاکریز متقاطع ختم می شد و در فاصله ای پشت خاکریز کانال دیگری حفر شده بود. (سند شماره ۷۹،ص ۱۴). در منطقه پاسگاه زید و محور لشگر امام حسین(ع) نیز عراق ابتدا سیم خاردار حلقوی و یک ردیف مین منور و والمری و۴ ردیف مین ضد خودرو با محافظ گوجه ای در جلوی سنگر های کمین نصب کرده بود. پشت سنگر کمین مین های منور، والمری ، پومز، گوجه ای و ضد خودرو بود و در انتها کانال ضد تانکی به عرض ۵ متر و عمق ۵/۱ متر حفر گردید. (سند شماره ۷۹،ص ۱۵)
در عملیات خیبر، عراق با بستن کانال خروجی هورالعظیم(کانال سویپ) و بالابردن سطح آب هور اقدامی در جهت غرق جزایر انجام داد (آب قبل از غرق جزایر در قسمت طلائیه به طرف کوشک و از کوشک به طرف شلمچه حرکت میکرد.)
احداث کانال غربی شرقی سویب طلائیه – کوشک و ارسال آب به طرف کوشک و سپس به طرف جنوب و ایجاد مانع در مقابل نیروهای ما (پایان نامه شماره ۱، ،ص۷۰۱)
پس از عملیات خیبر، عراق چون نتوانست جزایر را پس بگیرد با هدایت آب به داخل مواضع، قسمت اعظم جزیره جنوبی را زیر آب برد. علاوه بر جنگ آبی که عراق در جزیره انجام داد، در هور و ساحل غربی آن، تا زمان عملیات «بدر» اقدامات ذیل را به عمل آورد:
- بستن آبراهه ها بوسیله ی سیم خاردار و فنس.
- تله کردن مین ها در مسیر آبراه ها.
- ترمیم دژ غربی«هور» و استفاده از آن جهت مواضع خط اول و احداث سیل بندهای متوالی تا دژ شرقی رودخانه دجله.
- ترمیم دژهای ساحل غربی و شرقی دجله.
- تخلیه آب هور و خشکاندن مناطقی از آن تا حدی که امکان قایقرانی نباشد.
- قطع و سوزاندن نیزارهای حاشیه سیل بند غربی هور و ایجاد میدان دید و تیر.
- پس از انجام عملیات بدر (۱۹/۱۲/۶۳) عراق، غرب هور را بیش از پیش مسلح کرده و علاوه بر موارد مذکور، ۴ دژ به موازات دژ سراسری هور احداث نمود؛ به طوری که هر کدام از دژها مسلط بر دژ جلویی بوده و عرض فوقانی هر کدام از آنها حدود ۶ متر بود. (مقاله شماره ۱، ص ۲۶۳)
پس از اتمام عملیات بدر، منطقه عملیاتی «فاو» جهت انجام عملیات انتخاب شد؛ زیرا فرماندهان سپاه معتقد بودند که باید از جایی به عراق حمله کرد که اصلاً فکر حمله از آن منطقه را نکند. براین اساس، کار آماده سازی منطقه، با رعایت مسائل حفاظتی شدید انجام گرفت. سابقه کار در این منطقه مربوط، به شناسایی های سال ۶۳ بود. در آن زمان وقتی نیروهای شناسایی به آن سوی اروند نفوذ می کردند، هیچگونه مانعی مشاهده نگردیده بود؛ لیکن پس از عملیات خیبر وبدر، تا حدودی برای عراق آشکار گردید که توان عبور ازاروند را داریم ولی نه بوسیله قایق، بلکه بوسیله ی هاورکرافت و از طریق دریا، عراق برای مقابله با غافلگیر شدن در برابر حمله احتمالی قوای اسلام، موانع زیر را بکار گرفت:
- موانع طبیعی منطقه
اروند رود با توجه به خصوصیات ویژه ای که دارد، از قبیل عرض، عمق، سرعت آب و بخصوص جریان جزر و مد که در هر ۲۴ ساعت دو بار مد و دو بار جزر به وقوع می پیوندد، مانع طبیعی عمده محسوب می گردد. جنس حاشیه اروند(خط داغی آب) که رس و لای اشباع از آب خیلی نرم بوده و حتی عبور نیروی پیاده نیز به سختی امکان پذیر می باشد، همچنین جنس زمین منطقه غرب اروند که در هنگام بارندگی، اجباراً تحرکات متکی به جاده می شود.
- احداث موانع مصنوعی
- استفاده از سیم خاردار- بخصوص سیم خاردار حلقوی.
- استفاده از مین منور و تله کردن آن به سیم خاردار یا به موانع خورشیدی
- استفاده از موانع هشت پر(خورشیدی) (مقاله شماره ۱، صص ۲۶۳و۲۶۴)
- اقدامات مهندسی در شهر و اسکله فاو
- جاده سازی
- در شمال غربی شهر فاو و در میان نخلستان یک جاده شنی وجود داشت که ادوات مهندسی عراق از قبیل بلدوزر و کمپرسی مشغول ترمیم این جاده مشاهده شده بودند.
- از جنوب شرقی شهر فاو در پشت خط اول در کناره غربی اروند رود ، عراق اقدام به احداث یک جاده سرتاسری بطرف راس البیشه نموده بود.(سند شماره ۹۵، ص۱)
- استفاده از پرژکتور
عراق پروژکتورهای عظیمی نظیر پروژکتورهای زمینهای ورزشی در کنار مواضع خود روشن کرده بود تا در مواقع احساس خطر سطح رودخانه را روشن کند. (سند شماره ۹۴، ص ۱)
- استحکامات در اسکله
از جمله مواضع دشمن در وضعیت پدآفندی استحکامات مستقر در اسکله های بندر فاو بود که با استفاده از وسایل و مصالح مختلف مانند کیسه های خاک، شبکه های فلزی و تنه های نخل و بلوک های سیمانی ایجاد شده بود. (جزوه شماره ۱۱،ص ۱۸). دشمن به منظور پیشگیری از نفوذ احتمالی رزمندگان اسلام به مواضع، حد فاصل پایه اسکله های را با سیم خاردار حلقوی پوشانده بود. (جزوه شماره ۱۱،ص ۱۹)
- دیواره ساحلی
دژ سراسری قدیم ساحل غربی اروند (دیواره ساحلی اروند)، به ارتفاع ۱ الی ۵/۱ متر که با استفاده از درختان نخل و گل و لای ساخته شده بود. (مقاله شماره ۱، ص ۲۶۵) این دیواره از دهانه فاو شروع و در انتهای ساحل اروند به سمت شمال ادامه می یافت. ساختمان این دیواره از تنه های نخل و کیسه های خاک که به طور متناوب بر روی هم قرار گرفته بودند تشکیل و برای استحکام بیشتر و استتار، استفاده از گل و لای ساحل رودخانه دیوار خارجی دیواره را به قشر ضخیمی گل اندود کرده بودند. (جزوه شماره ۱۱، ص ۱۱۲)
- سنگرهای دیواره ساحلی
در سمت داخلی دیواره ساحلی، مواضع پدافندی دشمن با رعایت اصول تاکتیکی خاص قرار گرفته بود که علی رغم محدودیت نفرات، پوشش کافی و مناسبی را از لحاظ دید و تیر دارا بود. (جزوه شماره ۱۱، ص ۱۱۲) در ساختمان مواضع و سنگر های پشت دیواره، از بلوک های سیمانی، تیرآهن، تراورس، پلیت و گونی استفاده شده بود. ضمناً بعضی از مواضع به طور یک پارچه از بتن آرمه به قطر ۵۰ سانتی متر ساخته شده بود. (جزوه شماره ۱۱، ص ۱۱۳). در حد فاصل سنگر های درگیری دشمن، سکوهایی با ارتفاع ۵۰ سانتی متر از سطح زمین، جهت اجرای آتش در مواقع ضروری ساخته شده بود. (جزوه شماره ۱۱، ص ۱۱۳). از مسایل قابل توجه دیگر آنکه دشمن به منظور حفاظت نفرات خود از دید و تیر اقدام به ایجاد کانال های ارتباطی با استفاده از شبکه های فلزی محتوی خاک کرده بود. (جزوه شماره ۱۱، ص ۱۱۴)
- سنگر های مستقر بر اسکله ها
در ساختمان، بسیاری از سنگرها و مواضع موجود در منطقه به طور وسیع از بلوک های سیمانی استفاده شده بود که از آن جمله می توان سنگرهای مستقر بر اسکله ها را نام برد. در پوشش سقف این سنگر تیرآهن، ورق پلیت و کیسه های خاک به کار رفته است. مدخل ورودی این سنگر ها را یک راهرو به عرض تقریبی ۵۰ سانتی متری با دو پیچ ۹۰ درجه تشکیل می دهد. راهروی فوق ترکش گیر بوده و مانع اصابت ترکش حاصل از انفجار گلوله توپ، خمپاره و… به نفرات میگردد. (جزوه شماره ۱۱، ص۱۱۶)
- سنگر کمین
نظر به اینکه دشمن تمامی خطوط پدافندی را در کناره های نخلستان های موجود در منطقه ایجاد نموده لذا در منطقه راس البیشه که از ساحل تا حاشیه نخلستان به طور متوسط ۵۰۰ متر فاصله داشت اقدام به ایجاد سنگرهای کمین نموده بود. ارتفاع سنگر های فوق طوری انتخاب شده بود که از سطح جولان (پوشش گیاهی) موجود در منطقه تجاوز نمی کرد این امر موجب حفظ بافت طبیعی منطقه می گردید. (جزوه شماره ۱۱، ص۱۲۱)
- دژ ساحلی
یکی از مواضع بسیار مهمی که دشمن در آرایش پدافند خود منظور کرده بود دژی بود در امتداد ساحل اروند با عرض متوسط ۸ متر و ارتفاع بیش از ۵/۳ متر. فاصله این دژ از رودخانه به طور متوسط۵۰ متر بود که در بعضی نقاط متناسب با مسیر رودخانه و وضعیت منطقه این فاصله کم و زیاد می شد. بر روی این دژ به فاصله تقریبی ۲ متر از سمت دشمن کانالی به عرض یک و عمق یک متر و نیم حفر شده بود. با توجه به موقعیت دژ و کیفیت کانال مذکور امکان مقابله با هجوم های احتمالی برای نفرات دشمن فراهم می شد، ضمن اینکه از آسیب پذیری در مقابل آتش سلاح هایی مانند تانک و تفنگ ۱۰۶ و … محفوظ بودند و از شمال شهر شروع و به موازات ساحل به سمت شمال ادامه داشت. در بعضی نقاط این دژ، به علت عدم پوشش طبیعی، دشمن با استفاده از برگ های نخل اقدام به پوشاندن این نقاط (عمدتاً محل نهر های منشعب از اروند) کرده بود.(جزوه شماره ۱۱، ص ۱۱۵ )
دژهای «ب» شکل و «مقطّع»
که طول آنها ۵۰۰ الی ۸۰۰ متر، عرض فوقانی ۶ و عرض تحتانی ۱۰ متر به ارتفاع ۸ الی ۱۰ متر از سطح زمین. (سند شماره ۹۴، ص ۲) این دژ از شمال شهر شروع و به موازات ساحل به سمت شمال ادامه داشت فاصله این دژ با رودخانه به طور متوسط ۵۰۰ متر بود. (جزوه شماره ۱۱، ص ۱۱۵)
خاکریز سراسری
عراق یک سری خاکریز پراکنده در نخلستان‌ها داشت و در دنباله‌ی آن پشت نخلستان باز یک خاکریز سراسری داشت. در پشت یک سری از این خاکریزها مواضع و سکوهای تانک زده شده بود، عراق هم چنین در خطوط اول از تیربارهای سنگین و نیمه سنگین استفاده میکرد(سند شماره ۹۴، ص ۲)
مسدود نمودن نهرها و قطع درختان و نیزارهای حاشیه ی اروند
«عراق برای جلوگیری از عملیات رزمندگان اسلام که احتمال آن را می‌داد، قبل از عملیات، موانع متعددی در مسیر پیش روی رزمندگان ایجاد کرده بود. مساله عمده‌ای که در این قضیه وجود داشت مساله آب راه‌ها بود که عراق دهانه تمامی آنها را با ایجاد موانع و استحکامات بسته بود».(سند شماره ۹۴، ص۱)
عراق در حاشیه ی خور عبدا… و دهانه ی اروند، موانع زیر را بکار گرفته بود:
- دیواره یا سیل بند
در خط اول مواضع عراق سیل بندهایی لب رودخانه بود که این خط با طول ۲۵ کیلومتر از دماغه راس البیشه تا خور ادامه داشت. عراقی‌ها عبور از اروند را باور نمی‌کردند و تنها راهی را که قابل عبور می‌دانستند خور عبدا… بود، آن هم به شکل کلاسیک، که شناورهایی از طریق خلیج فارس به خور عبدا… آورده شود تا نیروها را جابه جا کند و از پشت راس البیشه با هاور گرافت و پشتیبانی ناوچه‌ها حمله صورت پذیرد. به همین دلیل از راس البیشه تا پایگاه موشکی موانع ضد هاورگرافت زده بودند که امکان نزدیک شدن را از بین ببرند. در رده دوم سیل بندهایی بلند و عریض به ارتفاع ۳ متر و عرض۴ متر زده بودند، از آن جایی که این خط فاصله‌ای نزدیک با خط اول داشت حدود ۵۰۰ متر خط موجی به شکل زیگزاک احداث کرده بود که در صورت ورود به زیگزاک‌ها از پشت سر نیروها را مورد هدف قرار دهند. (سند شماره ۹۴، ص ۱و۲)
موانع خورشیدی ضد هاورگرافت.در جلو سیم های خاردار، شامل : حلقوی، تک رشته ای، خیمه ای و ترکیبی از موانع خورشیدی ضد هاورگرافت و سیم خاردار.بشکه های ناپالم در جلوی موانع ضد هاورگرافت. (مقاله شماره ۱،ص ۲۶۴)
- مواضع فریبنده
حاشیه سواحل خور عبدالله در منطقه فاو تعدادی پایگاه موشکی سطح به سطح وجود داشت که برای دشمن از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. دشمن برای حفظ و عدم شناسایی آن، اقدام به ساخت ماکت های فریبنده ای از رادارها و موشک ها و نصب آن در دامن داخل سنگرهای مناسب کرده بود تا در عکس برداری هوایی حداکثر نمود واقعی را داشته باشد. وجود این ماکت ها در منطقه باعث می شد تا از وجود حجم زیاد آتش توپخانه و بمباران هوایی نیروهای اسلام بر روی مواضع اصلی پایگاه موشکی کاسته و تلفات کمتری به وسایل و نیروها وارد شود. (جزوه شماره ۱۱، ص۱۱۷)
- اقدامات مهندسی عراق در کارخانه نمک
پس از اتمام عملیات والفجر ۸ و رسیدن رزمندگان اسلام به کارخانه نمک، عراق از موانع زیر استفاده کرد:
- احداث کانال های آب، جهت هدایت آب بین مواضع خودی و عراق.
- ایجاد آبگرفتگی به عمق ۱۵ الی ۲۰ سانتیمتر در مقابل خط لجمن.
- استفاده از موانع خورشیدی به مقدار زیاد به فاصله ۱۵ الی ۲۰ متری از دژ اول.
- استفاده از سنگرهای کمین.
- ترمیم و اصلاح سیل بند کارخانه نمک و استفاده از آنها به عنوان ۶ رده پدافندی به شرح ذیل:
- خط اول: به ارتفاع ۵/۲ متر و به عرض تحتانی ۶ متر و عرض فوقانی ۴ متر
- خط دوم: دژهای «ب» شکل در ۷۰۰ متری خط اول و به فاصله ی ۵۰۰ الی ۸۰۰ متر از یکدیگر و به طول ۱۰۰۰ متر با عرض فوقانی ۴ و عرض تحتانی ۷ متر و ارتفاع ۳متر از سطح زمین.
- خط سوم: دژ در فاصله ۶۰۰ تا ۸۰۰ متری دژهای «مقطّع» به ارتفاع ۵/۲ متر.
- خط چهارم: در فاصله ۱۰۰۰ متری دژ سوم که در جلوی آن سیم خاردار و مین وجود داشت.
- خط پنجم: دژ به فاصله ۶۰۰ متری دژ چهارم به ارتفاع ۵/۲ متر که یک کانال به عرض ۶ متر و عمق ۲ متر در جلوی آن حفر شده بود و تعبیه سیم خاردار در داخل آن.
- خط ششم: دژ در فاصله ۴۰۰ متری دژ پنجم (مقاله شماره ۱، ص ۲۶۵و۲۶۶)
«این عملیات ها در استراتژی ترین نقطه عراق صورت گرفت زیرا در نزدیکی شهر و بندر مهم بصره بود. خطوط دشمن با به کار گرفتن پیچیده ترین تجربیات نظامی شرق و غرب و با استقرار سپاه سوم خود در منطقه، حداکثر توان خود را در جهت سد کردن پیشروی نیروهای ایران به کار گرفته و این منطقه را به عنوان یک دژ بزرگ و غیر قابل نفوذ درآورد. این منطقه عملیاتی از لحاظ جغرافیایی متشکل از دشت و باتلاق و نخلستان می باشد که علاوه بر آن رژیم بعثی عراق آبگرفتگی مصنوعی وسیعی به آن منطقه افزوده بود. موقعیت خطوط دشمن قبل از عملیات ها این گونه بود: از شرق به موازات دژ مرزی ایران و عراق به فاصله ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ متر و از شمال آن تا تقاطع جاده شلمچه-بصره که با دژ مرزی به ده کیلومتر بالغ می شد. این خطوط پس از قطع کردن جاده شلمچه-بصره به سمت جنوب کشیده شده و از مقابل شهرک ولیعصر می گذشت و تا انتهای جزایر بوارین و ام الرصاص امتداد می یافت. همچنین مسولیت پدافند از سراسر منطقه شلمچه را هشت تیپ از لشکر یازده متعلق به سپاه سوم عراق بر عهده گرفته بودند. قرارگاه مرکزی آنان در تنومه و قراراگاه تاکتیکی در کنار جاده استراتژیک جاسم مستقر بود. (سلمانی لطف آبادی،۱۳۹۰، ص ۳۹۵-۳۹۳)»
- موانع طبیعی منطقه
ارتش عراق بوسیله موانع طبیعی مانند : اروند رود و نهر«خیّن» در جنوب و کانال ماهی و کانال مقداد در شمال، جناحین خود را پوشانده بود. (مقاله شماره ۱، ص۲۶۶-۲۶۹) کانال پرورش ماهی، کانال زوجی، نهر جاسم، نهر و شهرک دوهیجی، در شلمچه عراق قرار دارد. (جلالی فراهانی، شمسایی، بی‌تا،ص ۱۴۶ و ۱۴۷)
- موانع مصنوعی
در فاصله عملیات رمضان(سال ۶۱) تا عملیات کربلای ۵(سال ۶۵) تغییرات زیادی در زمین منطقه عملیاتی ایجاد شده بود. به طوری که عراق با استفاده از موانع طبیعی و مصنوعی، سیستم سد موانع پیچیده ای را بوجود آورده بود و دیگر احساس نمی کرد که رزمندگان اسلام بتوانند از این خطوط مستحکم عبور نمایند. می توان گفت این عملیات نقطه اوج بکارگیری سیستم سد موانع بوسیله عراق با کمک مستشاران عالی رتبه فرانسوی، روسی و اسرائیلی بود. در اینجا به ذکر مختصری از تغییرات سد موانع از عملیات رمضان تا کربلای ۵ می پردازیم.
- کانال
عراق کانال منشعب از سد «سوئیب» را که به موازات مرز امتداد داشت؛ حدود ۱۰۰ متر عریض تر نموده و تا پاسگاه «زید» امتداد داد. به فاصله ۱۰۰ متر از کانال فوق، کانال دیگری احداث نمود. (مقاله شماره ۱،صص ۲۶۶-۲۶۹) و حفر کانال های مصنوعی به ابعاد مختلف (سند شماره ۱۰۰، ص۳)
- آب گرفتگی
موانع و میادین مین جلوی دژ مرزی را زیر آب برده و از کوشک تا شلمچه، آبگرفتگی مصنوعی با عمق کم (به نحوی که تردد قایق انجام نگیرد) ایجاد کرد و جهت تأمین آب آن، از کانال مرزی، نهر « کتیبان» و کانال ماهی و … استفاده کرد. (مقاله شماره ۱،صص ۲۶۶-۲۶۹)
انواع میادین مین و سیم خاردار را به موانع اضافه کرده و عمق داد.استفاده از موانع خورشیدی در جلوی خط لجمن و … (مقاله شماره ۱،صص ۲۶۶-۲۶۹) نصب بیش از ۱۵ رده حلقوی سیم خاردار و پره های آهنی(سند شماره ۱۰۰،ص۳)
- مواضع نونی شکل (هلالی)
در ۵۰ متری غرب پاسگاه شلمچه به قطر ۳۰۰ و ارتفاع ۶ متر، عرض تحتانی ۱۰ متر، عرض فوقانی ۶ متر و با فاصله ۲۵۰ متر از یکدیگر که در بالای دژ، کانالی به عرض یک و عمق ۲۰/۱ جهت استقرار نیروهای پیاده و دیده بانی از منطقه نبرد وجود داشت، در پشت هر دژ، سه سکوی تانک و در مقابل هلالی شکل ها، سیم خاردار توپی به عرض ۵/۲ متر و چند ردیف میدان مین قرار داشت. (مقاله شماره ۱،صص ۲۶۶-۲۶۹)
«شاید سخت ترین نقطه درگیری ها در منطقه شلمچه (عملیات کربلای ۵) تصرف هلالی ها (نونی ها) بود این استحکامات نونی شکلی که انبوهی از نیرو را می بلعید نوع طراحی هلالی ها امکان دور زدن مواضع را با اشکال مواجه می کرد.عراق این موانع مین را با سیم خاردار، با کانال و تله انفجاری تقویت کرده بود.» (جلالی فراهانی، بی‌تا،ص ۱۴۸)
خاکریزهای هلالی با ارتفاع کم در پشت نهرهای جاسم و دوعیجی با فاصله ۲۵۰ متر از یکدیگر و قطر ۱۰۰ و ارتفاع تقریبی ۳ الی ۴ متر احداث گردیده بود و یک خاکریز، آنها را به هم وصل می کرد. (مقاله شماره ۱،صص ۲۶۶-۲۶۹)
- رده های متوالی پدافندی
احداث رده های متوالی پدافندی و ایجاد میادین مین و سیم خاردار در جلوی آنها، به طوری که عراق تا کانال زوجی ۶ رده پدافندی (مقاله شماره ۱،صص ۲۶۶-۲۶۹) بوجود آورد: این منطقه از تعداد زیادی نهر، کانال، خاکریز، جاده و… تشکیل شده است که همه آنها در بخش شمالی اروند قرار دارند. همچنین، آب گرفتگی های متعددی در این منطقه وجود دارند که از سوی ارتش عراق به عنوان موانعی در مقابل هرگونه نفوذ قوای جمهوری اسلامی ایران ایجاد شده است. موانع و استحکامات این منطقه توسط کارشناسان خارجی احداث شده بودکه دارای خاکریزهای مثلثی، هلالی، سنگرهای مستحکم بتونی وموانع ایذایی سنگین بود و ساخت آن پنج سال طول کشیده بود. (جلالی فراهانی، شمسایی، بی‌تا،ص ۱۴۶)
- سد سراسری نوار مرزی
اولین خط دفاعی عراق در منطقه شلمچه دژی بود که در یک سمت آن سنگرهای بتونی برای استراحت نیرو و در سمت مقابل، سنگرهای دیده بانی و تیربار با مهمات آماده و سنگرهای تانک احداث شده بود. این دژ، عراق را از موقعیت ممتازی برای اشراف و تسلط کامل بر منطقه برخوردار می کرد.
- مواضع نونی شکل (هلالی)
در پشت خط اول چند موضع هلالی شکل احداث، که قطر هر یک به ۳۰۰ الی ۴۰۰ متر و ارتفاع آن به ۵ تا ۶ متر می رسید. در پشت مواضع هلالی، برای تردد و استقرار تانک، جاده ساخته شده بود و به این وسیله تانک می توانست با استقرار روی مواضع مشخص شده، کل منطقه درگیری را زیر پوشش گلوله مستقیم و تیربار قرار دهد. دومین خط عراق به فاصله صد متر از خط اول و به موازات آن احداث و سیل بندی بود به عرض دو ونیم متر و ارتفاع ۴ متر که دارای مواضع پیاده، کانال مواصلاتی و مواضع تانک بود. سیل بند از جنوب جاده شروع می شد و به سمت اروند ادامه داشت.
- نهر دوعیجی
سومین رده عراق در پشت نهر دوعیجی قرار داشت و شامل نهر، دژ و چندین موضع هلالی پی در پی بود.
- نهر جاسم
چهارمین رده عراق در پشت نهر جاسم قرار داشت. ضمن آن که در حد فاصل خط چهارم و پنجم، قرارگاه عراق، خصوصا قرارگاه تاکتیکی سپاه سوم (مقر فرماندهی لشکر ۱۱)، دارای مواضع مستحکمی بود و پدافند مستقل داشت. پس از خط جاسم تا کانال زوجی، مرکز توپخانه، لجستیک و عقبه لشکر ۱۱ قرار گرفته بود.
- کانال زوجی
رده پنجم[۱] و ششم و عراق شامل کانال زوجی و مثلثی های غرب کانال زوجی بود. در منطقه شلمچه، عراق زمین را به شکل پنج ضلعی درآورده بود. که از استحکامات بسیار پیچیده ای بر خوردار بود. (جلالی فراهانی، شمسایی، بی‌تا،ص ۱۴۶)
«منطقه عملیاتی والفجر ۱۰ که در حد فاصل ارتفاعات سورن تا انتهای غربی بالامبو واقع شده است تحت مسولیت سپاه یکم قرار داشت. پدافند این منطقه از مدتی قبل به وسیله جاش های عراقی(کردهای طرفدار رژیم) تامین شده و آنها علاوه بر حفظ خطوط پدافندی ماموریت مقابله با نیروهای کرد معارض را نیز بر عهده داشتند. دشمن بر روی ارتفاعات مهم و حساس منطقه همچون هانی قل، پروینه، شنیدروی، شاخ بالامبو و پنج قله حضور داشت و نقاط مسلط منطقه اکثرا در اختیارش بود. دشمن ضمن داشتن پایگاه های نظامی و استحکامات پدافندی لازم، از نیروهای جاش موسوم به دفاع الوطنی هم برای حفاظت و جلوگیری از نفوذ نیروهای مبارز کُرد استفاده می کرد. نحوه استقرار نیروهای عراقی بر روی ارتفاعات نیز غالبا به صورتی بود که امکان دستیابی به مواضع آنان به سادگی میسر نبود. حالت دفاعی و آرایشی این نیروها به ترتیبی بود که جز در یک عملیات وسیع نظامی، فرصت و امکان هیچگونه اقدام نظامی منظم و نامنظم را به نیروهای ما نمی داد. دشمن علاوه بر استفاده از عوارض طبیعی، در چند ردیف اقدام به ایجاد میدان مین کرده و با کشیدن سیم های خاردار در فواصل زیاد و احداث دیده بانی، مواضع خود را به اصطلاح نفوذناپذیر ساخته بود. (سلمانی لطف آبادی،۱۳۹۰، ص ۶۰۶)
«تحرکات بیشتر در منطقه پنجوین و محور دشت سازان بیانگر توجه و حساسیت دشمن به این مناطق بود. در مجموع با مقایسه حساسیت و آتش بیش از حد دشمن در جبهه های جنوبی و محور بیت المقدس۲(در غرب) اخبار و اطلاعات در دست، نشان دهنده عدم اعتنای جدی دشمن به منطقه در نظر گرفته شده برای عملیات بود. در این مقطع، از تحرکات معمول عراق به هنگام عملیات گسترده نیروهای ایران همچون عکسبرداری پیاپی، تقویت های وسیع، آوردن نیروهای احتیاط، انتقال توپخانه و زرهی و….خبری نبود. این مسئله موجب گردیده بود تا در میان اغلب فرماندهان جنگ تردید و ابهام خاصی به وجود آورده و همواره این نکته در مباحث مربوط به دشمن از استدلال و چشم انداز روشنی برخوردار نبود. البته در این رابطه فرماندهی کل با در نظر گرفتن پارامترهای مختلف از اطمینان خاطرِمشخصی نسبت به غفلت دشمن در این منطقه برخوردار بود (عملیات والفجر ۱۰، مطالعات و تحقیقات جنگ نیروی زمینی سپاه پاسداران، ص ۶۱)
برخی از اقدامات دشمن قبل از عملیات
- احداث سنگر و مواضع تانک در منطقه ریشن
- افزایش و تمرکز آتش توپخانه و تیربار روی جاده ملخ خور به منظور پیشگیری از ادامه احداث جاده توسط ایران
- ایجاد موانع و مین گذاری در مناطق هانی نو، روستای پالانی و خرمال و پشت روستای احمدآوا
- تقویت مواضع از قبیل احداث سنگر، احداث کانال، ایجاد میادین مین و افزایش آن بر روی ارتفاعات چناره، هانی قل و تپه شیرنر.
- احداث سنگرهای کمینی وایجاد موانع ایذایی جدید جلوی پایگاه ها
- ترمیم جاده ارتباطی پایگاه های شنیدروی، مگر و سازان
- حفر غیرقابل تصور کانال
- اواخرجنگ تحمیلی
اواخرجنگ دیگرسربازان عراقی در روی زمین دیده نمی شدند. همه رفت وآمد آنها از داخل کانال ها بود. ایجاد این چنین حجم زیاد از کانال در خطوط مرزی از طرف عراق نیازمند یک فعالیت وسیع مهندسی و استفاده از تجهیزات خاص بود و به طور معمول بیل مکانیکی توان این کار را به این وسعت نداشت و نه با نظم و سرعت می توانست این عملیات را انجام دهد. همچنین به دلیل حجم زیاد بیل مکانیکی یا بولدوزر در دید قرار می گرفت. این موانع در اواخر جنگ ما را دچار مشکلات زیادی کرده بود. نکته قابل توجه اینکه نیروهای مهندسی عراق چگونه این همه کانال می کندند. یک بولدوزر می تواند خاکی را که کنده ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر جابه جا کند. حالا اگر لازم شود این مسافت به ۵۰۰ یا ۶۰۰ متر افزایش پیدا کند، دیگر کارآیی ندارد.
عراقی ها برای حفر کانال از یک دستگاه به نام اسکریپر استفاده می کردند. این دستگاه با حرکت در روی زمین بیل از زیر شکمش باز می شود، خاک زمین را کنده و داخل خودش می برد. و سپس در یک مکان مشخص دوباره این دریچه را باز می کند و خاک را آنجا پهن می کند. عراق برای کندن یک کانال به عمق دو متر به کمک چند اسکریپر این عملیات را در زمان کوتاه انجام می داد به صورتی که اسکریپر اول کانالی به عمق ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر حفر می کرد و می رفت. اسکریپر دوم آن ۴۰ سانتی متر را ۵۰ سانتی متر عمیق می کرد و می رفت. تا اسکریپر پنجم که کانالی به عمق دو متر حفر کرده بود. آن وقت این کانال ها را با مین و سیم خاردار پر می کرد. » (جلالی فراهانی، شمسایی، بی‌تا،ص ۱۴۹ و ۱۵۰) در مورد وسایل مهندسی همه تعجب می کردند که چطوری در دیشب ۱۰ کیلومتر کانال حفر کرده.
میادین مین بسیار عمیق
در انتهای جنگ آن زمان که ارتش عراق کامل شد واقعا چیزهای عجیب و غریبی از ارتش دیدیم. میدان مین دیدیم با عمق ۱۳۰۰ متر. با صدها هزار مین که اصلا قابل شکافتن نبود. موانع عراقی ها در انتهای جنگ غیرقابل عبور بود. ده ها هزار نیرو تلفات می دادیم تا از این ها عبور می کردیم و بعد ترکیب آن با سایر موانع مانند خندق هایی که در عقب کنده بودند. عراق با خندق هایی که در عقب میدان های مین خود کند باعث شد که مین روب ها و مین کوب های ما را از کار انداخت چون مین کوب ها وقتی با آن کانال روبرو می شدند نمی توانستند از آن عبور کنند حتی عراق آنقدر تبحر داشت در مین گذاری که نیروهای ائتلاف را در تجاوز به کویت هم با مشکل ایجاد کرد درست است که میدان مین قابل پاک شدن هست ولی نمی شود یک عمده قوا را ساعتها یا روزها در پشت میدان مین نگه داشت و در نهایت نیروهای ائتلاف این میادین مین را دور زدند. عراق در آخر جنگ واقعا از لحاظ مین گذاری بسیار فعال شده بود.
در هیچ جای دنیا، هیچ نیروی عمده ای خودش را درگیر پاک کردن میدان مین نمی کند. مثلا همین عراق در موقعی که به کویت تجاوز کرد، در مقابل آمریکائی ها اقدام به مین گذاری کرد. آمریکائی ها انگلیسی ها هیچ وقت به میدان مین عراق نتوانستند حمله بکنند. خاک کردنش امکان پذیر بود با آن فناوری و تکنولوژِی که دارند ولی زمان نیاز داشت نمی توانستند دو ماه پشت این میدان مین بایستند. اکثرا آمدند این میادین را دور زدند و از ۳۰۰ تا ۴۰۰ کیلومتر بالاتر مثلا رفتند. عراق به قدری بی حساب و کتاب مین داخل کشور ریخته که هنوزه ما مشکل پاک کردن داریم.
- سایر اقدامات مهندسی
ارتش عراق بصورت پراکنده نیز اقدامات مهندسی رزمی برای اصلاح وتکمیل وترمیم مواضع خود درطول خطوط تماس و عقبه ترددی خود انجام داده است .
- منابع و مأخذ
- کتب
- اداره کل امور ایثارگران وزارت جهاد سازندگی،۱۳۸۸، راه یافتگان ،دفتر چهارم
- اداره کل امور ایثارگران وزارت جهاد سازندگی،۱۳۸۸، ره یافتگان ،دفتر ششم
- اصغریان جدی،۱۳۷۳، مهندسی جنگ.ج اول، واحد اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
- اردستانی، حسین (۱۳۹۰)، تنبیه متجاوز (بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران، جلد سوم، چاپ چهارم.
- برهانیان؛نجفی،۱۳۷۶، جنگ مهندسی۱( خاطرات،تاریخچه، روند تکاملی لشکر ۳۱ عاشورا )،واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا،ج۱
- پورداراب،سعید ، ۱۳۸۶، عملیات محرم ج۱، شرح عملیات بهمراه اسناد و مدارک، هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی، انتشارات ایران سبز
- توکلی،اکبر،۱۳۷۱ ، نقش مهندسی در دفاع مقدس
- جلالی فراهانی؛ غلامرضا، شمسایی زفرقندی ؛ فتح الله، بی تا، مدیریت مهندسی دفاعی، مجتمع دانشگاهی آمایش و پدافند غیرعامل دانشگاه صنعتی مالک اشتر
- درودیان، محمد (۱۳۹۱b)، خرمشهر تا فاو (بررسی نظامی – سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادسازی مهران؛ تیر ۱۳۶۱ تا مرداد ۱۳۶۵)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران، چاپ یازدهم سرداری،جمشید، ۱۳۸۸، تدوین تجارب مهندسی، دانشگاه امام حسین
- دفتر نشر آثار حضرت امام، صحیفه نور، ج ۱۹
- زنگنه؛ محمدناصر، ۱۳۷۳، جنگ آبی: پدافند آبی فاو ۲، وزارت جهاد سازندگی، تهران
- سرداری کرمانی؛ جمشید، بی تا، تدوین تجارب مهندسی جنگ، دانشگاه امام حسین (ع)
- سعادتی؛ بنیاد،۱۳۹۱، معمای پنج ضلعی: مروری بر عملیات کربلای ۴، آیین احمد (ص)، قم
- سید حسن فیروزآبادی، ۱۳۸۷، مقالات و سخنرانی های سرلشکر بسیجی دکتر سید حسن فیروزآبادی
- طاهری؛ عباس، ۱۳۸۹، مرکز تألیف کتابهای درسی معاونت تربیت، آموزش و فرهنگ پاسداری سپاه،
- مخدومی،۱۳۹۳ ، فرماندهان ورود ممنوع، یاران شاهد و معبرنشینان نور، چاپ اول
- سلمانی لطف آبادی، عیسی، سعید زرینی و محمد جلالی شم آبادی (۱۳۸۵)، جهاد سازندگی خراسان در دفاع مقدس، انتشارات سلمان، جلد ششم، چاپ نخست
- درودیان، محمد (۱۳۹۰)، شلمچه تا حلبچه (بررسی وقایع سیاسی – نظامی جنگ در سال ۱۳۶۶؛ درگیری با آمریکا در خلیج فارس، انتقال منطقه نبرد از جنوب به غرب)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران، چاپ هفتم
- اردستانی، حسین (۱۳۹۰)، تنبیه متجاوز (بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران، جلد سوم، چاپ چهارم.
- برهانیان, ع., & نجفی, ح. (۱۳۷۶). جنگ مهندسی، خاطرات، تاریخچه تشکیل و روند تکاملی واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا. واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا.
- پوری رحیم, ع., & صادقی, ی. (بی تا). ایران.
- توکلی, ا. (۱۳۷۳). نقش مهندسی در دفاع مقدس.
- جلالی فراهانی, غ., & شمسایی زفرقندی, ف. (بی تا). مدیریت مهندسی دفاعی. ایران.
- (۱۳۷۵). سرنوشت. تهران: وزارت جهاد سازندگی.
- سرداری کرمانی, ج. (بی تا, ۹). تجارب مهندسی جنگ. تهران, تهران, ایران.
- کاوشی, ح. (۱۳۸۵). جهاد سازندگی و جنگ. انتشارات دفاع.
- معین وزیری،نصرت الله (۱۳۸۷) ارتش در عملیات فتح المبین
- اسناد
- سند شماره ۱۱۴، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، شهدای مهندسی ارتش
- سند شماره ۱۱۵، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، ساختار مصوب ستاد کل
- سند شماره ۱۵۱، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: گزارش عملیات، صص ۴-۱
- سند شماره ۱۵۲، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: نمودار فعالیتهای پشتیبانی جنگ جهاد، ص ۱
- سند شماره ۱۵۳، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: فعالیتهای جهاد خراسان، ص ۱
- سند شماره ۱۵۴، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: فعالیتهای جهاد خوزستان، صص ۱ و ۲
- سند شماره ۱۵۵، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: طرح عملیاتی شماره ۲، صص ۶-۲
- سند شماره ۱۵۶، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: پلهای هجومی، ص ۲
- سند شماره ۱۵۷، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: آمار عملکرد پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد، ص ۱
- سند شماره ۱۵۸، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی در عملیات محرم: فعالیتهای جهاد فارس،صص۱و۲
- سند شماره ۲، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی ،ج۱، جزوه خاکریز
- سند شماره ۲، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، ج۱، خاکریز
- سند شماره ۴۶، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی ،ج۱، جزوه پل
- سند شماره ۶، اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی ،ج۱، جزوه جاده
- سند شماره ۶، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، ج۱:جاده در دفاع مقدس
- سند شماره ۸۱: اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی، ج۳،گزارش گردان تخریب لشکر ۴۰ صاحب الزمان (عج)، صص ۱ و ۲
- سند شماره ۸۲: اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی، ج۳،اقدامات جهاد چهارمحال و بختیاری، صص ۳-۱
- سند شماره ۸۳: اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی، ج۳،گزارش فعالیتهای گردان امام سجاد (ع)، صص ۱۰-۱
- سند شماره ۸۴: اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی، ج۳،عملیات مهندسی رزمی گردان‌های قرارگاه نجف، صص ۶-۱
- سند شماره ۸۵: اسناد و مدارک تدوین محتوای پروژه مهندسی رزمی، ج۳،اقدامات لشکر مهندسی رزمی چهل صاحب الزمان(عج)، صص ۶-۳
- سند شماره ۸۹، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، ج۱، شکل گیری مهندسی رزمی در ارتش
- سند شماره۷۸، مجموعه اسناد و مدارک تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع ،جلد اول ؛ میادین مین
- سند شماره۷۹، مجموعه اسناد و مدارک تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع ،جلد اول ، آرایشات میدان مین عراق
- سند شماره ۹۲، مجوعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، جلد اول،مهندسی رزمی تخریب
- سند شماره ۹۳، مجوعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، جلد اول، از رمضان تا شلمچه
- جزوات
- جزوه شماره ۱۰،پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی جنگ مین ارتش
- جزوه شماره ۱۳، مجموعه جزوات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس،عملیات مهندسی ارتش
- جزوه شماره ۱۸، بیلان گردان ۴۳۸ لرستان ارتش
- جزوه شماره ۶: مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی دوره تخصصی سد موانع
- جزوه شماره ۸، مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی مین ارتش
- جزوه شماره ۹، پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی انفجارات ارتش
- مقالات
- بررسی روند عملیات والفجر ۱۰ و چگونگی ادامه آن،سعید سرمدی، نشریه نگین، شماره ۴۰،سال یازدهم،بهار ۱۳۹۱ مقاله شماره ۲۵،
- گزارش عملکرد لشکر ۲۵ کربلا در عملیات والفجر ۱۰،نشریه نگین، شماره ۲،سال اول، بهار ۱۳۹۱ مقاله شماره ۲۷،
- گزارش عملیات والفجر ۱۰،یدالله ایزدی، نشریه نگین، شماره ۴۰، سال یازدهم،بهار ۱۳۹۱ مقاله شماره ۲۶،
- مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس؛ مقالات مهندسی رزمی سپاه،۱۳۷۶ مقاله شماره ۱
- مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، بررسی تمهیدات و تاکتیک های پدافندی ارتش عراق در منطقه بصره، مهدی خداوردی
- مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، گزارش نبرد لشکر۱۰ سیدالشهداء در عملیات کربلای ۵، یدالله ایزدی
- مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، گزارش عملیات رمضان
- مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، مجموعه مقالات اولین همایش مهندسی رزمی سپاه،۱۳۷۶
- مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، مثلثی ها: تاکتیک دفاعی عراق در عملیات رمضان
- نجفی مقاله شماره ۸ ، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، بررسی توصیفی تحلیلی انواع خاکریزهای دفاعی،
- مجلات
- جهاد سازندگی ، نشریه شماره ۳۰، شماره ۶۶
- مجموعه نشریات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، شاهد یاران شماره۲۱ ، ۱۳۸۶ ،نشریه شماره ۱،
- مجموعه نشریات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، سنگر سازان بی سنگر شماره۸۴-۸۵ نشریه شماره ۲،
- مجموعه نشریات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، سنگر سازان بی سنگر ویژه نامه فرماندهان نشریه شماره ۳،
- سایت
- انصاری. (۱۳۸۶). کربلای ۴٫ بازیابی از پایگاه حجت الاسلام انصاری راد: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۰۰
- http://www.ansarirad.ir/index.php/2013-12-09-20-23-35/4/82-4
- ایران ویکی. (۱۳۹۳). فضای معماری. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۱:۰۰
- http://iranwiki.net/detail/1717330/article/4
- آموزش نظامی،۱۳۹۰ تاریخ مراجعه ۲۴/۰۱/۱۳۹۴ ۱۲:۰۰
- http://www.amoozeshnezami.blogfa.com/post/922/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C
- پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس. (۱۳۸۹, ۳ ۱۵). مهندسی رزمی در صف مقدم نبرد. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۴:۰۰
- http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=3394
- پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس۲, پ. ع. (۱۳۸۶, ۱۱ ۱۶). خلاقیت های مهندسی در دفاع مقدس. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاریخ مراجعه ۲۷/۰۱/۱۳۹۴ ۱۵:۰۰
- http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=164
- دانشنامه. (۱۳۹۴, ۴ ۱۵). بازیابی از دانشنامه رشد:تاریخ مراجعه ۲۰/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۱۵
- http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+10&SSOReturnPage=Check&Rand=0
- دانشنامه رشد. (۱۳۹۳). عملیات والفجر مقدماتی. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۰/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۲۵
- http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%A.
- دانشنامه رشد، ۱۳۸۳، عملیات والفجر ۸، تاریخ مراجعه ۱۹/۰۱/۱۳۹۴ ساعت ۱۷:۰۰
- http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+8&SSOReturnPage=Check&Rand=0
- روز نوشته های یک مهندس تاریخ مراجعه ۱۸/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۱۵
- http://gpengineer.blogfa.com/post-4.aspx
- فرا رو. (۱۳۸۸). پشت-صحنه-بزرگترین-ناکامی-ایران-در-جنگ. بازیابی از تاریخ مراجعه ۱۸/۰۱/۱۳۹۴ ۲۰:۱۵
- http://fararu.com/fa/news/23892/%D9%BE%D8%B4%D8%AA-%D8%B5%D8%AD%D9%86%D9%87-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%86%DA%AF
- https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C
- یاران آفتاب،۱۳۹۰ ،تاریخ مراجعه ۱۶/۲/۱۳۹۴، ۱۱:۱۵
- http://ashegan-velayat.blogfa.com/post-600.aspx
- سایت ایرنا کرمانشاه۱۳۹۳، تاریخ مراجعه ۱۷/۲/۱۳۹۴، ۱۱:۰۰
- http://www7.kermanshah.irna.ir/fa/News/81324128/
- اندیمشک جوان، تاریخ مراجعه ۱۷/۲/۱۳۹۴، ۱۱:۳۰
- http://andimeshkjavan.ir/%D8%AA%D8%A8%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B9%D9%88%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%B4%DA%A9%D9%84-%D8%AF%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%87-%DB%8C-%D9%88%DB%8C%DA%98%DA%AF%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AD/
- دفتر نشر آثار حضرت امام، صحیفه نور، ج ۱۹
- دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای، تاریخ مراجعه ۲۰/۱۲/۱۳۹۳ ، ۱۱:۰۰
- http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2428
- جواهردهی، علی ، ۱۳۸۸ تاریخ مراجعه ۲۲/۱۲/۱۳۹۳ ،۱۸:۰۰
- http://www.maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,8835
- سنگرسازان اصفهان،تاریخ مراجعه ۲۰/۲/۱۳۹۴،۱۴:۰۰
- http://sangarsazanesf.blogfa.com/page/alsharif.aspx
- تابناک، ۱۳۹۳، تاریخ مراجعه ۲۵/۱۲/۱۳۹۳، ۱۲:۰۰
- http://www.tabnak.ir/fa/news/436640
- پژوهش، تاریخ مراجعه ۲۰/۲/۱۳۹۴، ۱۲:۱۵
- http://pajuhesh.irc.ir/product/book/show/id/928/indexId/162786
- پژوهش۲، تاریخ مراجعه ۲۰/۲/۱۳۹۴، ۱۲:۳۰
- http://pajuhesh.irc.ir/Product/book/show/id/928/book_keyword//occasion//index/1/indexId/162804
- راسخون،۱۳۹۰، تاریخ مراجعه ۲۱/۲/۱۳۹۴، ۱۰:۰۰
- http://rasekhoon.net/article/show/201138/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%20%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%AA%20%D8%B7%D9%84%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%20%D9%86%D9%82%D8%B4%20%D8%A2%D9%86%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%20%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3/
- .نوید شاهد، تاریخ مراجعه ۲۵/۲/۱۳۹۴ ۱۳:۰۰
- http://www.navideshahed.com/fa/index.php?Page=definition&UID=310797
- ساجد، تاریخ مراجعه ۲۰/۲/۱۳۹۴، ۱۱:۰۰
- :sajed.ir/detail/2100
- حوزه، تاریخ مراجعه ۲۲/۲/۱۳۹۴، ۱۵:۰۰
- http://www.hawzah.net/fa/Book/View/0/33579/?Mode=Result&SearchText
- اسلام کوئست، تاریخ مراجعه ۲۳/۲/۱۳۹۴، ۱۲:۴۵
- http://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa36616
- شهدای اصفهان، تاریخ مراجعه ۱۵/۲/۱۳۹۴، ۱۱:۰۰
- تبیان، تاریخ مراجعه ۲۴/۲/۱۳۹۴، ۱۰:۳۰
- http://www.tebyan.net/QuranIndex.aspx?pid=226867
- اسلام کوئست۲، تاریخ مراجعه۲۳/۲/۱۳۹۴، ۱۲:۵۵
- http://www.islamquest.net/fa/archive/question/az21517
[۱] – برخی منابع رده پنجم پدافندی را سد سوئیت ذکر کرده اند
